Του Παναγιώτη Γεωργούδη
Tο μείζον θέμα της Κοινωνικής Δημοκρατίας και των ηθικών αξιών που «χτίζονται» και λειτουργούν γύρω από αυτήν, με άξονα την ποιοτική Κρητική μαντινάδα ως έργο τέχνης υψηλής λαϊκής δημιουργίας, αναδύεται από το καλογραμμένο βιβλίο του λόγιου γιατρού και συγγραφέα, Γιώργη Μαρκάκη, ο οποίος αγωνίζεται πολλά χρόνια να διασώσει και να μεταγγίσει στις νέες γενιές τα πολυτιμότερα στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού.
ΓΙΩΡΓΗΣ ΜΑΡΚΑΚΗΣ
Οι πρωτοθυγατέρες
Η Μαντινάδα στη ζωή της Κρήτης
ΕΚΔΟΣΗ ΜΟΥΣΕΙΟ «ΛΥΧΝΟΣΤΑΤΗΣ»
Μάλιστα σε μια εποχή κυριαρχίας των άθλιων προτύπων του Διαδικτύου, των ηλεκτρονικών μέσων και συνολικότερα της βιομηχανίας του θεάματος που ισοπεδώνουν την πολιτισμική ποιότητα των λαών και των ατομικών δημιουργών, η μαντινάδα είναι φορέας ηθικοπνευματικής αντίστασης και αυθεντικής δημιουργίας, που εμπλουτίζει και ενδυναμώνει την κοινωνική συλλογικότητα, την ελευθερία κριτικής σκέψης, την ομορφιά, την φιλία, τη δικαιοσύνη κ.λπ.
Ο μελετητής εμβαθύνει σε έναν τρόπο ζωής υψηλών αξιών, στον οποίο η μαντινάδα υπήρξε καθολική έκφραση σε όλα σχεδόν τα πεδία δραστηριοτήτων του Κρητικού: γλέντι, γέννηση, έρωτας, γάμος, θάνατος, αποχωρισμός, ξενιτιά, σάτιρα, φιλία, κοινωνική και προσωπική κριτική, κ.λπ.
Υπάρχουν φορές που γίνονται μονομαχίες με μαντινάδες από καλούς μαντιναδολόγους με μεγάλο ακροατήριο μέχρι τα ξημερώματα, στο οποίο πολλές φορές μετέχουν ως κριτές οι κάτοικοι ενός ολόκληρου χωριού.
Δηλαδή έχουμε μία πρωτογενή Εκκλησία του Δήμου, η οποία μέσω της λειτουργίας του υψηλού ποιητικού – νοηματικού Λόγου, αποφασίζει για τον νικητή αξιολογώντας τα ποιητικά-νοητικά επιχειρήματα, την κοινωνική βαρύτητα των επιχειρημάτων και το αισθητικό ύψος του Λόγου.
Πολλές φορές οι μονομαχίες αυτές έχουν μία αριστοφανική υφή.
Ο συγγραφέας παραθέτει ένα αντιπροσωπευτικό στιγμιότυπο μιας τέτοιας μονομαχίας μαντιναδολόγων από το χωριό Μυρσίνη Σητείας ανάμεσα στον Πίτροπο και τον Μπρόκα στο καφενείο του χωριού με πυκνό ακροατήριο.
Αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Στους αγώνες αυτούς με αυτοσχέδιες μαντινάδες οι δύο μονομάχοι, ο ένας απέναντι από τον άλλον, και πάντα με ακροατήριο δίπλα τους, έλεγαν μαντινάδες πάνω σε κάποιο θέμα, συνήθως επίκαιρο.
»Στην περίπτωση ισοδύναμων, περίπου, μαντιναδολόγων έλεγε ο ένας μια μαντινάδα και απαντούσε ο άλλος με μια δική του.
»Συνήθως λίγο μετά την αρχή, άρχιζε να φαίνεται ποια θα είναι η τελική έκβαση του αγώνα, γιατί ο ικανότερος έλεγε και δεύτερη ή τρίτη, μέχρι ο άλλος να απαντήσει με μια δική του.
