Γράφει ο Χρήστος Τσαντής*
Το ερώτημα
Μεγάλη συζήτηση γίνεται και θα γίνει για τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης που ζούμε. Σίγουρα κάθε προγνωστικό μοντέλο δεν μπορεί να μας δώσει μια ασφαλή απάντηση. Κρίσεις τέτοιου μεγέθους, σε παγκόσμια κλίμακα, με ευθεία απειλή στα δεδομένα της ζωής όπως τα ξέραμε μέχρι σήμερα, μπορούν να βρουν αντιστοιχίες μόνο σε περιπτώσεις γενικευμένων πολεμικών συγκρούσεων, ίσως των δύο Παγκοσμίων Πολέμων του 20ου αιώνα. Η διαφορά εδώ είναι ότι «ο εχθρός» πλανάται στον αέρα και σκορπά πριν από τον θάνατο τη ματαίωση, με σταγονίδια και όχι με βόμβες. Δεν είναι ορατός ούτε και παίρνει τη μορφή κάποιου κράτους ή προσώπου που εκπροσωπεί το «κακό». Και στις δυο περιπτώσεις όμως, ο πραγματικός εχθρός δρα ύπουλα, εσωτερικά, εκεί απ’ όπου αντλείται η ουσία της ύπαρξής μας, η έμπνευση, η δημιουργικότητα, ό,τι δίνει νόημα στη ζωή μας. Στην ουσία η κρίση επιταχύνει και πιέζει για αποφάσεις, φέρνοντας στο προσκήνιο ζητήματα που είτε αφήναμε για μια άλλη συγκυρία είτε αποφεύγαμε εντελώς, κρυμμένοι πίσω από «το τρέξιμο» για την κάλυψη των αναγκών της καθημερινότητας.
Ο Rollo May γράφει: Συμφωνώ με τον Σαρτρ όταν τονίζει: «Εμείς είμαστε οι επιλογές μας», αλλά θα πρόσθετα, «μέσα στα όρια του δεδομένου κόσμου μας». Όλοι γεννιόμαστε από γυναίκα, παλεύουμε στις φάσεις της ανάπτυξης, όσο καλύτερα μπορούμε και στο τέλος πεθαίνουμε. Ό,τι γνώμη κι αν έχουμε γι’ αυτό, τα γενικά στοιχεία παραμένουν τα ίδια. Εκείνο όμως που αλλάζει τρομαχτικά είναι το πώς αντιμετωπίζουμε τα εβδομήντα χρόνια της ζωής μας…
Σ’ αυτό το ερώτημα ακριβώς, στο «πώς», είναι που κρύβονται οι απαντήσεις που μπορεί να βοηθήσουν να δούμε πιο καθαρά κάποιες πτυχές της ζωής. «Μόνο το εύκαμπτα δημιουργικό άτομο μπορεί να κυβερνήσει στ’ αλήθεια το μέλλον του, μόνο εκείνος που μπορεί να αντιμετωπίσει το καινούργιο με εμπιστοσύνη και χωρίς φόβο. Πιστεύω ακράδαντα ότι ένα μεγάλο μέρος αυτού που αποκαλούμε σήμερα ψυχολογία είναι η μελέτη των τεχνασμάτων που χρησιμοποιούμε για να αποφύγουμε το άγχος του απόλυτα νέου, πείθοντας τον εαυτό μας ότι το μέλλον θα είναι σαν το παρελθόν», λέει ο Abraham Maslow.
Στη σκιά του φόβου
Η υποταγή της ζωής στο φόβο δεν έχει ως γενεσιουργό παράγοντα την κρίση που βιώνουμε λόγω της πανδημίας του ιού. Ο φόβος έχει για χρόνια καλλιεργηθεί μέσα από τη βιομηχανία του θεάματος, την πολιτική επικοινωνία, τη μαζική διαφήμιση. Οι ψυχολόγοι της χειραγώγησης εργάζονται σχετικά και με επιτυχία. θα σταθούμε μόνο σε δύο σημεία:
α) Οι ευθύνες των ιθυνόντων κάθε φορά περνούν σε δεύτερη μοίρα: για παράδειγμα, το γεγονός ότι οι πολίτες παγκόσμια πληρώνουν φόρους για να έχουν δημόσια και δωρεάν υγεία υψηλού επιπέδου, ενώ οι κυβερνήσεις ιδιωτικοποιούν τα «φιλέτα της υγείας», αφήνοντας τα δημόσια νοσοκομεία υποστελεχωμένα και χωρίς βασικές υποδομές.
