Το καθολικό βασικό εισόδημα (UBI) δεν αποτελεί πια απλώς μια ουτοπική πρόταση κοινωνικής πρόνοιας. Η ιδέα του διαχέεται από τα πιο απροσδόκητα κέντρα ισχύος: την ελίτ της τεχνητής νοημοσύνης. Η έρευνα του Jean-Christophe Bélisle-Pipon, δημοσιευμένη στην Frontiers in Artificial Intelligence, καταδεικνύει πώς το UBI προωθείται από ονόματα όπως ο Elon Musk και ο Sam Altman όχι απλώς ως μέτρο στήριξης των εκτοπισμένων εργαζομένων, αλλά ως εργαλείο για τη θεμελίωση μιας νέας τάξης πραγμάτων —όπου η τεχνολογία κυριαρχεί και οι κοινωνικές ανισότητες βαθαίνουν.
Ο Musk υποστηρίζει ότι η πλήρης αυτοματοποίηση θα σημάνει το τέλος της εργασίας, οδηγώντας σε μια κοινωνία αφθονίας όπου “το νόημα της ζωής” τίθεται υπό αμφισβήτηση. Ο Altman εκτιμά ότι η τεχνολογική εξέλιξη θα επιβάλλει τελικά μια μορφή καθολικού εισοδήματος. Όμως, σύμφωνα με τον Bélisle-Pipon, αυτή η παρουσίαση του UBI ως φιλευσπλαχνική λύση αποκρύπτει το γεγονός ότι λειτουργεί ως μηχανισμός νομιμοποίησης της τεχνολογικής κυριαρχίας. Οι προτείνοντες δεν είναι ουδέτεροι παρατηρητές· είναι οι κύριοι ωφελημένοι.
Ωφελιμισμός ή συμβολική βία;
Οι τεχνολογικές ελίτ υιοθετούν μια ωφελιμιστική προσέγγιση: αν η ΤΝ καταστρέφει θέσεις εργασίας, το UBI μπορεί να λειτουργήσει ως αντίβαρο. Όμως η αντίληψη αυτή —όπως εξηγεί ο συγγραφέας— συγκαλύπτει μια πιο ύπουλη μορφή εξουσίας: τη συμβολική βία του Pierre Bourdieu. Η προπαγάνδα του UBI παρουσιάζει την ΤΝ ως δύναμη απελευθέρωσης, ενώ στην πράξη εντείνει τις κοινωνικές ανισότητες και εδραιώνει νέες ιεραρχίες: αυτούς που κατέχουν την τεχνολογία, αυτούς που μπορούν να την αξιοποιήσουν, και τους υπόλοιπους που απλώς επιβιώνουν από αυτήν.
Ακόμη και η ίδια η κοινότητα που προωθεί το UBI δεν έχει να επιδείξει πειστικά αποτελέσματα. Η μελέτη του OpenResearch (2020-2023), που χρηματοδοτήθηκε από τον Altman, έδειξε ότι το μηνιαίο ποσό των $1.000 βελτίωσε μόνο οριακά την καθημερινότητα των συμμετεχόντων, χωρίς να επηρεάσει ουσιαστικά την εκπαίδευση, την υγεία ή την ποιότητα της απασχόλησης. Το UBI αποτυγχάνει να θεραπεύσει τις συστημικές ανισότητες.
Κατασκευή συναίνεσης — μια πράξη παραπλάνησης
Η αφηγηματική κατασκευή του UBI ως «αναγκαστική προσαρμογή» στη νέα εποχή της ΤΝ καθιστά δύσκολο για τις κοινωνίες να οραματιστούν εναλλακτικά μέλλοντα. Η αποδοχή του UBI δεν είναι ουδέτερη· είναι πράξη “παραγνώρισης” όπως την περιγράφει ο Bourdieu: μια ενσυνείδητη αποδοχή της ηγεμονίας των ελίτ υπό τον μανδύα του ορθολογισμού.
