Δεν υπάρχει τίποτα ρομαντικό όταν ένας 87χρονος σκοτώνει την 85χρονη σύζυγό του, η οποία νοσεί από καρκίνο σε τελικό στάδιο, και κατόπιν αυτοκτονεί. Δεν υπάρχει πράξη «αγάπης» ή «ευθανασίας»· υπάρχει αδιέξοδο, απόγνωση, αδυναμία διαχείρισης, έλλειψη υποστήριξης και ανείπωτος πόνος.
Οι πληροφορίες για τη σχέση του ζευγαριού δεν προμήνυαν τέτοια κατάληξη. Ο διοικητής του Νοσοκομείου Ρεθύμνου, Νίκος Μαλλιαρός, περιέγραψε τον άνδρα ως έναν άνθρωπο που «ήταν διαρκώς δίπλα της, τη φρόντιζε, τη λάτρευε». Ήταν, όπως είπε, «από τους πιο αγαπητούς ανθρώπους στο Ρέθυμνο» και μαζί αποτελούσαν ένα «πραγματικά δεμένο ζευγάρι».
Παρ’ όλα αυτά, μετά την τραγωδία, αρκετοί έσπευσαν να τη σχολιάσουν μέσα από το πρίσμα των έμφυλων σχέσεων, υπογραμμίζοντας ότι η πλειοψηφία των «θανατώσεων από οίκτο» διαπράττεται από άνδρες. Είναι αλήθεια πως δεν είναι όλες οι περιπτώσεις ίδιες, όμως οι αριθμοί επιβεβαιώνουν ένα σαφές μοτίβο.
Πράγματι, όπως δείχνουν οι έρευνες, στις περιπτώσεις τέτοιων εγκλημάτων μεταξύ συντρόφων ή μελών οικογένειας, οι άνδρες είναι κατά κανόνα οι δράστες και οι γυναίκες τα θύματα.
Χαρακτηριστική είναι η μελέτη του Πανεπιστημίου του Κολοράντο, η οποία ανέλυσε περιστατικά σε διάστημα άνω των τριών δεκαετιών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Διαπίστωσε ότι περίπου τα δύο τρίτα των θυμάτων σε «θανατώσεις από οίκτο» ήταν γυναίκες, ενώ οι δράστες ήταν σχεδόν πάντα άνδρες. Τα περιστατικά αυτά αφορούσαν κατά κύριο λόγο στενές σχέσεις, όπως μεταξύ συντρόφων ή γονέων και παιδιών. Αξιοσημείωτο είναι ότι μόνο το ένα τρίτο των θυμάτων έπασχε από ασθένεια σε τελικό στάδιο· σε πολλές περιπτώσεις, η σοβαρότητα ή και η φύση της ασθένειας δεν ήταν καν γνωστή.
Ανάλογα ευρήματα προκύπτουν και από μελέτη της βρετανικής οργάνωσης The Other Half, που εξέτασε 100 περιπτώσεις κατά τη διάρκεια 25 ετών. Το 78% των θυμάτων ήταν γυναίκες και το 88% των δραστών άνδρες. Σε ελάχιστες περιπτώσεις είχε υπάρξει σαφής επιθυμία του θύματος να πεθάνει, ενώ πολλές από τις γυναίκες δεν ήταν βαριά άρρωστες.
Τα δεδομένα δείχνουν καθαρά ένα έμφυλο μοτίβο στις θανατώσεις από οίκτο: οι άνδρες διαπράττουν τα εγκλήματα, οι γυναίκες είναι τα θύματα – συχνά χωρίς να υπάρχει πραγματική ή τελικού σταδίου ασθένεια.
Γιατί οι άνδρες διαπράττουν συχνότερα θανατώσεις από οίκτο;
Η καταγραφή ενός έμφυλου προτύπου είναι σημαντική, αλλά δεν επαρκεί για να εξηγήσει τη σύνθετη πραγματικότητα. Η μεγαλύτερη συχνότητα με την οποία οι άνδρες διαπράττουν τέτοιες πράξεις – ιδίως εις βάρος συντρόφων ή συγγενών – συνδέεται με ένα περίπλοκο σύνολο ψυχολογικών, κοινωνικών και πολιτισμικών παραγόντων.
