Η σεξουαλική κακοποίηση των ανήλικων προσφύγων στην Ελλάδα

Γράφει η Νίκη Μέγα *

Από το 2015, η Ελλάδα αποτελεί χώρα υποδοχής χιλιάδων προσφύγων και μεταναστών, προερχόμενοι, κυρίως, από χώρες της Μέσης Ανατολής και της Υποσαχάριας Αφρικής. Μεταξύ των ανθρώπων που εισέρχονται στη χώρα καθημερινά, περίπου το ήμισυ αυτών των ανθρώπων, αντιπροσωπεύει ανήλικα παιδιά και ως επί το πλείστον, ασυνόδευτα. Η μετανάστευση των παιδιών αυτών αποτελεί μια εμπειρία υψίστου κινδύνου, καθώς τόσο κατά την διάρκεια του ταξιδιού τους, όσο και της διαμονής τους σε προσφυγικό καταυλισμό, είναι πιθανό να βρεθούν αντιμέτωπα με κάθε μορφής κακοποίησης και εκμετάλλευσης, συμπεριλαμβανομένου της σεξουαλικής. Παρά το νομοθετικό πλαίσιο που υφίσταται στην Ελλάδα σχετικά με την προστασία των ασυνόδευτων παιδιών από κάθε είδος βίας και κακομεταχείρισης, το εν λόγω φαινόμενο συνεχίζει να υπάρχει μέχρι και σήμερα στη χώρα.

Σύμφωνα με το άρθρο 1, στοιχείο στ του Προεδρικού Διατάγματος 220/2007, ως ασυνόδευτος ανήλικος ορίζεται «ο υπήκοος τρίτης χώρας ή ο ανιθαγενής ηλικίας κάτω των 18 ετών, ο οποίος φθάνει στην Ελλάδα χωρίς να συνοδεύεται από ενήλικα υπεύθυνο για την φροντίδα του, σύμφωνα με το νόμο ή το έθιμο, για όσο χρόνο δεν έχει τεθεί υπό την ουσιαστική φροντίδα ενός τέτοιου προσώπου, ή ο ανήλικος που αφέθηκε ασυνόδευτος μετά την είσοδό του στην Ελλάδα». Αυτή την στιγμή στην Ελλάδα, με βάση τα στατιστικά στοιχεία του ΕΚΚΑ (2020), βρίσκονται 4,176 ασυνόδευτοι ανήλικοι πρόσφυγες, η πλειοψηφία των οποίων είναι αγόρια ηλικίας 14 ετών και άνω.

Με τον ερχομό τους στην χώρα, τα παιδιά αυτά είτε διαμένουν σε ειδικά διαμορφωμένους προστατευτικούς χώρους (safe zones), που βρίσκονται μέσα σε ανοιχτά κέντρα φιλοξενίας, είτε σε κάποιο από τα Κέντρα Υποδοχής και Ταυτοποίησης (ΚΥΤ) στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου. Ωστόσο, όταν το ασυνόδευτο παιδί φτάνει στα σύνορα της ελληνικής επικράτειας από την ξηρά είναι αρκετά πιθανό να κρατηθεί για ένα εκτενές διάστημα σε εγκαταστάσεις προστατευτικής φύλαξης ή σε αστυνομικά τμήματα. Πέρα από τα προαναφερθέντα, στο πλαίσιο της προσωρινής διαμονής των ανηλίκων, επάγονται και τα ξενοδοχεία για την προστασία ασυνόδευτων παιδιών ανά την επικράτεια.

Σύμφωνα με τη τελευταία έρευνα του ΕΚΚΑ (2020), 1.004 ασυνόδευτοι ανήλικοι διαμένουν σε επισφαλείς συνθήκες στέγασης, όπως σε καταλήψεις, σε διαμερίσματα με άλλους ενήλικες ή είναι άστεγοι. Τόσο τα παιδιά που ζουν υπό αυτές τις συνθήκες, όσο και αυτά που διαμένουν σε δομές προσωρινής διαμονής, ειδικότερα στις ανοιχτές δομές φιλοξενίας, εκτίθενται ολοένα και περισσότερο στον κίνδυνο της σεξουαλικής κακοποίησης και εκμετάλλευσης (Digidiki & Bhabha, 2017:19, 22) . Παρόλα αυτά, ένας σεβαστός αριθμός των παιδιών αυτών διαμένουν σε δομές μακροχρόνιας στέγασης, όπως διαμερίσματα αυτόνομης ή ημι-αυτόνομης διαβίωσης και προστατευτικές δομές φιλοξενίας, στις οποίες λαμβάνουν την απαραίτητη φροντίδα και ασφάλεια που αντιστοιχεί στο ευάλωτο της ηλικίας τους (ΕΚΚΑ, 2020).