Δεν αποκλειόταν όμως και ένα “νοκ-άουτ” με μια ιδιαίτερα καίρια μαντινάδα, που έκανε “ματ” στον αγώνα. Και μια και αναφέρθηκε εδώ ως παράδειγμα ο Μπρόκας και ο Πίτροπος, ας παρακολουθήσουμε έναν από τους πολλούς και “ιστορικούς” αγώνες στη Μυρσίνη Σητείας:
»Μπρόκας:
-΄Εχω ένα γέρο γάιδαρο θα πα ΄να τον γκρεμίσω / να βγάλω το τομάρι ν- του, Πίτροπε, να σε ντύσω.
Πίτροπος :
– Σ’ ευχαριστώ, Μπροκάκη μου, που κάνεις μου τη χάρη / εγώ να πάρω την προβιά κι εσύ το καλαμάρι (εννοεί το γεννητικό όργανο του αρσενικού γαιδάρου!)
Μπρόκας:
-Να μην εμίλειες, Πίτροπε, θα να ‘τανε καλλιά σου / γιατί κατέχω να σου πω τσι δίπλες της κοιλιάς σου (εννοώντας ότι γνωρίζει όλα τα κρυφά μυστικά του, που θα αποκάλυπτε εκθέτοντάς τον).
Πίτροπος :
– Η εδική μου η κοιλιά δίπλα καμιά δεν έχει / μόνο κάτ’ απ’ τον αφαλό που ένα πηρούλι στέκει (πηρούλι σημαίνει μια προεξοχή).
»Η απάντηση του Πίτροπου κρίθηκε από το ακροατήριο πολύ εύστοχη και με ένα θερμό χειροκρότημα τον ανακήρυξε νικητή της συνάντησης.
»Και ήταν η πρώτη φορά που ο Μπρόκας έχανε αγώνα από τον Πίτροπο. Αργότερα ο Μπρόκας απέδωσε την ήττα αυτή στο ότι είχε πιει προηγουμένως δυο τρία ποτηράκια κρασί, πράγμα που δεν συνήθιζε ποτέ πριν από τέτοιες μονομαχίες», καταλήγει ο Γιώργης Μαρκάκης.
Αυτή η διαδικασία, η οποία διαπλάθει συνειδήσεις και χαρακτήρες, δημιουργώντας ένα ήθος και μία κουλτούρα συλλογικότητας, διαπερνούσε παλιότερα τον τρόπο ζωής στην Κρήτη και η αξία ενός ποιητή-μαντιναδολόγου αναγνωριζόταν από τον κοινωνικό περίγυρο ως κάτι σημαντικό.
Μπορεί να φανταστεί κάποιος στις μονομαχίες εκφοράς γνωμικών μαντινάδων, που είναι συμπυκνώματα κοινωνικής σοφίας, οι οποίες θυμίζουν αρκετές φορές τις φιλοσοφικές ρίμες Προσωκρατικών φιλοσόφων πόσο διαπαιδαγωγούν ηθικά, κοινωνικά και αισθητικά τον άνθρωπο πάνω στην αξία του στοχασμού και της ποίησης για την ίδια τη ζωή.
Ή όταν ασκούν κριτική, κοινωνική και πολιτική, σε περιόδους που η Ελλάδα είχε δικτατορικά καθεστώτα και η μαντινάδα στην Κρήτη λειτουργούσε ως απελευθερωτικό όχημα σκέψης και κοινωνικής δράσης.