Σύμφωνα με τους ειδικούς, οι βασικοί λόγοι είναι οι εξής:
-
Παραμορφωμένη αίσθηση καθήκοντος: Ορισμένοι άνδρες νιώθουν υποχρεωμένοι να βάλουν τέλος στα βάσανα του αγαπημένου τους προσώπου, ακόμη και χωρίς τη συγκατάθεσή του.
-
Ισχυρισμός πράξης αγάπης: Πολλοί δράστες δηλώνουν ότι ενήργησαν από αγάπη ή συμπόνια, ιδιαίτερα όταν το θύμα ήταν άρρωστο ή ανάπηρο. Ωστόσο, όπως προκύπτει από τα στοιχεία, πολλά από τα θύματα δεν έπασχαν από ανίατη ασθένεια και δεν είχαν ζητήσει να πεθάνουν. Το έγκλημα, λοιπόν, συχνά σχετίζεται περισσότερο με την ψυχική πίεση και τις αντιλήψεις του δράστη, παρά με την πραγματική κατάσταση του θύματος.
-
Κατάθλιψη και ψυχική κατάρρευση: Πολλοί δράστες πάσχουν από αδιάγνωστη ή αθεράπευτη κατάθλιψη, ιδίως όταν επωμίζονται την καθημερινή φροντίδα του ασθενούς ή βιώνουν την απειλή απώλειας. Η έλλειψη ελπίδας, το πένθος και η αίσθηση αδυναμίας οδηγούν πολλές φορές σε φονικές αποφάσεις – που σε αρκετές περιπτώσεις συνοδεύονται και από αυτοκτονία.
-
Δικαστική ανοχή για τις γυναίκες: Παρότι υπάρχουν και περιστατικά με γυναίκες ως δράστριες, αυτές χρησιμοποιούν συνήθως λιγότερο βίαιες μεθόδους και συχνά αντιμετωπίζονται από τη Δικαιοσύνη με μεγαλύτερη επιείκεια. Στις περιπτώσεις ανδρών εξετάζεται το ενδεχόμενο άσκησης βίας, ενώ αντίστοιχες πράξεις από γυναίκες συχνά ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα συναισθηματικής εξάντλησης. Αυτό ενδέχεται να οδηγεί σε υποκαταγραφή τέτοιων περιστατικών με γυναίκες ως δράστριες.
Οι έμφυλες διαφορές αποτυπώνονται και σε ένα σχετικό αλλά ιδιαίτερα κρίσιμο ζήτημα: αυτό της ευθανασίας. Και σε αυτό το πεδίο, οι στατιστικές δείχνουν ότι οι περισσότερες περιπτώσεις αφορούν άνδρες, αν και η διαφορά σε σχέση με τις γυναίκες δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη.
Οι άνδρες ζητούν ευθανασία κυρίως εξαιτίας μη αναστρέψιμων ασθενειών – όπως ο καρκίνος σε τελικό στάδιο – ή λόγω του φόβου απώλειας αυτονομίας και απόλυτης εξάρτησης από τρίτους. Τείνουν να είναι λιγότερο πρόθυμοι να αναλάβουν ρόλους φροντιστή, αλλά και να δεχτούν οι ίδιοι φροντίδα από άλλους.
Σε πατριαρχικά κοινωνικά πλαίσια, η απώλεια ελέγχου ή λειτουργικότητας βιώνεται από πολλούς άνδρες ως ντροπή – γεγονός που μπορεί να ενισχύει την επιθυμία για ευθανασία. Από την άλλη πλευρά, οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να δέχονται άτυπη φροντίδα από μέλη της οικογένειάς τους (όπως παιδιά ή συγγενείς), κάτι που ενδέχεται να καθυστερεί ή και να αποτρέπει την απόφαση για υποβοηθούμενο θάνατο.
Όσον αφορά τις θανατώσεις από οίκτο, ο δράστης μπορεί να φοβάται τη ζωή χωρίς τον σύντροφό του ή να μην αντέχει να τον βλέπει να υποφέρει από τερματική ασθένεια. Η πράξη της κοινής αυτοκτονίας – αφού πρώτα σκοτώσει τον/την σύντροφο – μπορεί να του φαίνεται ως “διαφυγή μαζί”, ή ως τρόπος αποφυγής ενός επώδυνου μέλλοντος. Πρόκειται, προφανώς, για αποτυχία του συστήματος να εντοπίσει εγκαίρως το πρόβλημα και να στηρίξει τους ανθρώπους που βρίσκονται σε απόγνωση.
