Του Γιάννη Αγγελάκη
Ένα διπλό κύμα σαρώνει τις κοινωνίες των ανθρώπων. Το κύμα της πανδημίας του κορωνοϊού και των μεγάλων τεχνολογικών επιτευγμάτων. Ο συνδυασμός αυτών των δύο επανακαθοριζει τις ζωές των ανθρώπων και αποτυπώνει ένα ερώτημα στο οποίο καλούμαστε να δώσουμε μία πειστική απάντηση: Πώς θα διαφυλάξουμε τον άνθρωπο δίχως να τον θέσουμε στο περιθώριο;
Τα παράδοξα γεγονότα που λαμβάνουν χώρα στο μικρό τόπο που λέγεται Ελλάδα, άρχισαν φαινομενικά ξαφνικά. Αρκούσε η επίσημη δημόσια κοινοποίησή τους, η αναγνώριση της ύπαρξής τους, για να γίνουν συνείδηση και να μετατραπούν σε κοινό κτήμα: μια Αλήθεια. Από τότε, τα πράγματα πήραν τη σειρά τους. Ακολούθησαν συνεχείς ανακοινώσεις για τους επερχόμενους κινδύνους. Αναλύθηκε ενδελεχώς το αδιέξοδο της παρούσας κατάστασης. Διαπιστώθηκε η αναγκαιότητα λήψης συγκεκριμένων αποφάσεων και μέτρων προστασίας.
Είπαν ότι ο εισβολέας που ήρθε είναι αόρατος.
Το πέρασμά του δεν άφησε κάποιο ορατό σημάδι. Δεν υπάρχουν πεσμένα τείχη. Τα κτίρια έμειναν ανέγγιχτα, η ζωή συνεχίζεται δίχως εμφανείς αλλαγές στο τοπίο. Αλλά λένε ότι είναι παντού. Είναι στον αέρα, είναι εν δυνάμει ο καθένας από εμάς, ένα αορατο σωματίδιο που δεν καταλαβαίνει από απειλές και που δε θα σταματήσει αν του προτάξεις κάποιο όπλο. Με αυτό τον εχθρό δε μπορείς να διαπραγματευθείς.
Δεν είναι πόλεμος, όμως η πόλη έμεινε έρημη σα να είχε μόλις δεχτεί εισβολή.
Tα γεγονότα που εξακολουθούν, πήραν την απειλητική και άνευ δυνατότητας αντίστασης εικόνα μιας θεομηνίας. Ο αγώνας έγινε ένας συντήρησης και αντοχής μπροστά στην άγνωστη αιτία μιας σταδιακής καταστροφής.
Πριν φτάσουμε στο σημείο αυτό, έβλεπα τα γεγονότα στην Κίνα και δίχως να το επιθυμώ σκεφτόμουν με έναν τόνο καθησυχαστικό:
«Μα τι τρομακτικές εικόνες! Αλλά η Κίνα είναι ένας τόπος τόσο μακρινός, σχεδόν εξωτικός».
Όμως ο κόσμος μας σήμερα είναι μικρός και σε διαρκή κίνηση. Είναι ένα παγκόσμιο χωριό. Η Κίνα είναι πολύ πιο κοντά απ’ όσο ήταν πριν 100 χρόνια. Η απόσταση που μας χωρίζει είναι μόλις μερικές ώρες. Όση ώρα χρειάζεται να φτάσεις με ένα αεροπλάνο.
Όλα έμοιαζαν τόσο αφύσικα, σα ένα κακό όνειρο που δε μπορεί να κρατήσει για πολύ. Αλλά οι πανδημίες δεν είναι σεισμοί.
Οι μέρες πέρασαν και έγιναν βδομάδες και οι βδομάδες έγιναν μήνες. Θα υποχωρήσει και θα επανέλθει με ορμή, όπως ένα κύμα που αδειάζει και ξαναφουσκώνει.
Πριν τον ερχομό της πανδημίας ο καθένας είχε το δικαίωμα να αισθάνεται άτρωτος. Ζούμε σε μία εποχή όπου τα επιτεύγματα της επιστήμης είναι τεράστια. Όλα μοιάζουν εφικτά.
Οι άνθρωποι ζουν περισσότερο από ποτέ και τα παιδιά που γεννιούνται – καταγράφεται στις στατιστικές – ψηλώνουν πιο πολύ από ποτέ.
Πιστεύουμε στην επιστήμη και στη λογική.
