Γράφει ο Ιωάννης Κουρουτάκης
Υπήρξε το μεγάλο θύμα. Ο Αμνός του Θεού ο αίρων τις αμαρτίες και τα λάθη πάντων. Γι’ αυτό όταν ήλθε η μεγάλη στιγμή του χρέους δεν έφυγε, παρέμεινε στις επάλξεις, ακολούθησε τον ανηφορικό δρόμο του Γολγοθά και έγινε μάρτυρας. Ακολούθησε το δρόμο της θυσίας. Ακολούθησε το δρόμο που χάραξε ο «Μέγας Εσταυρωμένος».
Ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος αρνήθηκε όλες τις προτάσεις Ελλήνων και ξένων να ακολουθήσει την οδό της διαφυγής και της σωτηρίας. Να φύγει και να σωθεί. Αυτός προτίμησε να μείνει και να πεθάνει.Η απάντηση ήταν μία «Εγώ δεν φεύγω» «Εφόσον και ένας Σμυρνιός μείνει, εγώ θα μείνω» Προτίμησε λοιπόν να μείνει και να πεθάνει.
Το Σάββατο 27 Αυγούστου 1922 ο Νουρντού πασάς εισέρχεται θριαμβευτής στη Σμύρνη.
Την Κυριακή 28 Αυγούσου 1922 ο Χρυσόστομος κλήθηκε κατεπειγόντως από τον στρατιωτικό διοικητή Νουρεντίν Πασά, άλλοτε Νομάρχη Σμύρνης και ορκισμένο εχθρό του να παρουσιαστεί μπροστά του.
Τον δέχθηκε καθισμένος στο γραφείο του. Του έδειξε ένα μάτσο εφημερίδες και περιοδικά (λόγους που είχε γράψει ο Χρυσόστομος κατά την διάρκεια της ελληνικής κατοχής της Σμύρνης)
Είναι δικά σου; τον ρώτησε
Είναι δικά μου απάντησε χωρίς να διστάσει ο Χρυσόστομος
– Προσευχήσου υπέρ του τουρκικού στρατού
– Αρνούμαι!
– Απαρνιέσαι την Χριστιανική σου πίστη;
– Αρνούμε!
Έξαλλος σηκώθηκε από το γραφείο του ο Νουρεντίν. Με κλωτσιές, σπρωξιές τον έβγαλε στο μπαλκόνι. Από κάτω ο τούρκικος όχλος ούρλιαζε. Πάρτε τον είπε ο Νουρεντίν και με μια σπρωξιά τον γκρέμισε από τις σκάλες. Τον περιέλαβε το αφιονισμένο πλήθος και τον έκανε κομμάτια.
Από το βασανισμένο, σεπτό σκήνωμά του δεν βρέθηκε τίποτα, ή μάλλον κατά μία μαρτυρία βρέθηκε ένα μικρό κοκαλο με λίγο σκισμένο ράσο που και αυτό το πήρε μια χανούμισα ως σουβενίρ.
Κατά άλλη μαρτυρία ένας Τουρκοκρητικός του ‘κοψε το κεφάλι και μ’ αυτό άρχισαν να παίζουν ποδόσφαιρο (συνηθισμένη τακτική τούρκικης συνήθειας και ευδαιμονίας)
Όλα αυτά τα αποτρόπαια και τα συγκλονιστικά έγιναν αφού όμως πρώτα προηγήθησαν τα εξής προκαταρκτικά:
– Του έκοψαν τα αυτιά
– Του έβγαλαν τα μάτια
– Του έκοψαν τη μύτη
– Τον κάθισαν ανάποδα επί πώλου όνου
Και διηγώντας τα να κλαίς και να λες «Φρίξον Ήλιε, Στέναξον γη…|
ΩΔΗ ΣΤΟΝ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΡΟΥΜ!
Του ‘παν να φύγει για να σωθεί
Αυτός προτίμησε να μείνει και να πεθάνει
* * *
Χρέος του κλήρου είναι στη μάχη πρώτος να πέσει
είπε και πήγε στεφάνι ακάνθινο για να φορέσει
* * *
Από τότε, στη Σμύρνη, στις επάλξεις
στη θέση πάντα την πρώτη
θεόρατο ανεμίζει το αιματοβαμμένο
ράσο του Δεσπότη
* * *
Πιστός μέχρι θανάτου, στον δρόμο που χάραξε
ο Μέγας Εσταυρωμένος
Πιστός μέχρι θανάτου, ο τελευταίος Ρουμ
της Σμύρνης ο Τετιμημένος