Του Μιχάλη Κατσανεβάκη
Έστω και καθυστερημένα πρέπει επιτέλους κάποιος ν’ ανοίξει το στόμα του και να μιλήσει καθαρά για το φαινόμενο της “δολοφονημένης” και κακοποιημένης Κρητικής Παράδοσης στον τομέα των Κρητικών χορών.
Τώρα και πολλά χρόνια το φαινόμενο έχει πάρει τεράστιες διαστάσεις και έχει αλώσει και τα πιο απομακρυσμένα χωριά. Λίγο ακόμη, αφού κανείς δεν τολμά να μιλήσει και αυτοί που έχουν μολύνει τους νέους και τις νέες μας, σερβίροντας τους αυτή τη “super” ή “special” παράδοση και θα ισχυρίζονται ότι: αυτή είναι η σωστή και η ενδεδειγμένη.
Όμως πριν πω οτιδήποτε άλλο, θέλω να ξεκαθαρίσω και να κάνω σαφές ότι αυτά που γράφω δεν αφορούν όλους. Δυστυχώς μετά λύπης μου όμως έχω διαπιστώσει ότι αφορούν το μεγαλύτερο ποσοστό. Οι εξαιρέσεις είναι ελάχιστες και το κακό παράδειγμα το πολύ. Επίσης για το παλιό αυτό έθιμο αναφέρομαι στον Νομό Χανίων, απ’ όπου κατάγομαι.
Παράδοση κατ’ αρχήν σημαίνει να παραδόσεις αυτό που έλαβες από τους προηγούμενους στους επόμενους, αυτούσιο, χωρίς αλλαγές, χωρίς αλλοιώσεις, χωρίς “βελτιώσεις”, χωρίς προσθήκες, χωρίς τροποποιήσεις, ή αλλιώς χωρίς να το πειράξεις, προσθέτοντας ή αφαιρώντας οτιδήποτε. Το πατροπαράδοτο.
Παλαιά οι παραδόσεις σ’ όλα, μεταδιδόταν από γενιά σε γενιά. Τα τελευταία χρόνια τα πράγματα και εδώ άλλαξαν όπως και σε πολλά άλλα, και ανέλαβαν κάποιοι να διδάξουν την παράδοση “ιδιωτικά”. Αυτό προς θεού κατακριτέο δεν είναι, οι περισσότεροι απ’ αυτούς και άξιοι είναι και το θέμα γνωρίζουν πολύ καλά.
Όμως ξέφυγαν. Γιατί; Η απάντηση είναι απλή. ΜΠΗΚΑΝ ΣΤΗ ΜΕΣΗ ΑΛΛΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ, όπως το κέρδος, (δεν λέμε να μην πληρώνονται), ο συναγωνισμός, ο εγωισμός, η επίδειξη (η λάθος), η πρωτοτυπία (που είναι το άκρως αντίθετο της παράδοσης) κλπ. με αποτέλεσμα χωρίς να το καταλαβαίνουν να βγαίνουν σιγά σιγά έξω από το μονοπάτι.
Όλοι θυμόμαστε πολύ καλά πως εχόρευαν οι παλιοί το συρτό: Ναι μεν κρατούσαν όλοι οι άνδρες στο χορό, εχόρευαν όμως ζευγάρια.
Χόρευαν όμορφα, πιτίδια, σεμνά και περήφανα, πάντα με το ρυθμό της μουσικής, τεχνικά και μαστορικά ανάλογα με τη πείρα και το ταλέντο που είχε ο καθένας. (Υπήρχαν πάντα βεβαίως & οι λιγότερο καλοί).
