Απόσπασμα από την εισαγωγή του βιβλίου The Age of Surveillance Capitalism: The Fight for a Human Future at the New Frontier of Power (PublicAffairs, 2019). Η Shoshana Zuboff είναι καθηγήτρια στο πανεπιστήμιο Harvard και συγγραφέας. Μετάφραση Δημήτρης Πλαστήρας
Ο καπιταλισμός της επιτήρησης διεκδικεί για λογαριασμό του την ανθρώπινη εμπειρία ως μια ελεύθερη πρώτη ύλη προς μετατροπή σε συμπεριφορικά δεδομένα. Αν και κάποια από αυτά τα δεδομένα χρησιμοποιούνται για την βελτίωση προϊόντων ή υπηρεσιών, τα υπόλοιπα χαρακτηρίζονται ως ιδιοταγές συμπεριφορικό πλεόνασμα, που τροφοδοτείται σε μια προηγμένη μεταποιητική διαδικασία γνωστή ως «νοημοσύνη της μηχανής», και μετατρέπεται σε προϊόντα πρόβλεψης που προβλέπουν τι θα κάνεις τώρα, σε λίγο ή αργότερα. Τέλος αυτά τα προϊόντα πρόβλεψης ανταλλάσσονται σε ένα νέο είδος αγοράς για συμπεριφορικά προϊόντα που ονομάζω συμπεριφορικές προθεσμιακές (futures) αγορές. Οι καπιταλιστές της επιτήρησης έχουν γίνει τρομερά πλούσιοι μέσω αυτών των δραστηριοτήτων, γιατί πολλές εταιρίες είναι πρόθυμες να στοιχηματίσουν στην μελλοντική μας συμπεριφορά.
Όπως μπορούμε να δούμε, η ανταγωνιστική δυναμική αυτών των νέων αγορών οδηγούν τους καπιταλιστές της επιτήρησης να αποκτήσουν ακόμη πιο προγνωστικές πηγές συμπεριφορικού πλεονάσματος: τις φωνές μας, τις προσωπικότητες, και τα συναισθήματα. Στο τέλος, οι καπιταλιστές της επιτήρησης ανακάλυψαν πως τα πιο προγνωστικά συμπεριφορικά δεδομένα προέρχονται από την παρέμβαση στη κατάσταση των πραγμάτων ώστε να σπρώξουν, να στρέψουν, να συντονίσουν και να οδηγήσουν τη συμπεριφορά προς επικερδή αποτελέσματα. Ανταγωνιστικές πιέσεις παρήγαγαν αυτή την αλλαγή, στην οποία αυτοματοποιημένες μηχανικές διαδικασίες όχι μόνο ξέρουν τη συμπεριφορά μας αλλά επίσης διαμορφώνουν τη συμπεριφορά μας σε μαζική κλίμακα. Με τον αναπροσανατολισμό αυτό από την γνώση προς την δύναμη, δεν είναι αρκεί πλέον η αυτοματοποίηση ροών πληροφοριών για εμάς· ο στόχος πλέον είναι να αυτοματοποιήσουν εμάς. Σε αυτή τη φάση της εξέλιξης του καπιταλισμού της επιτήρησης, τα μέσα της παραγωγής είναι υποταγμένα σε όλο και πιο περίπλοκα και συνολικά «μέσα συμπεριφορικής τροποποίησης». Με το τρόπο αυτό, ο καπιταλισμός της επιτήρησης γεννά ένα νέο είδος εξουσίας που ονομάζω εργαλειακή (instrumentarianism). Η εργαλειακή εξουσία γνωρίζει και διαμορφώνει την ανθρώπινη συμπεριφορά προς το σκοπό τρίτων. Αντί για εξοπλισμούς και στρατούς, ασκεί την θέληση της μέσα από το αυτοματοποιημένο μέσο μιας όλο και ευρύτερης υπολογιστικής αρχιτεκτονικής «έξυπνων» δικτυωμένων συσκευών, πραγμάτων και χώρων.
