Μια εικόνα για το παρόν, από το μέλλον

Του Μιχάλη Παναγιωτάκη *

«Βάιραλ» έγινε η εικόνα ενός Έλληνα άνδρα της ΕΜΑΚ να κρατά στα χέρια του ένα μικρό παιδί στην Τoυρκία. Χρησιμοποιήθηκε και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου σαν σύμβολο ενός καινούριου φεστιβάλ γειτονικής αγάπης, μια σοσιαλμιντιακή εκδοχή της διπλωματίας των σεισμών του ’99, ειλικρινής και συγκινητική, στον ενθουσιασμό μιας αυθόρμητα αναδυθείσας, μέσα από την τρομερή καταστροφή, διάθεσης για καλή γειτονία.

Πολλοί έσπευσαν να καταγγείλουν το – εμφανές – κατασκευασμένο της εικόνας, και να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου για την διάχυση μιας εικόνας που παρήχθη με τη βοήθεια των καινούργιων προγραμμάτων «τεχνητής νοημοσύνης» (μηχανικής εκμάθησης σωστότερα) που έχουν πλέον κατακλύσει τα ΜΚΔ και αποτελούν έναν από τους άξονες της συζήτησης για τις δυνατότητες της νέας τεχνολογίας.

Θα πρέπει όμως να είμαστε επιφυλακτικοί πριν σπεύσουμε να καταδικάσουμε την «παραπλάνηση» αυτής της εικόνας. Η διάχυσή της όντως είναι ένα καμπανάκι για τις παγίδες των σχετικών εφαρμογών, αλλά η πρόθεση που την ανέδειξε σαν εμβληματική της Ελληνικής συνδρομής στην διάσωση των σεισμόπληκτων στην Τουρκία, είναι καλοπροαίρετη και σίγουρα όχι βλαπτική.

Καταρχάς, η εικόνα κατασκευάστηκε από έναν αντιστράτηγο της Πυροσβεστικής, τον Παναγιώτη Κοτρίδη, προκειμένου, όπως λέει ο ίδιος στην ανάρτηση στο Facebook που συνόδευσε την εικόνα, να τιμήσει «…τους συναδέλφους που δίνουν τον καλύτερο εαυτό τους για τη διάσωση των πληγέντων από τους σεισμούς της Τουρκίας». Δεν ισχυρίστηκε ποτέ ο άνθρωπος πως είναι πραγματική, ο ίδιος έχει εξηγήσει πως την συνέθεσε χρησιμοποιώντας τις εφαρμογές επεξεργασίας προγραμμάτων Photoshop και Midjourney. Ως τέτοιος φόρος τιμής, μόνο συγκίνηση προσφέρει. Σε άλλες εποχές θα είχε φτιαχτεί ένα σκίτσο, κάποιο σύμβολο για την περίσταση. Στην εποχή των προγραμμάτων μετατροπής του λόγου σε εικόνα, το αποτέλεσμα ήταν η τρυφερή εικόνα digital art που είδαμε.

Για όσους και όσες έχουν μια σχετική εμπειρία, η εικόνα κραυγάζει πως είναι τεχνητή. Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ειδικός για να το διακρίνει. Αντίθετα με άλλες τεχνητές φωτογραφίες που ήδη είναι αδύνατον για έναν άπειρο (αλλά και για έμπειρο ακόμα) χρήστη να διακρίνει αν είναι πραγματική ή όχι, η εικόνα – με το γρήγορο Photoshop στην τοποθέτηση π.χ. του «ΕΜΑΚ» στο κράνος, είναι κάτι μεταξύ φωτογραφίας και πίνακα.

Η διάδοσή της έγινε από Έλληνες και Τούρκους χρήστες των ΜΚΔ αστραπιαία. Επίσημοι λογαριασμοί κάθε είδους την αναπαρήγαγαν, συχνότατα χωρίς να επισημαίνουν πως δεν είναι αληθινή.

Δεν έχω αναλύσει τις ροές στο twitter για να δω πότε πρωτοεμφανίζεται στην υπηρεσία η εικόνα αυτή, αλλά από χθες αργά το απόγευμα κάνει τους γύρους, συνοδευόμενη από εξαιρετικά συγκινητικά μηνύματα αδελφοσύνης και από τις δύο όχθες του Αιγαίου. Πάρα πολλοί χρήστες την μπέρδεψαν για φωτογραφία, αλλά αυτό είναι εύλογο δεδομένης της ποιότητας των ψηφιακών απεικονίσεων πλέον, αλλά και της συγκινησιακής φόρτισης των στιγμών, καθώς ανέβαιναν στα ΜΜΕ και στα ΜΚΔ και οι εικόνες των Ελλήνων διασωστών να απεγκλωβίζουν παιδιά και η κάλυψη της ΕΡΤ για τον σεισμό.