Έβλεπες το μάτι του χορευτή να είναι σε συνεχή επικοινωνία με τον καλλιτέχνη του δοξαριού και του λαγούτου, ενώ τα μάτια των καλλιτεχνών ήταν στα πόδια του χορευτή. Ήταν μια ιεροτελεστία που ερχόταν από τη Δωρική Ελλάδα, τόσο βαθιά στο χρόνο. Έβλεπες το χορευτή να “ρουφάει” με το αυτί του τον ωραίο σκοπό (π.χ. ένα Ροδινό) που περνούσε στον εγκέφαλο, στο αίμα, στα νεύρα στην καρδιά και στην ψυχή και στο τέλος να καταλήγει στις μύτες των ποδιών του και ενώ εχόρευε χαμηλά “συρτά” ήταν τόσο ανάλαφρος ο χορός του που νόμιζες ότι πετούσε, χωρίς να κάνει άκομψους πήδους και σάλτους αστείους και να γίνεται όπως λέμε σήμερα νούμερο. Χόρευε συγχρόνως περήφανα, δυναμικά, αγέροχα και αρχοντικά μα πάνω απ’ όλα σεμνά και ξεδίπλωνε τις χορευτικές του ικανότητες και τα χαρίσματά του έτσι απλά και όμορφα. Έβλεπες και άκουες: καλλιτέχνες – δοξάρι – πέννα – σκοπός – σώμα χορευτή – πόδια χορευτή και γινότανε ΕΝΑ. Αυτό ήταν η επιτυχία αυτό ήταν το ζητούμενο, σεμνά ταπεινά όμορφα μέσα στον ωραίο σκοπό. Αυτό λέγεται ΕΠΙΤΥΧΙΑ.
Στο χορό των γυναικών που τις χόρευε κάποιος άνδρας γινόταν κάτι ανάλογο, με τις γυναίκες να εναλλάσσονται στη Β΄θέση. Αλλά και το πεντοζάλι με το ίδιο σκεπτικό χορευόταν. Εκεί χόρευαν όλοι μαζί, όμορφα & πητίδια χωρίς υπερβολές.
Τα ταλίμια, οι πήδοι και τα ακροβατικά [(οι λεγόμενες κυβιστήσεις κυβιστάω-ω =κάνω τούμπες (κουλουμούντρια) που κατά την αρχαιότητα γινόταν στα συμπόσια] είναι αυτά τα στοιχεία με τα οποία ορισμένοι θέλουν να «εμπλουτίσουν» και να τα ενσωματώσουν στους παραδοσιακούς χορούς, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι αυτά, από τη στιγμή που δεν υπήρχαν στην παράδοσή μας, δεν είναι δηλαδή πατροπαράδοτα, ξεφεύγουν, κάνουν δηλαδή κάτι το καινούργιο κάτι το σύγχρονο, το μοντέρνο, άρα φεύγουμε από το δρόμο της παράδοσης.
Κατά την αρχαιότητα, που στην Κρήτη η γη θεωρούνταν θεότητα οι χορευτές προσπαθούσαν κατά το δυνατόν, να ευρίσκονται σε συνεχή επαφή με τη γη, γι’ αυτό και χόρευαν χαμηλά και τα πόδια τους σερνόταν στη γη. Όπως γράφει και ο Δημήτρης Νικολακάκης στο βιβλίο του ‘Κρητική Χορευτική Παράδοση’ «Ονομάζεται συρτός επειδή τα πόδια του χορευτή, πρέπει να σέρνονται στο έδαφος, χωρίς να χάνουν την επαφή τους με τη γη. Παλιά παραδοσιακοί χορευτές τονίζουν ότι τα πέλματα των ποδιών πρέπει να εφάπτονται καθ’ ολοκληρία με το έδαφος». Στο ίδιο βιβλίο στους Χανιώτες χορευτές που άφησαν όνομα ως καλοί χορευτές, σε πολλούς από αυτούς τονίζει: «πολύ μερακλής, λεβέντης και γλετζές, ευκίνητος, κατά κανόνα χόρευε σεμνά, χαμηλά, χωρίς περιττά ζάλα και εξεζητημένα ταλίμια», σε άλλο: «χόρευε ταπεινά, στητά και λεβέντικα», σε άλλο: «χόρευαν σωστά, αρμονικά, στρωτά και αρχοντικά με σεμνότητα», σε άλλο: «ο χορός του ήταν τεχνικός, χαμηλός και πιτήδειος», σε άλλο: «χόρευε με τον παλιό πιτήδειο παραδοσιακό τρόπο».