Τίποτα δε μπορεί να σταματήσει την πρόοδο και τα σχέδια για το μέλλον. Δεν υπάρχει τύχη, ούτε μοιραίο και τραγικό. Όλα λειτουργούν στην εντέλεια, σα ένα καλοκουρδισμένο ρολόι. Αν κάποιος είναι ικανός και δουλεύει αρκετά, σε αυτό τον κόσμο πετυχαίνει.
Μαζί με αυτή την αφέλεια οι άνθρωποι είχαν αναπτύξει μία σκληρότητα, μία εμμονή με την απόκτηση στάτους, μία έντονη τάση να κρίνουν τον συνάνθρωπό τους.
Πίστευαν ότι η τύχη ευνοεί τους ικανούς.
Πώς σε ένα τέτοιο κόσμο, να μπορούσε να έχει θέση μία πανδημία;
Οι πανδημίες ήταν πράγματα του παρελθόντος, τυχαία απρόβλεπτα γεγονότα βγαλμένα σα από κάποιο σκονισμένο βιβλίο ιστορίας, ταιριάζουν σε οπισθοδομικούς κόσμους: υπο-ανάπτυκτους, που συνεχίζουν να ισχύουν ξεπερασμένοι κανόνες, όχι σε ανεπτυγμένες κοινωνίες όπως αυτές που ζούμε όπου τίποτα δε συμβαίνει τυχαία.
Ήταν φυσικό λοιπόν πως όλοι στο ξέσπασμά, αρνήθηκαν την πιθανότητά της. Ήταν απίθανο κάτι τέτοιο να συμβεί στις χώρες μας. Ακόμα και στην Ελλάδα.
Κι έτσι, οι κυβερνήσεις άργησαν να αντιδράσουν, οι πολίτες άργησαν να συνειδητοποιήσουν τι συμβαίνει. Και για μια στιγμή όλος ο πολιτισμός μας έμοιασε εύθραυστος.
Αισθανθήκαμε, όπως κι ο Πωλ Βάλερυ πριν 100 περίπου χρόνια, ότι η άβυσος της ιστορίας είναι αρκετά μεγάλη για να χωρέσει όλους μας.
Αναγνωρίσαμε ότι όλα κάποια στιγμή μπορεί να τελειώσουν.
Το γεγονός ότι είμαστε ζωντανοί είναι βέβαια κάτι το οποίο είναι εξαίσιο και θαυμάσιο, αλλά οπωσδήποτε δεν υπάρχει τίποτα βέβαιο στη ζωή.
Η αλαζονία που προκύπτει από την ψευδαίσθηση ότι είμαστε άτρωτοι, – το διδάσκει η ιστορία της ανθρωπότητας – πάντα καταρρέει. Πριν το Παρίσι και τη Νέα Υόρκη, υπήρχε η Αλεξάνδρεια και πιο πριν η Βαβυλώνα.
Όσα σχέδια και αν κάνουμε, πάντα υπάρχει η πιθανότητα ενός ξαφνικού θανάτου. Για τον άνθρωπο, δε χρειάζεται να είναι κάποια πανδημία. Μπορεί να είναι ένα ατύχημα, μία ανακοπή καρδιάς, μία πτώση. Υπάρχει η ξαφνικη εμφάνιση μιας αρρώστιας.
Ο άνθρωπος δεν είναι αθάνατος ή άτρωτος. Τα σχέδια καταρρέουν. Συμβαίνει συχνά. Δεν χρειάζεται η αιτία να είναι ο θάνατος.
Όταν αυτό συμβαίνει σε επίπεδο πολιτισμών, ουδείς μπορεί να γνωρίζει με βεβαιότητα τι θα είναι νεκρό ή ζωντανό την επόμενη μέρα, τις ιδέες που θα έχουν καταγραφεί στη λίστα των απωλειών, τις πρακτικές που θα είναι ασύμβατες με τη νέα πραγματικότητα που θα έχει προκύψει.
Ζώντας μέσα στην πανδημία
Στο λογικό ερώτημα που τέθηκε, «τι κάνουμε τώρα που ήρθε η θεομηνία», η απάντηση που δόθηκε ήταν απλή:
Συνεχίσαμε να ζούμε.
Πολλοί συνέχισαν να εργάζονται “από απόσταση”. Συνέχισαν να πληρώνουν τους λογαριασμούς, γιατί «κάποια στιγμή η επιδημία θα τελειώσει». Πλήρωναν – παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπιζαν να ανταποκριθούν – λες και επειδή πληρώνουν αυτό σήμαινε ότι με κάποιο τρόπο θα υπάρξει μία επιστροφή στην κανονικότητα, κι αυτή η σκέψη κάπως τους ανακούφιζε, απέκρυπτε το άγνωστο που φανερωνόταν μπροστά.