Ο αντιστράτηγος Κοτρίδης, έφτιαξε λοιπόν κάτι που θα αποτελέσει συμβολικά ένα μνημείο στην έξαρση αυτής της διεθνικής αλληλεγγύης και μια γέφυρα φιλίας προς τη γείτονα. Αποτελεί ένα ευχάριστο διάλειμμα από την μισαλλοδοξία και την ελληνοφαγία (και από εδώ, την τουρκοφαγία) που κατακλύζουν τα ΜΚΔ, καθώς έσπευσαν να την αναπαράγουν όχι μόνο οι συνήθεις αλληλέγγυοι, αλλά απλός κόσμος, ακόμα και εθνικιστικοί λογαριασμοί στην Τουρκία. Ο κ. Κοτρίδης είναι άξιος επαίνου που δημιούργησε κάτι που «έπιασε», και λειτούργησε σαν εικόνισμα αλληλεγγύης, σε μια περίοδο που κάθε άλλο παρά ευνοϊκή είναι για την συμφιλίωση των λαών. Δεν είναι τυχαίο πως ήταν πολλοί οι Τούρκοι χρήστες που αντιπαρέβαλλαν αυτήν την εικόνα με τις απειλές του Ερντογάν πως θα χτυπήσει νύχτα η Τουρκία την Ελλάδα και την απαξίωση της πολεμοκάπηλης ρητορικής.

Φοβόμαστε πως αυτή η ατμόσφαιρα γενικευμένης συμφιλίωσης δεν θα διαρκέσει πολύ. Υπάρχουν εκλογές και στις δύο χώρες και σίγουρα ο Ερντογάν έχει ποντάρει πολλά στην καλλιέργεια της αίσθησης ισχύος και της προβολής της προς την Ελλάδα. Αντίστροφα, η χρήση της τουρκικής απειλής σαν εργαλείο συσπείρωσης, ήταν βασικός άξονας της προεκλογικής ρητορικής της Ελληνικής κυβέρνησης. Άλλωστε τα ζητήματα μεταξύ των δύο χωρών, είναι πραγματικά και δύσκολα. Αλλά έχουμε την αίσθηση πως η καλλιέργεια του μίσους δεν είναι πλέον τόσο εύκολο βραχυπρόθεσμα να μοχλευθεί για εκλογικές συσπειρώσεις.

Επίμετρο: Η κατάργηση του τεκμηρίου της εικόνας

Αν κάτι λοιπόν θα πρέπει να προκαλέσει το ενδιαφέρον δεν είναι η υποτιθέμενη «απάτη» (grief porn Το αποκάλεσαν κάποιοι εξαιρετικά κακοπροαίρετοι στο twitter). Άλλωστε την προέλευση της εικόνας την επεσήμαναν στην Ελλάδα πάρα πολλά διαδικτυακά μέσα, με αναφορά στον δημιουργό της. Αυτό που είναι διδακτικό είναι η ευκολία με την οποία η εικόνα αναπαρήχθη από πάρα πολλούς χρήστες σαν φωτογραφία.

Βρισκόμαστε ήδη σε μια εποχή που τα όρια μεταξύ πραγματικής και κατασκευασμένης φωτογραφίας εκλείπουν. Σε λίγα χρόνια μπορεί κανείς να εκτιμήσει πως καμία ψηφιακή απεικόνιση – φωτογραφική ή ακόμα και σε βίντεο – δεν θα μπορεί να θεωρείται ασφαλής και αληθινή. Αυτό αφορά φυσικά τα ΜΚΔ που είναι ο φορέας διάχυσης παρόμοιων εικόνων, αλλά θα ακουμπήσει κάθε όψη της ζωής μας. Δεν είναι μακριά π.χ. η στιγμή που μια ψηφιακή εικόνα δεν θα μπορεί χωρίς πολλή μελέτη να λαμβάνεται υπόψη σαν τεκμήριο ούτε π.χ. ποινικά, ούτε δημοσιογραφικά. Σε αυτόν τον κόσμο η παραπλάνηση θα βασιλεύει και δεν θα είναι συνήθως καλοπροαίρετη όπως στην περίπτωση του άνδρα της ΕΜΑΚ.