Θα δούμε την ανάπτυξη και την διάδοση αυτών των δραστηριοτήτων και της εργαλειακής εξουσίας που τα συντηρεί. Πράγματι, έχει γίνει δύσκολο να ξεφύγεις από αυτό το μεγαλεπήβολο σχέδιο αγοράς, τα πλοκάμια της οποίας εκτείνονται από την ήπια καθοδήγηση του κοπαδιού των αθώων παιχτών του Pokémon Go να φάνε, να πιούν, και να αγοράσουν στα εστιατόρια, τα μπαρ και τα φαστφουντάδικα, και καταστήματα που πληρώνουν για να παίξουν στις συμπεριφορικές προθεσμιακές αγορές ως την ανελέητη εκμετάλλευση του πλεονάσματος από τα προφίλ στο Facebook για το σκοπό της διαμόρφωσης ατομικής συμπεριφοράς, είτε είναι η αγορά αλοιφής για σπυράκια στις 17:45 την Παρασκευή, στο πάτημα «ναι» σε μια προσφορά για νέα παπούτσια τρεξίματος καθώς οι ενδορφίνες ορμούν στο εγκέφαλό σας μετά το μακρύ κυριακάτικο πρωϊνό τρέξιμο, ή τι να ψηφίσετε την επόμενη Κυριακή. Όπως ακριβώς ο βιομηχανικός καπιταλισμός σπρώχνονταν προς την συνεχή εντατικοποίηση των μέσων παραγωγής, έτσι και οι καπιταλιστές της επιτήρησης και οι παίκτες τους στην αγορά είναι εγκλωβισμένοι στη συνεχή εντατικοποίηση των μέσων συμπεριφορικής τροποποίησης και την συγκέντρωση της δύναμης της εξουσίας της εργαλειακής εξουσίας.
Ο καπιταλισμός της επιτήρησης είναι αντίθετος από το πρώιμο ψηφιακό όνειρο, εξορίζοντας το Ενσυνείδητο Σπίτι στην αρχαία ιστορία. Αντίθετα, καταστρέφει την ψευδαίσθηση πως η δικτυωμένη μορφή φέρει κάποιου είδους εγγενούς ηθικού περιεχομένου, το πως να είσαι «συνδεδεμένος» είναι με κάποιος τρόπο από φυσικού του φιλοκοινωνικό, εγγενώς περιεκτικό, ή πως έχει φυσική τάση προς τον εκδημοκρατισμό της γνώσης. Η ψηφιακή σύνδεση είναι πλέον το μέσο προς τον εμπορικό στόχο τρίτων. Στο πυρήνα του, ο καπιταλισμός της επιτήρησης είναι παρασιτικός και αυτοαναφορικός. Ανασταίνει την παλιά απεικόνιση του καπιταλισμού από τον Karl Marx ως βρυκόλακα που τρέφεται από την εργασία, αλλά με μια απροσδόκητη αλλαγή. Ο καπιταλισμός της επιτήρησης αντί με εργασία, τρέφεται από κάθε πτυχή της ανθρώπινης εμπειρίας.
Η Google επινόησε και τελειοποίησε τον καπιταλισμό της επιτήρησης σχεδόν με τον ίδιο τρόπο που η General Motors εκατό χρόνια πριν επινόησε και τελειοποίησε τον διευθυντικό καπιταλισμό. Η Google ήταν ο πρωτοπόρος του καπιταλισμού της επιτήρησης στη θεωρία και στη πράξη, τη μεγάλη επένδυση για έρευνα και ανάπτυξη, και η πρωτοπορία στον πειραματισμό και την εφαρμογή, αλλά πλέον δεν είναι ο μοναδικός παίχτης σε αυτό το γήπεδο. Ο καπιταλισμός της επιτήρησης γρήγορα επεκτάθηκε στο Facebook και αργότερα στη Microsoft. Στοιχεία δείχνουν πως η Amazon έχει στραφεί σε αυτή τη κατεύθυνση και αποτελεί μόνιμη πρόκληση για την Apple, τόσο ως εξωτερική απειλή και ως πηγή εσωτερικού διαλόγου και σύγκρουσης.