β) Η ενοχοποίηση όμως της κοινωνίας ως συλλογικά υπεύθυνη για τη διάδοση του ιού θα έχει πολύ βαρύτερες επιπτώσεις που ξεπερνούν τα παιχνίδια πολιτικής επικοινωνίας των κυβερνήσεων. Η κοινωνία «πρέπει» να καταστεί αποκλειστικά υπεύθυνη για το διαμοιρασμό του ιού και τους θανάτους, καθώς «δεν ακολούθησε τις υποδείξεις!». Το «μοντέλο» φορέθηκε με επιτυχία και στην περίοδο της πρόσφατης οικονομικής κρίσης. Η συλλογική ενοχοποίηση της κοινωνίας έθεσε σε δεύτερο πλάνο της ευθύνες επιχειρηματικών κύκλων, την ευθύνη συγκεκριμένων πολιτικών που εφαρμόστηκαν, καθώς και τις δομικές λειτουργίες του συστήματος που γεννούν και μεταδίδουν την οικονομική κρίση.
Στρατηγικές επιβίωσης
Σε τέτοιες συνθήκες, όπως αυτές που ζούμε, η ψυχική ισορροπία κλονίζεται. Η προσαρμογή στις συνθήκες ζωής – ενός κόσμου έτσι κι αλλιώς αλλοτριωμένου, που πλέον δεν μπορεί να προσδώσει καμιά ασφάλεια για τα στοιχειώδη – γίνεται πιο δύσκολη και ο άνθρωπος μηχανεύεται διάφορες στρατηγικές επιβίωσης για να αντεπεξέλθει σε μία «αβίωτη κατάσταση».
«Σε πάνω από 100 περιπτώσεις όπου μελετήσαμε τις πραγματικές συνθήκες γύρω απ’ το κοινωνικό γεγονός κατά το οποίο ένα άτομο καταντά να θεωρηθεί σχιζοφρενικό, γράφει ο Ronald Laing, νομίζουμε ότι χωρίς εξαίρεση η εμπειρία και η συμπεριφορά που χαρακτηρίζεται σχιζοφρενική είναι η ειδική στρατηγική που επινοεί το άτομο για να ζήσει σε μία αβίωτη κατάσταση».
Ο Laing θέτει όμως και ένα άλλο καίριο ερώτημα, ένα ερώτημα που δεν κουκουλώνει την πραγματική φύση του υποτιθέμενου «φυσιολογικού κόσμου»: «Προσαρμογή σε τι; Στην κοινωνία; Σ’ έναν τρελό κόσμο; Στον πόλεμο του Βιετνάμ; Σ’ έναν κόσμο όπου οι πόλεις δηλητηριάζουν βιολογικά τους πολίτες τους με την ατμοσφαιρική μόλυνση και συρρικνώνουν τη συνείδηση του ατόμου; Σ’ έναν κόσμο που οι μηχανές τα καταφέρνουν ήδη καλύτερα να επικοινωνούν μεταξύ τους απ’ ό,τι οι άνθρωποι με τους ανθρώπους; Η κατάσταση είναι ειρωνική. Μας απασχολεί όλο και περισσότερο η επικοινωνία και έχουμε λιγότερα πράγματα να αναμεταδώσουμε».
Και συνεχίζει: “Είμαστε μια γενιά ανθρώπων τόσο αποξενωμένων από τον εσωτερικό μας κόσμο, ώστε πολλοί υποστηρίζουν πως δεν υπάρχει. Και πως και να υπάρχει δεν έχει καμιά σημασία».
Πολλοί επιστήμονες και συγγραφείς που βίωσαν την κόλαση των στρατοπέδων συγκέντρωσης, όπως ο Ιάκωβος Καμπανέλλης, ο Πρίμο Λέβι, ο Βίκτορ Φρανκλ και πολλοί άλλοι, συμφωνούν στο γεγονός ότι η εμπειρία αυτή, εκεί όπου η ανθρώπινη ζωή συντρίβεται και απαξιώνεται, εκεί που μοιάζει να χάνει κάθε νόημα, παραμένει μπροστά στον άνθρωπο μία βασική επιλογή: «Η ελευθερία να διαλέξεις μόνος σου τη στάση που θα πάρεις απέναντι στη μοίρα σου. Η στάση αυτή μπορεί να μην αλλάζει τη μοίρα, αλλάζει όμως βαθιά το άτομό σου», όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Rollo May.
*Ο Χρήστος Τσαντής είναι σύμβουλος ψυχικής υγείας, συγγραφέας και υπεύθυνος των Εκδόσεων Ραδάμανθυς.