Από το βιβλίο του ΚΑΝΑΚΗ ΓΕΡΩΝΥΜΑΚΗ «Σφακιανή Λαογραφία»
1.Το Σκόρδο
Ένας χωρικός πήγε μια φορά στον μύλο ένα «άλεσμα» (ένα φορτίο γαϊδάρου στάρι ή κριθάρι). Στον δρόμο ο γάιδαρος του «αποστάθηκε» (δεν μπορούσε να περπατεί πια). Όταν θυμήθηκε ότι στο σακούλι του κρατούσε σκόρδα, έβγαλε μια σκελίδα και την έβαλε κάτω από την ουρά του γαϊδάρου, μα αυτό τον έτσουζε και «ανάπτυξε ταχύτητα» που ο άνθρωπος μας δεν μπορούσε τώρα να φτάσει τον γάιδαρο. Θυμήθηκε πάλι το σκόρδο. Βάζει λοιπόν σε ένα σημείο του σώματός του μια σκελίδα σκόρδο και άρχισε και εκείνος να τρέχει και έφτασε τον γάιδαρο. Όταν έφτασε στο σπίτι οτυ ο χωρικός, είχε περάσει η επίδραση του σκόρδου από τον γάιδαρο, γιατί πρώτος εδέχτηκε το σκόρδο, ο χωρικός όμως, ακόμα είχε σκόρδο και δεν μπορούσε να σταματήσει. Εφώναξε λοιπόν της γυναίκας του και εξεφόρτωσε αυτή τον γάιδαρο, ενώ αυτός έτρεξε μερικά χιλιόμετρα μέχρι να περάσει η επίδραση του σκόρδου και μετά γύρισε στο σπίτι του.
2.Ο έρως χρόνια δεν κοιτά
Ήτανε μια γριά που δεν είχε την τύχη να παντρευτεί στην πρώτη και στην δεύτερη ηλικία, αλλά που δεν εννοούσε να παραιτηθεί από τα δικαιώματά της, ούτε σε προχωρημένη τρίτη ηλικία. Όταν λοιπόν την ρώτησαν αν θα προτιμούσε να της δώσουνε μέλι να φάει ή να την παντρέψουνε απάντησε: «Ντα δεν έχω ‘γω παιδί μου αντόδια για να φάω μέλι».
3.Τα 12 Αρχοντόπουλα
Εκατό σαράντα χρόνια έζησε ο κρητικός λαός σε καθεστώς σκλαβιάς σε υπερβάρβαρο δυνάστη. Η σκληρή καταπίεση ανάγκασε πολλούς να εξισλαμιστούνε και οι ανάγκες από τη μια μεριά και η αναρχία από την άλλη έκαναν τον λαό ατίθασο. Νόμους δεν σεβόντουσαν και ούτε φόρους δεν πληρώνανε και ο Αυτοκράτορας Αλέξιος Κομνηνός το 1182 αποφάσισε να φέρει τα πράγματα στη θέση τους. Έστειλε λοιπόν τον γιό του Ισαάκιο, και πολλούς ακόμα Βυζαντινούς και με 12 αρχοντόπουλα, από διακεκριμένες οικογένειες όπου φτάσανε στην Κρήτη με αυστηρές διαταγές και με ανάλογες απειλές για τον λαό της Κρήτης. Στα αρχοντόπουλα παρεχωρήθησαν αξιόλογα φέουδα. Ακολουθούνε αποσπάσματα από τις διαταγές του αυτοκράτορα:
«Στέλνω δια βασιλέα σας τον περιπόθητον και φίλτατόν μου υιόν, ομού με τους παρόντες 12 γενεών άρχοντες…» και τέλος γράφει: «… όπου αγκίσουν τα κάτεργα, εις όποιο μέρος του νησιού έλθουσι, θέλετε υπάγει να προσκυνήσετε και να υποδεχθείτε και θέλετε έχει παραμικρόν συμπάθιον. Ειδέ και κάμητε αλλέως θέλετε εξαφανισθεί κατά κράτος με απόφαση της παρούσης βουλής που είναι αμετασάλευτος..»
Αυτά είναι τα Αρχοντόπουλα:
1)Φωκάς Καλλέργης 2)Μαρίνος Σκορδύλης
3)Φίλιππος Γαβαλάς 4)Θωμάς Αρχολέων
5)Ευστάθιος Χορτάτζης 6)Λέων Μουσούρος
7)Κωνσταντίνος Βαρούχας 8)Ανδρέας Μελισσινός
9)Λουκάς Λίθινος 10) Νικηφόρος Αργυρόπουλος
11) Δημήτριος Βλαστός 12)Ματθαίος Καλαφάτης
Τα αρχοντόπουλα ήρθανε στην Κρήτη μαζί με δικούς τους και πάρα πολλές οικογένειες που διακριθήκανε στην Κρήτη εν ειρήνη, και εν πολέμω. Είναι και μέχρι σήμερον διακεκριμένοι οι απόγονοί τους, έστω με αλλαγμένα επώνυμα. Μεταξύ τους οι πιο διακεκριμένοι είναι: Από τους Φωκάδες, από τους κλάδους των Καλλεργών και των Τσουδερών και από τους Σκορδύληδες από τους κλάδους των Καντανολέων και των Ψαρομηλίγκων κ.α.
Φωκάς Καλλέργης: Είναι ένας από τα αρχοντόπουλα του Βυζαντίου που έστειλε ο Αλέξιος Κομνηνός στην Κρήτη. Οι απόγονοί του διεδραμάτισαν σημαντικότατον ρόλον στα δρώμενα της Κρήτης ιδίως επί Ενετών. Σειρά επαναστάσεων διεξήγαγον, κυρίως συνεργαζόμενοι με άλλους αρχηγούς.