Ως πρωτοπόρος του καπιταλισμού της επιτήρησης, η Google εγκαινίασε μια δίχως προηγούμενο επιχείρηση αγοράς στους αχαρτογράφητους χώρους του ίντερνετ, όπου αντιμετώπισε ελάχιστα εμπόδια από το νόμο ή ανταγωνιστές, όπως ένα χωροκατακτητικό είδος σε ένα περιβάλλον ελεύθερο από φυσικούς θηρευτές. Οι ηγέτες της έσπρωξαν την συστημική συνέχεια της επιχείρησης τους με ένα καταιγιστικό ρυθμό που ούτε οι δημόσιοι θεσμοί ούτε άτομα μπορούσαν να ακολουθήσουν. Η Google επίσης ευνοήθηκε από ιστορικά γεγονότα όταν ένας μηχανισμός εθνικής ασφάλειας κινητοποιημένος από τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου είχε την τάση να φροντίζει, να μιμείται, να προστατεύει, και να οικειοποιείται τις αναδυόμενες ικανότητες του καπιταλισμού της επιτήρησης για χάρη της απόλυτης γνώσης και την υπόσχεση του για βεβαιότητα.
Οι καπιταλιστές της επιτήρησης σύντομα συνειδητοποίησαν πως μπορούσαν να κάνουν οτιδήποτε ήθελαν, και το έκαναν. Μεταμφιέστηκαν με τα ρούχα του υπερασπιστή και της χειραφέτησης, επικαλούμενοι και εκμεταλλευόμενοι τις σύγχρονες αγωνίες, με την αληθινή δράση να είναι κρυμμένη μακριά από το προσκήνιο. Ο χιτώνας αορατότητας τους ήταν υφασμένος με ίσα μέρη από την χειραφετική γλώσσα του διαδικτύου, την ικανότητα για γρήγορη κίνηση, την βεβαιότητα τεράστιων ροών εισοδήματος, και την άγρια, ανυπεράσπιστη φύση της περιοχής που θα κατακτούσαν και θα αξίωναν. Ήταν προστατευμένοι από την εγγενή ασάφεια των αυτοματοποιημένων διαδικασιών που εξουσιάζουν, την άγνοια που δημιουργούν αυτές οι διαδικασίες, και η αίσθηση της βεβαιότητας που δημιουργούν.
Ο καπιταλισμός της επιτήρησης δεν περιορίζεται πλέον μόνο στα δράματα του ανταγωνισμού των μεγάλων εταιριών του διαδικτύου, όπου οι προθεσμιακές συμπεριφορικές αγορές αρχικά στόχευαν στην διαδικτυακή διαφήμιση. Οι μηχανισμοί και τα οικονομικά κίνητρα του έχουν γίνει το τυπικό μοντέλο για τις περισσότερες εταιρίες που βασίζονται στο διαδίκτυο. Τελικά, η πίεση του ανταγωνισμού έσπρωξαν την επέκταση στον φυσικό κόσμο, όπου οι ίδιοι θεμελιώδεις μηχανισμοί που οικειοποιούνται τον διαδικτυακή μας περιήγηση, τα like και τα click εκπαιδεύονται κατά τη διάρκεια του τρεξίματος στο πάρκο, στη συζήτηση στο πρωινό, ή στο κυνήγι για χώρο στάθμευσης. Σήμερα τα προϊόντα πρόγνωσης ανταλλάσσονται σε συμπεριφορικές προθεσμιακές αγορές που εκτείνονται πέρα από τις στοχευμένες διαδικτυακές διαφημίσεις σε πολλούς άλλους τομείς, συμπεριλαμβανομένων των ασφαλίσεων, του εμπορίου, των οικονομικών, και μια όλο και ευρύτερη γκάμα από εταιρίες αγαθών και υπηρεσιών αποφασισμένων να συμμετάσχουν σε αυτές τις νέες και κερδοφόρες αγορές. Είτε πρόκειται για μια «έξυπνη» οικιακή συσκευή, αυτό που οι ασφαλιστικές εταιρίες αποκαλούν «συμπεριφορική ασφάλιση», ή κάποια από χιλιάδες άλλες συναλλαγές, τώρα πληρώνουμε για την ίδια μας την υποδούλωση.