Πολιτική Μαντινάδα
Σε φάσεις πολιτικής κρίσης και μεγάλων ανακατατάξεων ο μαντιναδολόγος πολλές φορές έπαιρνε θέση ευθέως στα πολιτικά δρώμενα και η καλή μαντινάδα που συμπύκνωνε ομορφιά και πολιτική σκέψη επηρέαζε τους ανθρώπους. Τέτοιες μαντινάδες, σημειώνει ο Γιώργης Μαρκάκης, διεκδικούνται από πολλές περιοχές της Ελλάδος και όχι μόνο της Κρήτης, όπως η μαντινάδα για τον Μεταξά και τον φασισμό:
«Μια μαντινάδα θα σας πω, έτσι για χάρη γούστου, / να χέσω και τον Μεταξά και την τετάρτη Αυγούστου».
Αυτή η αλληλεπίδραση κοινωνικού και πολιτικού σε καίριες στιγμές δημιουργεί ένα δυναμικό υποστύλωμα της Δημοκρατίας το οποίο διαμορφώνει συνειδήσεις σε ένα μεγάλο μέρος των πολιτών, πολύ περισσότερο μάλιστα όταν συνοδευόταν στην έκφρασή του από ένα είδος θεατρικής τελετουργίας με την πάνδημη συμμετοχή του κόσμου. Ουσιαστικά δημιουργεί το υπόβαθρο μιας ηθικοπνευματικής αντίστασης στον ολοκληρωτισμό πολύ βαθύτερη από ένα ρηχό πολιτικό λόγο ή σύνθημα, αφού ανασύρει στον ψυχισμό του ανθρώπου όλο τον πλούτο αξιών της πολιτισμικής του παράδοσης που έχει ριζοσπαστικό χαρακτήρα από μία θέση αυτονομίας έναντι της εξουσίας, γεγονός που τον καθιστά αυτεξούσιο πολίτη, χωρίς τη διαμεσολάβηση προπαγανδιστικών μηχανισμών.
Κοινωνική δημοκρατία του φύλου
Υπάρχουν μαντινάδες ή και μονομαχίες μαντινάδας με τις οποίες αναδεικνύεται σε δύσκολες εποχές η κοινωνική βαρύτητα της γυναίκας που κράτησε την αξιοπρέπειά της και διεκδικεί στον δημόσιο χώρο να καταξιωθεί ως φορέας αξιών με τον δημόσιο λόγο της μαντινάδας.
Σε αυτό το πεδίο η έννοια της λειτουργίας της Κοινωνικής Δημοκρατίας με βάση την γυναίκα έχει ξεχωριστή θέση.
Στο κεφάλαιο «Βάρκα Σπιναλογγίτικη», ο συγγραφέας θίγει αυτό το μείζον ζήτημα το οποίο έχει τεράστια αξία όχι μόνο για τη μαντινάδα και τον λαϊκό πολιτισμό, αλλά και για έναν επαναστοχασμό σήμερα, πάνω στην έννοια της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της έκφρασης και της γυναικείας ισότητας και χειραφέτησης στην καθημερινή ζωή και όχι με όρους μόνο νομικούς και διανοητικούς.
Συγκεκριμένα αναφέρει:
«Ένας λεβεντονιός, ο Γιακουμής, πανώριο παλικάρι, αγαπούσε τη Λενιώ, μια όμορφη και έξυπνη φτωχοκοπέλα. Όμως πολύ του άρεσε του Γιακουμή ο ποδόγυρος και όλο και με κάποια άλλη κοπελιά φλέρταρε, ώσπου κάποια ημέρα παράτησε τη Λενιώ και παντρεύτηκε μια μεγαλοκοπέλα, την πιο πλούσια νύφη της περιοχής.
»Σύντομα, όμως, το μετάνιωσε και ζούσε κοντά της μια άσχημη ζωή.
Παράλληλα, η Λενιώ παντρεύτηκε έναν κοντοχωριανό, ένα πλούσιο νοικοκύρη, που την έκανε πραγματική αρχόντισσα. Βέβαια, η Λενιώ δεν ξέχασε ποτέ την προσβολή από τον Γιακουμή και πάντα αποζητούσε να πάρει κάποια στιγμή την εκδίκησή της. Και η ευκαιρία δόθηκε με το πανηγύρι, που γινόταν στο χωριό της για τη γιορτή του αγίου του χωριού.