Οι άνδρες, ιδίως όσοι δεν έχουν εξοικείωση με τον ρόλο του φροντιστή, ενδέχεται να λυγίσουν υπό την πίεση της συναισθηματικής και σωματικής εξάντλησης που προκαλεί η φροντίδα ενός βαριά ασθενούς συντρόφου. Χωρίς επαρκές υποστηρικτικό πλαίσιο, συχνά αισθάνονται παγιδευμένοι, βλέποντας τον θάνατο ως τη μόνη διέξοδο – τόσο για τον εαυτό τους όσο και για τον άνθρωπο που φροντίζουν.
Κοινό χαρακτηριστικό πολλών δραστών, ανεξαρτήτως φύλου, είναι η ύπαρξη αδιάγνωστης ή αθεράπευτης κατάθλιψης, άγχους ή μετατραυματικού στρες (PTSD). Η αυτοκτονία που ακολουθεί τη δολοφονία αποτελεί ένδειξη σοβαρής ψυχικής κατάρρευσης και, σε κάποιες περιπτώσεις, συνοδεύεται από παραληρηματικές πεποιθήσεις ότι ο θάνατος είναι η πιο “σπλαχνική” λύση. Συχνά, οι αυτοκτονικές σκέψεις προϋπάρχουν ή συνυπάρχουν με την ασθένεια του συντρόφου.
Η κοινωνία τείνει να παρουσιάζει τους άνδρες ως προστάτες και “αποφασιστικούς συνοδοιπόρους”. Αυτή η αφήγηση ενισχύει επικίνδυνες αντιλήψεις, όπως ότι “αν την πάρω μαζί μου, πρόκειται για πράξη αγάπης”.
Τι δείχνουν τα στοιχεία:
-
Η πλειονότητα των δολοφονιών-αυτοκτονιών μεταξύ συντρόφων διαπράττεται από άνδρες – συχνά ηλικιωμένους – και, σε πολλές περιπτώσεις, με τη χρήση πυροβόλων όπλων.
-
Η κατάσταση υγείας του θύματος (πραγματική ή αντιληπτή) αποτελεί βασικό εκλυτικό παράγοντα.
-
Σε πολλές περιπτώσεις, η γυναίκα δεν έπασχε από τερματική ασθένεια και δεν είχε δώσει συναίνεση – γεγονός που υπογραμμίζει ότι η απόφαση ήταν μονομερής.
Πίσω από κάθε περιστατικό “θανάτωσης από οίκτο” κρύβονται συχνά:
-
Ψυχική οδύνη και κατάρρευση
-
Σύνδρομο εξουθένωσης φροντιστή
-
Φόβος απώλειας ή απομόνωσης
-
Παραπλανητικές αντιλήψεις περί ελέγχου και “προστασίας”
Οι άνθρωποι που βρίσκονται σε τέτοιες συνθήκες μπορούν να αναγνωριστούν. Η πολιτεία οφείλει να στέκεται δίπλα τους, παρέχοντας όχι μόνο ψυχολογική υποστήριξη – ιδιαίτερα στους φροντιστές – αλλά και ουσιαστική οικονομική βοήθεια, καθώς το κόστος της φροντίδας είναι συχνά δυσβάστακτο και εντείνει τη συναισθηματική πίεση.
Ταυτόχρονα, είναι ζωτικής σημασίας να αναπτυχθούν αποτελεσματικά και αξιοπρεπή συστήματα φροντίδας για ανθρώπους στο τέλος της ζωής τους, με πολύ αυστηρά και σαφή κριτήρια. Αυτά τα κριτήρια πρέπει να διασφαλίζουν ότι η ευθανασία δεν μετατρέπεται σε εργαλείο εξοικονόμησης πόρων από το κράτος, ούτε μεταφέρει την ευθύνη της απόφασης στον ίδιο τον ασθενή – ειδικά σε καταστάσεις όπου ο φόβος, ο πόνος και η σύγχυση θολώνουν την κρίση και ενδέχεται να οδηγήσουν σε λανθασμένες επιλογές.