Τα προϊόντα και οι υπηρεσίες του καπιταλισμού της επιτήρησης δεν είναι αντικείμενα μιας ανταλλαγής αξίας. Δεν δημιουργούν δημιουργικές ανταλλαγές παραγωγού-καταναλωτή. Αντίθετα, είναι τα «δολώματα» που προσελκύουν τους χρήστες στις αποσπαστικές τους δραστηριότητες στην οποία οι προσωπικές μας εμπειρίες συγκεντρώνονται και συσκευάζονται ως τα μέσα για σκοπούς τρίτων. Δεν είμαστε οι «πελάτες» του καπιταλισμού της επιτήρησης. Αν και το ρητό μας λέει «Αν είναι τζάμπα, τότε το προϊόν είσαι εσύ», είναι και αυτό λάθος. Είμαστε οι πηγές του κρίσιμου πλεονάσματος του καπιταλισμού της επιτήρησης: τα αντικείμενα μιας τεχνολογικά προηγμένης και όλο και περισσότερο αναπόφευκτη δραστηριότητα απόσπασης πρώτης ύλης. Οι πραγματικοί πελάτες του καπιταλισμού της επιτήρησης είναι οι εταιρίες που συναλλάσσονται στις αγορές του για μελλοντικές συμπεριφορές.
Αυτή η λογική μετατρέπει την συνηθισμένη ζωή σε μια καθημερινή ανανέωση μιας φαουστικής συμφωνίας του 21ου αιώνα. «Φαουστική» επειδή είναι σχεδόν αδύνατο να απομακρύνουμε τους εαυτούς μας, παρά το γεγονός πως αυτό που θα πρέπει να δώσουμε σε αντάλλαγμα θα καταστρέψει τη ζωή όπως την ξέρουμε. Σκεφτείτε πως το ίντερνετ έχει γίνει απαραίτητη για την κοινωνική συμμετοχή, που πλέον η αγορά έχει κορεστεί με εμπορεύματα, και αυτό το εμπόρευμα είναι πλέον υποταγμένο στον καπιταλισμό της επιτήρησης. Η εξάρτηση μας είναι στην καρδιά του σχεδίου του καπιταλισμού της επιτήρησης, στο οποίο οι ουσιαστικές μας ανάγκες για αποτελεσματική ζωή ανταγωνίζονται εναντίον της τάσης για αντίσταση για τις όλο θράσος εισβολές του. Αυτή η σύγκρουση παράγει ένα ψυχικό μούδιασμα που μας εξοικειώνει με την πραγματικότητα του να παρακολουθείσαι, να αναλύεσαι, να είσαι υπό εκμετάλλευση, να τροποποιείσαι. Μας προδιαθέτει στο να εκλογικεύσουμε την κατάσταση με παραιτημένο κυνισμό, δημιουργεί δικαιολογίες που λειτουργούν σαν μηχανισμοί άμυνας («Δεν έχω τίποτα να κρύψω»), ή να βρούμε άλλους τρόπους για να χώσουμε τα κεφάλια μας στην άμμο, επιλέγοντας την άγνοια λόγω αγανάκτησης και αδυναμίας. Με το τρόπο αυτό, ο καπιταλισμός της επιτήρησης επιβάλει μια ουσιαστικά αισχρή επιλογή που οι άνθρωποι του 21ου αιώνα δεν θα έπρεπε να χρειάζεται να κάνουν, και η κανονικοποίηση του μας αφήνει να τραγουδάμε αλυσοδεμένοι.