Στον χρόνο που δόθηκε υπήρχαν αυτοί που κατεφύγαν στα βιβλία των σοφών, στους μεγάλους συγγραφείς και ποιητές, ψάχνοντας για κάποιες απαντήσεις σε αυτό το ακατανόητο μίας θεομηνίας με άγνωστη διάρκεια.
Οι άνθρωποι προσπάθησαν να αποφύγουν τις αρνητικές σκέψεις, που αρνούνται ότι το μέλλον δε θα είναι σύμφωνα με τους σχεδιασμούς. Απόφευγαν να μιλούν για την πανδημία όμως διαρκώς επέστρεφαν εκεί. Συνεχίζουν να ελπίζουν σε μία γρήγορη επιστροφή σε μία προηγούμενη κανονικότητα.
Κάνουν όνειρα για το μέλλον.
Φαντάζονται τα μεγάλα και σπουδαία ταξίδια που θα πραγματοποιησούν, συζητούν για τους πιθανούς πρώτους προορισμούς «όταν η επιδημία θα έχει τελειώσει», αναζητούν “θετικούς δημιουργικούς τρόπους” για να αναδείξουν την ευκαιρία που αποτελεί μία πανδημία. Προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν τον χρόνο που έμειναν σπίτι.
Ο άνθρωπος της πανδημίας λ.χ. ξεσκόνισε όλους τους ψηφιακούς τσελεμεντέδες και μαγείρευε πιο πολύ παρά ποτέ.
Εν μέσω καραντίνας, αναγνώρισε ότι η δυνατότητα να μένει σπίτι είναι ένα προνόμιο που πολλοί συνάνθρωποί του δεν έχουν. Κάποιοι ένοιωσαν μάλιστα και προνομιουχοι για την επιλογή που έχουν να ζουν υπό καθεστώς εγκλεισμού.
Κάποιοι είναι ελεύθεροι να επιλέξουν τον εγκλεισμό τους εκεί που άλλοι δεν έχουν την επιλογή, σκέφτηκαν.
Ο άνθρωπος της πανδημίας εκφράζει την αισιοδοξία του. Λέει τη γνώμη του για την πορεία της παγκόσμιας οικονομίας που θα αποτυπώνουν την εντύπωση στο μυαλό του ότι υπάρχει μέλλον, ότι η θεομηνία είναι στα μέτρα του και ότι αρκεί να υπομείνει αρκετά.
Εκφράζει τη βεβαιότητα:
«Αρκεί να παρθούν τα κατάλληλα μέτρα και όλα αργά ή γρήγορα θα επιστρέψουν σε μία κανονικότητα».
Η λογική θα υπερισχύσει. Η επιστήμη θα νικήσει. Το παράλογο και απρόβλεπτο δε μπορεί να είναι η τελική απάντηση.
Συντηρεί την ψευδαίσθηση ότι δε χρειάζεται να αλλάξουν πολλά.
…Θεωρούν τους εαυτούς τους ελεύθερους, αφέντες του εαυτού τους. Όμως ουδείς είναι ελεύθερος όσο υπάρχουν θεομηνίες… [1]
Ο άνθρωπος μέσα στην καραντίνα προσπάθησε να διατηρήσει κομμάτια της καθημερινότητας και της ρουτίνας του. Η διατήρησή τους έδωσε την εντύπωση της ύπαρξης μιας κανονικότητας που έχει εξαφανισθεί. Αποτέλεσαν ένα νοητικό συνδετικό κρίκο με αυτό που υπήρχε πριν την πανδημία. Όσο διατηρούσε τη ρουτίνα, τόσο πιο ασφαλής αισθανόταν.
Οπωσδήποτε, προκύπτει ότι η διατήρηση μίας ρουτίνας, η επιζήτησή της, είναι συνθήκη επιβίωσης που η υπερβολή της αποδείκνυε την μεγάλη πλέον ανάγκη που υπήρχε γι’ αυτή.
Αναφορές:
- Αλμπέρ Καμύ, (1947), «Η Πανούκλα», Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, μτφ. Γιώργος Γεράλης, Νατάσα Κυριακοπούλου
- Κρεσέντο αισιοδοξίας από την Ντόρα Μπακογιάννη: Όταν περάσει ο κορωνοϊός, η οικονομία θα αρχίζει να τινάζεται πάρα πολύ ψηλα, agonaskritis.gr