Το UBI, αντί να αμφισβητεί τις ανισότητες που δημιουργεί η ΤΝ, λειτουργεί ως μηχανισμός νομιμοποίησής τους. Οι τεχνολογικές ελίτ εμφανίζονται ως σωτήρες, ενώ προσφέρουν ελάχιστα σε σχέση με τα κέρδη και τη δύναμη που αποκομίζουν. Το εισόδημα γίνεται ένα συμβολικό αντάλλαγμα για την απώλεια κυριαρχίας, εργασιακής ασφάλειας και κοινωνικής κινητικότητας.
Η παραπλανητική ηθική των ελίτ
Ο Musk έχει δηλώσει ότι το UBI θα δώσει στους ανθρώπους “περισσότερο χρόνο για δημιουργικότητα και νόημα”. Όμως, η απώλεια της εργασίας, όπως επισημαίνει η Jahoda (1982), επηρεάζει βαθιά την ταυτότητα, τη δομή της καθημερινής ζωής και την ψυχοκοινωνική ισορροπία. Αντί για ελευθερία, πολλοί μπορεί να βρεθούν σε μια υπαρξιακή ανασφάλεια χωρίς ορίζοντα.
Η ΤΝ δεν λειτουργεί σε κενό. Εκπαιδεύεται με δεδομένα που προέρχονται από τον παγκόσμιο πληθυσμό. Παρόλα αυτά, το UBI, όπως εφαρμόζεται, επικεντρώνεται στον παγκόσμιο Βορρά, αγνοώντας τις παγκόσμιες ανισότητες που η ΤΝ όχι μόνο δεν αμβλύνει, αλλά συχνά επιτείνει. Αυτό, όπως γράφει η Mohamed (2020), συνιστά μια νέα μορφή ψηφιακής αποικιοκρατίας.
Αποδόμηση της ηγεμονίας — Πέρα από συμβολικές λύσεις
Η επίκληση του UBI λειτουργεί ως μέσο αποφυγής ουσιαστικών αλλαγών: αναδιανομής πλούτου, εκδημοκρατισμού της ΤΝ, συμμετοχικής διακυβέρνησης, εκπαίδευσης και κατάρτισης, εργασιακής προστασίας και ελεύθερης πρόσβασης σε υπολογιστική ισχύ. Αντί να διανέμεται μόνο χρήμα, πρέπει να διανέμεται και η ίδια η τεχνολογία.
Ο Bélisle-Pipon κλείνει με μια προειδοποίηση: το UBI, όπως προωθείται από τις τεχνολογικές ελίτ, είναι μια επιτελεστική ηθική χωρίς ουσιαστική αλλαγή. Είναι μια μορφή “ηθικής εκτροπής” (ethics dumping), κατά την οποία οι κοινωνικές και ηθικές ευθύνες μετατοπίζονται στους πολίτες και τις τοπικές κοινότητες. Αν δεν συνοδευτεί από βαθιές θεσμικές και κοινωνικές αλλαγές, η ΤΝ κινδυνεύει να αποτελέσει εργαλείο ενίσχυσης και όχι άρσης των ανισοτήτων.
Η αναφορά στο UBI ως απάντηση στις επιπτώσεις της ΤΝ μοιάζει ολοένα και περισσότερο με συμβολική παραχώρηση που αποκρύπτει τις βαθύτερες ανισότητες της ψηφιακής εποχής. Η κοινωνία χρειάζεται να διεκδικήσει ένα διαφορετικό μέλλον: ένα μέλλον με τεχνολογική δικαιοσύνη, οικονομική ισότητα και συμμετοχικό έλεγχο. Χωρίς αυτά, το καθολικό εισόδημα θα παραμείνει μια μάσκα που καλύπτει ένα πρόσωπο εξουσίας —όχι ένα εργαλείο χειραφέτησης.