Ντύθηκε λοιπόν η Λενιώ, που έμενε στο κοντινό χωριό, με τα καλά της, στολίστηκε και λαμποκοπώντας από ομορφιά και βαρύτιμα στολίδια, πήγε στο χωριό της.
»Την είδε ο Γιακουμής και τρελάθηκε. Και κοιτώντας την στα μάτια, την ώρα του χορού, της πέταξε:
– Θε μου, και ποιος σου τα ΄δωκε τα κάλλη σου, κερά μουκι εθάμπωσες τα μάτια μουκι ήκαψες την καρδιά μου;
– Εκείνες απού διάλεξες έκαψαν την καρδιά σου κι εκείνες τα τυφλώσανε τα μάτια τα δικά σου
»Του απάντησε θαρρετά η Λενιώ, ενώ γύρω οι χωριανοί, που γνώριζαν την ιστορία των δύο νέων, παρακολουθούσαν τον αγώνα με ιδιαίτερη προσοχή:
– Αμοναχός μου τα ΄βαλα τα ξύλα στην ποδιά μου κι ύστερα ήβαλα φωτιά κι ήκαψα την καρδιά μου, παραδέχτηκε ειλικρινά ο Γιακουμής.
– Δε με ΄θελες κι όλο κακά για μένα εμιλούσες, αλλιώς πράμα δε θα΄χανες κι ως ήθελες θα ζούσες
»Του υπενθύμισε φιλέκδικα η Λενιώ. Και ο πάντα αθυρόστομος, αλλά σε δύσκολη θέση τώρα Γιακουμής προσπαθεί να δικαιολογηθεί:
– Αν είπα το ζαράρι σου κι αν είπατο κακό σου, να κάμουν το μεζάρι μου στη μέση τω βυζώ σου.
»Μα η Λενιώ με την ελευθερόστομη γλώσσα της μαντινάδας τον αποπαίρνει δηλώνοντάς του:
– Εγώ δεν τα ΄χω τα βυζά να θάβω ποθαμένους, μέσα στη γητσι θάβουνε όλους τσι τελειωμένους.
– Σήμερο μου τα μάρανες τα φύλλα της καρδιάς μου κι ανέ μιλώ κι ανέ γελώ, δεν είμαι στα καλά μου
Παρατηρεί ο Γιακουμής. Και η Λενιώ:
– Γελάς δα μπλιο γ-η δε γελάς, μιλήσεις δε μιλήσεις σαν είν’ το σίντερο ζεστό πρέπει να το κολλήσεις.
»Αποθαρρημένος απ’ την εξέλιξη της υπόθεσης ο Γιακουμής παραπονιέται, ελπίζοντας ίσως σε μεγαλοψυχία ή έστω οίκτο της παλιάς αγαπημένης:
– Άχισαίτες τσι πετάς περίσσα πυρωμένες, που στην καρδιά μου μπαίνουνε και βγαίνουν ματωμένες.
»Μα η Λενιώ του ρίχνει τη χαριστική βολή υπενθυμίζοντάς του ότι ήταν ανόητος στις επιλογές του και ότι ο καθένας είναι άξιος της μοίρας του, ανάλογα με τον τρόπο που χειρίστηκε τις υποθέσεις του.
»Και ακόμη, ότι γι’ αυτήν έχει κλείσει η ιστορία με τον ευτυχέστερο τρόπο, σ’ αντίθεση με τον δυστυχή Γιακουμή. Του υπενθυμίζει μάλιστα, ότι τώρα προσπαθεί να ψαρέψει σε ξένα νερά παράνομα και χωρίς να έχει πια καμία πιθανότητα επιτυχίας.
– Βάρκα Σπιναλογγίτικη στον Αλμυρό ψαρεύγει, ευρήκα εγώ το ταίρι μου κι απού΄χασε, ας γυρεύγει.
»Αυτήν ήταν η χαριστική βολή για τον Γιακουμή, που εγκαταλείπει τον αγώνα κατατροπωμένος».
