Η πόλη της Άσσου ιδρύθηκε στην περίοδο 1000-900 π.Χ. από Αιολείς αποίκους από την Μήθυμνα της Λέσβου. Οι έποικοι έχτισαν ένα δωρικό ναό της Αθηνάς στην κορυφή του βράχου το 530 π.Χ. Από αυτόν τον ναό ο Ερμείας από τον Αταρνέα, μαθητής του Πλάτωνα, κυβέρνησε την Άσσο, την Τρωάδα και τη Λέσβο για ένα χρονικό διάστημα, στο οποίο η πόλη γνώρισε την μεγάλη ευημερία της. (Παραδόξως, ο Ερμείας ήταν πραγματικά ο δούλος του άρχοντα του Αταρνέως). Υπό την ηγεμονία του, ενθάρρυνε τους φιλοσόφους να προσέλθουν στην πόλη. Έτσι, το 348 π.Χ. ο Αριστοτέλης ήρθε εδώ και παντρεύτηκε την ανιψιά του βασιλιά Ερμείου, την Πυθία, πριν φύγει για τη Λέσβο, τρία χρόνια αργότερα στο 345 π.Χ. Στην Άσσο, ο Σταγειρίτης φιλόσοφος (που εγκατέλειψε την πλατωνική ακαδημία Αθηνών και ήλθε εδώ με τον Ξενοκράτη), ίδρυσε μια νέα ακαδημία. Εκεί ο Αριστοτέλης ηγήθηκε μιας ομάδας φιλοσόφων και έκαναν καινοτόμες έρευνες στην ζωολογία και την βιολογία. Αυτή η «χρυσή περίοδος» της Άσσου τελείωσε αρκετά χρόνια αργότερα, όταν έφτασαν οι Πέρσες, και στη συνέχεια βασάνισαν τον Ερμεία μέχρι θανάτου (341 π.Χ.). Τότε και ο Αριστοτέλης κατέφυγε στην αυλή του βασιλιά της Μακεδονίας Φιλίππου Β’ για να διδάξει τον γιο του.
Οι Πέρσες εκδιώχθηκαν από τους Έλληνες του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 334 π.Χ., ενώ από την περίοδο 241 -133 π.Χ. κυβερνήθηκε από τους Ατταλίδες της Περγάμου που την μετονόμασαν σε Απολλωνία. Από τότε και μετά έγινε μέρος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Ο Απόστολος Παύλος επισκέφθηκε επίσης την πόλη κατά το τρίτο ιεραποστολικό ταξίδι του μέσω της Μικράς Ασίας, το οποίο ήταν μεταξύ 53-57 μ.Χ., στο δρόμο του για την Λέσβο. Από αυτό το χρονικό διάστημα, η Άσσος συρρικνώθηκε σε ένα μικρό χωριό. Ερείπια γύρω από την πόλη εξακολουθούν να ανασκάπτονται.
Τα τείχη γύρω από την ακρόπολη έχουν μήκος τριών χιλιομέτρων και βρίσκονται πάνω σε λόφο που δεσπόζει της θάλασσας και της γης. Τόσο τα τείχη, όσο και οι πύλες κτίστηκαν σε διαφορετικό στυλ και τεχνοτροπία που προκαλούν εντύπωση. Παρεκτός του ναού της Αθηνάς, το Βουλευτήριο (που περιέχει αγαλματίδια), το θέατρο, η Στοά και η νεκρόπολη των ρωμαϊκών χρόνων είναι τα κύρια μνημεία της Άσσου. Οι πυλώνες του αρχαίου λιμανιού βρίσκονταν εκεί για πάνω από μια χιλιετία. Τελικά ίσως να πουλήθηκαν. Στις αρχές της δεκαετίας του 1900 έγινε μια προσπάθεια για να μετακινηθεί το περιεχόμενο από το ναό της Αθηνάς. Ένα μεγάλο μέρος της τέχνης έχει μεταφερθεί σε μουσεία, όπως το Μουσείο του Λούβρου. Η διακόσμηση του ναού που μεταφέρθηκε, περιλαμβάνει εικόνες από μυθικά πλάσματα και εραλδικά γεγονότα.
Ευθύμης Γ. Λεκάκης