Σήμερο όμως ποιο είναι το μήνυμα που στέλνουν κάποιοι στους ενδιαφερόμενους νέους και νέες μας για τους Κρητικούς χορούς; Μήπως αντί να φροντίζουν για τη διαφύλαξη της παράδοσης την έχουν δει σαν θέαμα (άρτος και θεάματα, παλιό 2.000 ετών) αποδοτικό και χωρίς τη θέλησή τους την αλλάζουν άρδην;;; Μήπως τους λένε ότι η παράδοση είναι ποιος θα προσφέρει το καλύτερο θέαμα κάνοντας τα περισσότερα χοροπηδητά (ταλίμια) και ποιος θα παίξει το μεγαλύτερο πήδο ν’ ανέβει ψηλά, όπως τους σαλτιμπάγκους στα τσίρκα, (αν κάποιος ενδιαφέρεται υπάρχουν ορισμένοι ακροβάτες που κάνουν και μέχρι τρεις τούμπες στον αέρα) και το άλλο σε άνδρες και γυναίκες ποιος θα ξεπεράσει σε ομαδικά συγχρονισμένα νούμερα τα μπαλέτα Μπολσόι της Μόσχας και άλλες τέτοιες γελοιότητες. Το μυαλό δυστυχώς των κατ’ αυτό τον τρόπο εκπαιδευόμενων χορευτών είναι σ’ αυτά τα νούμερα και όχι στον παραδοσιακό χορό.
Εδώ σήμερα αντί να διαφυλαχθεί, να καλλιεργηθεί και να συνεχισθεί η παράδοση, την έχουν αλλοιώσει, παραποιήσει, εκμοντερνίσει και σερβίρουν στους νέους και στις νέες μας μια ΜΕΤΑΛΑΓΜΕΝΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΗ όπως και τις μοντέρνες τροφές των ημερών μας.
Αυτή η “μπαλετοποίηση” και “τσιρκοποίηση” της Κρητικής χορευτικής παράδοσης πρέπει να σταματήσει άμεσα και στον μόνο τομέα που μπορεί να συνεχιστεί είναι ο τουρισμός, καθόσον μπορεί να χρησιμοποιηθεί σαν διασκέδαση και θέαμα ψυχαγωγίας για τους τουρίστες.
Πριν αρκετό καιρό έτυχε να παρακολουθήσω στην ΤV υπερήλικα Πόντιο, ο οποίος έλεγε «όταν εμείς ήλθαμε το 1923 από τον Πόντο, φέραμε μαζί μας τα γνήσια, τα πραγματικά ήθη και έθιμα του τόπου μας, όλοι χορεύαμε όμορφα, σεμνά και ταπεινά εις το ρυθμό των οργάνων, σήμερο δυστυχώς οι νεώτεροι τα έχουν αλλάξει εντελώς» (το ίδιο πρόβλημα). Και ένας γεροντής κατά τη διάρκεια της έρευνας μου εδώ στα Χανιά μου είπε επί λέξει «ετουτανά που θωρώ φιλιότσο στην τηλεόραση δεν είναι χοροί, εμείς στην εποχή μου δεν εχορεύαμε έτσι δα, εμείς εχορεύαμε πιτήδια, μερακλίδικα, μαστορικά και όμορφα, τα σημερνά που θωρώ είναι γίβεντα και μασκαλίκια».
Έπονται οι απόψεις διαφόρων καλλιτεχνών της Κρητικής μουσικής από την περιοχή των Χανίων επί του συγκεκριμένου θέματος.
Φώτης Κατράκης (βιολί)
Στο συρτό οι παλιοί χόρευαν ένας ένας, π.χ. σε μια παρέα 10 ανδρών χόρευε ο πρώτος με το δεύτερο, ο οποίος πρώτος άμα τελείωνε πήγαινε στο τέλος. Στο δε πεντοζάλι χόρευαν όλοι μαζί συγχρόνως (μαζεμένοι).
Οι σημερινοί μόλις μπούνε μέσα (στην πίστα) παίζουνε πήδους και κάνουνε φιγούρες. Οι παλιοί ποτέ δεν παίζανε πήδους και έκανε ο καθένας ΜΙΑ όμορφη φιγούρα. Τώρα μόλις μπούνε στο χορό αρχίζουνε να “δέρνουνε” τα πόδια τους και φταίνε σ’ αυτό οι δάσκαλοι.
Παίζω 65 χρόνια, από το 1953, καλοί χορευτές που παραδέχομαι είναι οι ……… & οι ……… ναι. Χορεύουνε παραδοσιακά. Οι μόνοι σύλλογοι, οι άλλοι τα έχουνε σκ…σει. Και στα ……….. χορεύουνε ωραία και λένε και ωραία ριζίτικα.
Εγώ αυτά θυμούμαι αυτά εύταξα τόσα χρόνια. Έπρεπε να τους απαγορεύσουν τελείως. Οι νησιώτες και οι Παλιολλαδίτες χορεύουνε κανονικά (οι δικοί μας) τα κάνανε όλα εμπόριο, τα οικονόμησανε από τους χορούς.