Η αναγκαστική συμβίωση χιλιάδων προσφύγων και μεταναστών διαφορετικής ηλικίας, φύλου και εθνικότητας, καθώς και οι συνθήκες διαβίωσης στα ΚΥΤ (λασπόνερα, έλλειψη ζεστού νερού και ρεύματος, έκθεση στο κρύο και στην κακοκαιρία) πυροδοτούν ολοένα και περισσότερο βίαιες αντιδράσεις, οι οποίες στοχεύουν, κατά κύριο λόγο, στις ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες (παιδιά και γυναίκες) (Digidiki & Bhabha, 2017). Περιπτώσεις σεξουαλικής κακοποίησης ανηλίκων έχουν καταγραφεί ανά τακτά χρονικά διαστήματα σε διάφορα προσφυγικά καμπ στην Ελλάδα. Παρόλα αυτά, ο αριθμός των περιστατικών δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα, αφού τα θύματα αποφεύγουν να μιλήσουν για το συμβάν, προκειμένου να μην δεχθούν αντίποινα. Τα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης, συνήθως, φανερώνονται, όταν ένα θύμα χρήζει ανάγκη ιατρικής περίθαλψης, λόγω σοβαρών τραυματισμών.

Το φαινόμενο της σεξουαλικής κακοποίησης δεν περιλαμβάνει μόνο τον βιασμό του ανηλίκου, αλλά κάθε μορφή γενετήσιας πράξης υπό άνισες ή εξαναγκαστικές συνθήκες. Στο πλαίσιο ενός ανοιχτού προσφυγικού καταυλισμού, οι σεξουαλικοί παραβάτες είναι, κυρίως, ενήλικοι άντρες, οι οποίοι λειτουργούν είτε μεμονωμένα είτε ανήκουν σε κάποια οργανωμένη ομάδα. Συχνό φαινόμενο αποτελεί και η άσκηση βίας μεταξύ των εφήβων ασυνόδευτων που προέρχονται από διαφορετικές χώρες. Η βία αυτή, σε ορισμένες περιπτώσεις, λαμβάνει και χαρακτηριστικά σεξουαλικής κακοποίησης (Digidiki & Bhabha, 2017:19).

Πέρα από τη σεξουαλική βία που ασκείται μέσα στους προσφυγικούς καταυλισμούς, η κακοποίηση των ασυνόδευτων ανηλίκων πραγματοποιείται και με τη μορφή του λεγόμενου «συναλλακτικού σεξ». Πιο αναλυτικά, ένας αρκετά μεγάλος αριθμός των παιδιών αυτών, λόγω της μακροχρόνιας διαμονής τους σε δυσμενείς συνθήκες, φεύγουν από τα ΚΥΤ και επιλέγουν να εμπλακούν στο εμπόριο του σεξ. Το μεγαλύτερο ποσοστό των παιδιών που επιλέγουν να εκπορνευτούν, έχουν ως σκοπό την απόκτηση χρημάτων, προκειμένου να πληρώσουν τον διακινητή που θα τους μεταφέρει σε άλλη χώρα. Σύμφωνα με τους Digidiki & Bhabha (2017), η σεξουαλική εκμετάλλευση των ανηλίκων  διαπράττεται, κατά βάση από μεσήλικους άνδρες, οι οποίοι εκμεταλλεύονται την ευάλωτη θέση του παιδιού, ώστε να καλύψουν τις σεξουαλικές τους ανάγκες. Αυτού του είδους η εκμετάλλευση συνοδεύεται τις περισσότερες φορές από πληρωμή σε χρήμα ή σε είδος (π.χ. φαγητό). Σύμφωνα με το Προαιρετικό Πρωτόκολλο στην Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού για την Παιδική Πορνεία (2000), η συμμετοχή ενός ανηλίκου στο εμπόριο του σεξ, με την θέλησή του ή χωρίς, αποτελεί μορφή σεξουαλικής εκμετάλλευσης, καθώς το παιδί δεν θεωρείται ακόμη ικανό να προστατευτεί μόνο του.