Η λέξη ζαράρι σημαίνει ελάττωμα και η λέξη μεζάρι τάφος.
Ο Γιώργης Μαρκάκης με το λογοτεχνικό του ταλέντο και το οξύ λαϊκό του αισθητήριο αναπλάθει αριστουργηματικά μία εικόνα με ζωντάνια κινηματογραφικής ομορφιάς, για μία μονομαχία σε ένα πανηγύρι χωριού της Ανατολικής Κρήτης, του Γιακουμή και της Λενιώς, που ήταν ερωτευμένοι, γνωστό ως σχέση στους χωριανούς, οι οποίοι παρακολουθούσαν τη λεκτική μονομαχία βαθμολογώντας, την ποίηση και την ηθική βαρύτητα των δύο μονομάχων, γνωρίζοντας οι μονομάχοι του
Λόγου πως το αποτέλεσμα της αντιπαράθεσης θα ήταν κύριο θέμα συζήτησης για πολλά χρόνια ενδεχόμενα σε όλη την Ανατολική Κρήτη.
Επομένως διακύβευαν την κοινωνική τους υπόληψη και την υστεροφημία τους.
Η αναγνώριση του Γιακουμή δημόσια πως έκανε λάθος, και η άτεγκτη στάση της Λενιώς πως τέτοια λάθη στον Έρωτα που εμπεριέχουν υπολογισμό και δόλο δεν συγχωρούνται, διότι παραμορφώνουν το ηθικό και αξιακό υπόβαθρο μιας βαθύτερης σχέσης αγάπης, είναι αυτό που της δίνει τη νίκη στη μονομαχία με την επιβράβευση των κατοίκων, οι οποίοι λειτουργούν μέσα στο πλαίσιο της λαϊκής παράδοσης ως δημόσιοι κριτές.
Έχουμε ένα αναγνωρισμένο θεσμικά άτυπο λαϊκό δικαστήριο στην ποινική διάσταση με την ηθική, κοινωνική και αξιακή λειτουργία του.
Η οποία εμπεριέχει την πνευματική και ψυχική ευχαρίστηση των συμμετεχόντων πολιτών, δηλαδή την δημιουργία ενός υψηλού κοινωνικού ψυχαγωγικού παιχνιδιού ποιητικού και στοχαστικού Λόγου, που αναπλάθει συνειδήσεις ως θεατρικό δρώμενο.
Ταυτόχρονα όμως, παραμένει ένα διαχρονικό μήνυμα για την εκφυλισμένη αξιακά εποχή μας.
Το σημαντικό επιπρόσθετα είναι πως με όχημα την μαντινάδα η γυναίκα αντιπαρατίθεται ισότιμα στον άντρα σε δημόσιο χώρο και ο δημόσιος λόγος που εκπέμπεται με το ποιητικό αυτό είδος την καταξιώνει ως αυτόνομη κοινωνικοπολιτικά παρουσία, αφού την απελευθερώνει ηθικοπνευματικά ως οντότητα.
Ανοίγει επιπλέον η φιλοσοφική παράμετρος της οντολογίας της μαντινάδας που χρήζει ειδικής εργασίας.
Η μελέτη του Γιώργη Μαρκάκη για τη μαντινάδα της Κρήτης διερευνά πολλές πλευρές και θίγει πολλά καίρια ζητήματα. Η επιλογή των εξαιρετικών μαντινάδων που δημοσιεύονται έγινε από δεκαμελή επιτροπή πνευματικών ανθρώπων που έχουν σχέση με τον λαϊκό πολιτισμό του νησιού και τη μαντινάδα.
Ο συγγραφέας ίδρυσε το εξαιρετικό Μουσείο παραδοσιακής ζωής Κρήτης «Λυχνοστάτης», το οποίο πραγματοποιεί πολύπλευρη δουλειά στη διάσωση και διάδοση του λαϊκού πολιτισμού με υψηλά κριτήρια λειτουργίας μέσα στην καταναλωτική λαίλαπα.