Παλιά στα γλέντια πηγαίναμε Σάββατο και φεύγαμε Δευτέρα βράδυ. Τότε όλοι οι οργανοπαίχτες παρακολουθούσαμε τους χορευτές, τώρα ουδείς παρακολουθεί τους χορευτές (15-05-2016).
Μανώλης Μανιουδάκης (βιολί) (01-06-2016)
Ξεκίνησα να παίζω βιολί από 17 ετών, δηλαδή το 1948 στο Νομό Χανίων. Στα γλέντια επαράγγελνε ο καθένας το χορό που ήθελε και ξεκινούσαμε σχεδόν πάντα με συρτό. Οι άνδρες εχορεύανε δύο – δύο και όταν ετελείωνε ο πρώτος επήγενε στο τέλος. Όταν εχόρευε και ο τελευταίος χορεύανε όλοι μαζί. Μετά χορεύανε όλοι μαζί πεντοζάλι.
Στο συρτό ο καθένας έκανε τη δική του φιγούρα και δεν αντίγραφε τους άλλους. Πήδους ποτέ δεν κάνανε και τα πόδια ήταν πάντα χαμηλά και ¨εγράφανε¨ τα πόδια του καθ’ ενός. Εχορεύανε όρθιοι σαν κυπαρίσσια και σαν λαμπάδες. Εχορεύανε στο τέλος και καλαμαθιανό και τανγκό.
Στο συρτό των γυναικών, εχόρευε ο άντρας τις γυναίκες και χορεύανε όλες στη πρώτη θέση μετά τον άντρα και όταν τελειώνανε χόρευαν όλοι μαζί, ούτε πήδους ούτε όλες μαζί σα μπαλέτο.
Ο οργανοπαίχτης ήταν σοβαρός, έλεγε την κατάλληλη κάθε φορά μαντινάδα μη γίνει καμιά παρεξήγηση και όταν ο χορευτής ¨έφευγε¨ από το μέτρο του χορού, ο οργανοπαίχτης κοίταζε να το φτιάξει. Υπήρχε συνεργασία οργανοπαίχτη – χορευτή και ο καλός χορευτής ευχαριστιότανε όταν άλλαζαν οι σκοποί, ενώ ο κακός ήθελε σκοπό μονότονο.
Παπαδάκης Φρ. Παύλος (λαούτο)
Ο πατέρας μου Φραγκιός ήταν αδελφός του Μιχάλη Παπαδάκη ή Πλακιανού και έπαιζε λαούτο.
Εγώ άρχιζα να παίζω λαούτο από το 1946-47, ενώ η αδερφή μου Ασπασία (βιολί – λύρα) είχε αρχίσει ένα χρόνο νωρίτερα. Επίσης λαούτο έπαιζε και η πρώτη μας αδερφή Ιωάννα.
Στο συρτό εχορεύανε οι άνδρες ένας – ένας ύστερα έπιανε ο άλλος. Κάνανε ορισμένες φιγούρες όχι όμως πολλά χτυπήματα, πηδηχτά, ψαλίδια κ.λ.π. αυτά ήταν λίγα. Οι γυναίκες έπιαναν όλες μαζί και χόρευε κάθε μία με τη σειρά της και ύστερα η επόμενη και έτσι χόρευαν όλες. Επίσης στη κάθε μία λέγαμε τη μαντινάδα της. Εχορεύανε σεμνά και συρτά και ο κόσμος παρακολουθούσε ποια θα χορέψει πιο ωραία και πιο σεμνά και τη μαντινάδα που θα της έλεγε ο οργανοπαίχτης.
Σήμερα τα έχουν πάει στο επαγγελματικό και στο εμπορεύσιμο και έχουν φύγει από την παράδοση και είναι αισθητό. Με τις βραδιές στα ξενοδοχεία, για τους ξένους το έχουν αλλάξει, γιατί το έχουν κάνει επάγγελμα.
ΛΑΚΩΝΙΚΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ «ΕΠΑΪΟΝΤΕΣ»
Μπορείτε να κάνετε ότι θέλετε υπό ένα όρο: αφήστε ήσυχη τη λέξη ΠΑΡΑΔΟΣΗ, αρκετά την έχετε ταλαιπωρήσει και κακοποιήσει.