Είναι σημαντικό να αναφερθεί ότι με βάση τον Οδηγό του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού για την ανίχνευση ανήλικων θυμάτων εμπορίας ανθρώπων (2015), η σεξουαλική κακοποίηση και εκμετάλλευση «τραυματίζουν» το παιδί όχι μόνο σωματικά, αλλά και ψυχικά, καθώς επιβραδύνουν την αναπτυξιακή του πορεία και μειώνουν τις γνωστικές του ικανότητες. Πιο συγκεκριμένα, οι συνέπειες στην υγεία του σχετίζονται με σεξουαλικά μεταδιδόμενα νοσήματα, όπως HIV, ακράτεια, γεννητική και σεξουαλική δυσλειτουργία, ενώ στα ανήλικα κορίτσια υπάρχει περίπτωση ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης. Πέρα από τα θέματα υγείας, ο Οδηγός του Ινστιτούτου Υγείας του Παιδιού (2015) τονίζει ιδιαίτερα και τις ψυχικές διαταραχές, που δημιουργούνται στο σεξουαλικά κακοποιημένο παιδί, όπως κατάθλιψη, μετά-τραυματικό στρες μέχρι και τάσεις αυτοκτονίας. Στις περισσότερες περιπτώσεις, τα παιδιά δεν μπορούν να διαχειριστούν τις συνέπειες αυτές, με αποτέλεσμα να βλάπτουν τον ίδιο τους τον εαυτό ή να εθιστούν σε ναρκωτικές ουσίες (Digidiki & Bhabha, 2017: 27).

Το ελληνικό νομικό πλαίσιο περιλαμβάνει ένα πλήθος από διεθνείς, ενωσιακές και εθνικές διατάξεις που αφορούν την προστασία των ανηλίκων και ειδικότερα των ασυνόδευτων από την παιδική πορνεία και την σεξουαλική κακοποίηση. Συγκεκριμένα, η Ελλάδα έχει επικυρώσει τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, την Σύμβαση της Γενεύης για τους Πρόσφυγες αλλά και τον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της ΕΕ, οι διατάξεις των οποίων καλύπτουν σε μεγάλο βαθμό το προστατευτικό πλαίσιο γύρω από την κακοποίηση των ανηλίκων. Επιπλέον, το Ελληνικό Σύνταγμα περιλαμβάνει το άρθρο 2 παράγραφος 1, σχετικά με το σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, το άρθρο 7 για την απαγόρευση βασανιστηρίων, ψυχολογικής βίας και προσβολής της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και τέλος, το άρθρο 21 παράγραφος 1 και 3 σχετικά με την προστασία της παιδικής ηλικίας (Lawspot, 2020).

Η ύπαρξη, ωστόσο, ενός ισχυρού νομοθετικού πλαισίου δεν σηματοδοτεί απαραίτητα και την εξάλειψη του φαινομένου στην ελληνική επικράτεια. Η σεξουαλική κακοποίηση ενός κοριτσιού 3 ετών στο προσφυγικό καμπ Καρά Τεπέ της Λέσβου στις 15 Δεκεμβρίου 2020, αποτελεί ένα «ηχηρό» παράδειγμα που μάλλον αποδεικνύει την ύπαρξη του φαινομένου μέχρι και σήμερα. Με βάση όσα προαναφέρθηκαν, κρίνεται αναγκαία η ενίσχυση του συστήματος παιδικής προστασίας και η δημιουργία ειδικά διαμορφωμένων δομών για στήριξη και φροντίδα κακοποιημένων παιδιών. Η σεξουαλική κακοποίηση ανηλίκων αποτελεί ένα είδος κοινωνικής παθογένειας, αλλά και κρατικής δυσλειτουργίας, το οποίο χρήζει άμεση αντιμετώπιση και μόνιμες λύσεις.