Ο καπιταλισμός της επιτήρησης δραστηριοποιείται μέσα από, δίχως προηγούμενο, ασυμμετρίες στη γνώση και τη δύναμη που παράγει γνώση. Οι καπιταλιστές της επιτήρησης γνωρίζουν τα πάντα για εμάς, ενώ οι δραστηριότητες τους είναι σχεδιασμένες για να είναι άγνωστες σε εμάς. Συσσωρεύουν τεράστιες εκτάσεις νέας γνώσης από εμάς, αλλά όχι για εμάς. Προβλέπουν τις μελλοντικές μας πράξεις για το κέρδος άλλων, όχι το δικό μας. όσο ο καπιταλισμός της επιτήρησης και οι προθεσμιακές συμπεριφορικές αγορές του επιτρέπεται να ακμάζουν, η ιδιοκτησία των νέων μέσων συμπεριφορικής τροποποίησης επισκιάζει την ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής ως τη πηγή του καπιταλιστικού πλούτου και εξουσίας στον 21ο αιώνα.
Αυτά τα γεγονότα και οι συνέπειες τους για τις προσωπικές μας ζωές, τις κοινωνίες μας, τις δημοκρατίες μας, και τον αναδυόμενο πληροφοριακό πολιτισμό μας εξετάζονται λεπτομερώς αλλού. Τα στοιχεία και η επιχειρηματολογία που χρησιμοποιούνται εδώ δείχνουν πως ο καπιταλισμός της επιτήρησης είναι μια ανεξέλεγκτη δύναμη που κινητοποιείται από πρωτόγνωρες οικονομικές επιταγές που αδιαφορούν για τους κοινωνικούς κανόνες και εξουδετερώνουν τα στοιχειώδη δικαιώματα που συσχετίζονται με την προσωπική αυτονομία που είναι ουσιώδη για την ίδια την πιθανότητα μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
Όπως ακριβώς ο βιομηχανικός πολιτισμός άκμασε εις βάρος της φύσης και τώρα απειλεί να μας κοστίσει τη γη, ένας πληροφοριακός πολιτισμός διαμορφωμένος από τον καπιταλισμό της επιτήρησης και την καινούρια του εργαλειακή εξουσία θα ανθίσει σε βάρος της ανθρώπινης φύσης και θα απειλήσει να μας κοστίσει την ανθρωπιά μας. η βιομηχανική κληρονομιά του κλιματικού χάους μας γεμίζει με απόγνωση, τύψεις, και φόβο. Καθώς ο καπιταλισμός της επιτήρησης γίνεται η κυρίαρχη μορφή του καπιταλισμού της πληροφορίας στο καιρό μας, ποια νέα κληρονομιά καταστροφής και τύψεων θα θρηνούν οι μελλοντικές γενιές; Μέχρι να διαβάσετε αυτές τις λέξεις, το εύρος αυτής της νέας μορφής θα έχει μεγαλώσει καθώς περισσότεροι τομείς, εταιρίες, startups, δημιουργοί εφαρμογών, και επενδυτές συγκεντρώνονται γύρω από αυτή τη μοναδική πιθανή εκδοχή του καπιταλισμού της πληροφορίας. Αυτή η κινητοποίηση και η αντίσταση γεννά θα καθορίσουν ένα σημαντικό πεδίο αντιπαράθεσης πάνω στο οποίο η πιθανότητα για ένα ανθρώπινο μέλλον στο νέο όριο της εξουσίας δοκιμαστεί.
Πηγή:geniusloci
