Του Παύλου Τσίμα
Μπορεί κανείς να φανταστεί τον Βόλφγκανγκ Σόιμπλε ν’ ανοίγει σαμπάνια το βράδυ της Κυριακής, μόλις τα πρώτα αποτελέσματα των Πορτογαλικών εκλογών έφθαναν στο Βερολίνο. Η κυβέρνηση Κοέλιο, ο καλύτερος μαθητής της τρόικα, που εφάρμοσε κατά γράμμα το μνημόνιο, όχι μόνον ολοκλήρωσε την εφαρμογή του και επέστρεψε στις αγορές, αλλά επιβίωσε και στο τετστ της κάλπης. Αντί να συντριβεί, όπως στην Ελλάδα, ο κεντροδεξιός συνασπισμός συγκέντρωσε το 38% των ψήφων και πρώτευσε απέναντι στους Σοσιαλιστές, που πήραν 32%.
Άρα: Η λιτότητα μπορεί να είναι δημοφιλής; Η οικονομική συνταγή είναι σωστή; Κι αν οι Έλληνες αποτυγχάνουν, φταίει το κεφάλι τους μόνον, όχι η πολιτική που τους επέβαλε η τρόικα; Η πραγματικότητα είναι λίγο πιο περίπλοκη, προφανώς.
Είναι συγκρίσιμες περιπτώσεις η Ελλάδα και η Πορτογαλία; Δύο χώρες με ίδια πάνω-κάτω έκταση και πληθυσμό, ακροβολισμένες στα δύο άκρα της Ευρώπης, νοτιοανατολικά η μία, νοτιοδυτικά η άλλη, απαλλάχθηκαν από τις δικτατορίες τους με τρεις μήνες διαφορά (Απρίλιο του 1974 εκείνοι, Ιούλιο εμείς), πήραν στα χέρια τους τα χαρτονομίσματα του ευρώ την ίδια μέρα, την πρωτοχρονιά του 2002, αντιμετώπιζαν και οι δύο ανάλογα προβλήματα ανταγωνιστικότητας των οικονομιών τους στα πλαίσια ενός κοινού νομίσματος και, εν τέλει, πήραν δάνεια από την τρόικα και υπέγραψαν παρόμοια μνημόνια με ένα χρόνο διαφορά (Μάιο του 2010 εμείς, Μάιο του 2011 εκείνοι).
Αλλά οι ομοιότητες σταματούν εδώ. Κι αρχίζουν οι διαφορές.
Η Ελλάδα και η Πορτογαλία ξεκίνησαν την δημοσιονομική τους προσαρμογή από διαφορετική βάση- η Πορτογαλία είχε μικρότερα ελλείμματα και πολύ μικρότερο δημόσιο χρέος στο ξεκίνημα της κρίσης. Χρειάστηκε πολύ μικρότερα δάνεια από την τρόϊκα (78 δισ. έναντι 230). Μείωσε το δημόσιο έλλειμμα κατά -5,3% στα χρόνια 2009-2015, έναντι -12,5% της Ελλάδας. Και η εποχή του μνημονίου μεταφράστηκε σε μείωση του ΑΕΠ κάτω του 5% (έναντι -25% της Ελλάδας) και αύξηση της ανεργίας κατά 4% περίπου (έναντι +15% περίπου για την Ελλάδα).
Ξεκινήσαμε, επίσης, από διαφορετική πολιτική βάση. Όταν ξέσπασε η κρίση, η Πορτογαλία είχε κυβέρνηση μειοψηφίας του Σοσιαλιστικού κόμματος. Η κεντροδεξιά αντιπολίτευση προσέφερε συναίνεση για να υπερψηφιστουν δύο μεγάλα πακέτα μέτρων λιτότητας ώστε να αποφευχθεί το μοιραίο. Κι όταν το μοιραίο κατέστη αναπόφευκτο, η κεντροδεξιά δέχτηκε να συν-διαπραγματευτεί και να συν-υπογράψει το μνημόνιο με την τρόικα, με τον όρο να γίνουν αμέσως εκλογές ώστε οι Πορτογάλοι να δώσουν έμμεσα την έγκρισή τους και να επιλέξουν ποιος θα το εφαρμόσει.
Ενώ το μνημόνιο ήταν της ίδιας λογικής και την τρόικα αποτελούσαν οι ίδιοι θεσμοί και, ενίοτε, τα ίδια πρόσωπα, όπως και στην ελληνική περίπτωση, η εφαρμογή του μνημονίου ήταν διαφορετική. Τα συνδικάτα διαπραγματεύθηκαν και συναίνεσαν στις αλλαγές στις εργατική νομοθεσία. Οι ιδιωτικοποιήσεις έγιναν (Ταχυδρομεία, ηλεκτρική ενέργεια, αερομεταφορέας) και απέδωσαν πάνω από 9 δισ. Οι αλλαγές που αφορούσαν κλειστά επαγγέλματα εφαρμόστηκαν χωρίς να ανοίξει ρουθούνι. Και παρ ότι αυξήθηκαν οι φόροι, η δημοσιονομική προσαρμογή έγινε κυρίως με μειώσεις δημόσιας δαπάνης. Κόπηκαν αγρίως επιδόματα, δυστυχώς. Η εργάσιμη εβδομάδα των δημοσίων υπαλλήλων αυξήθηκε κατά 5 ώρες, χωρίς αύξηση μισθού και έγιναν απολύσεις στο δημόσιο.
Τέλος, παρ’ ότι πολλά προβλήματα ήταν κοινά, οι δύο οικονομίες διαφέρουν. Η Πορτογαλία διατηρούσε ως το ξέσπασμα της κρίσης ζωντανό έναν βιομηχανικό και εξαγωγικό τομέα της οικονομίας της. Αυτός ήταν που επωφελήθηκε, οι επενδύσεις αυξήθηκαν κατά 30% (ενώ στην Ελλάδα μειώθηκαν κατά 40%) και οι εξαγωγές αυξήθηκαν αισθητά (ενώ στην Ελλάδα, στα χρόνια του μνημονίου, οι εξαγωγές, πλην επανεξαγωγής καυσίμων, μειώθηκαν).
Διαφορές οικονομικού περιβάλλοντος, διαφορές πολιτικής συμπεριφοράς, διαφορές κουλτούρας. Κάπως έτσι εξηγούνται οι διαφορετικές πορείες δύο χωρών που, κατά τα άλλα, μοιάζουν. Αλλά παραμένουν τα ερωτήματα:
– Απέδωσε, στ’ αλήθεια, στην Πορτογαλία, η στρατηγική της λιτότητας; Ναι- αν ξεχάσεις ότι το χρέος της Πορτογαλίας αυξήθηκε από περίπου 90% στο 130%. Ναι- αν ξεχάσεις ότι περίπου 500.000 νέοι μετανάστευσαν αυτά τα τρία χρόνια. Ναι- αν ξεχάσεις ότι το 20% των εργαζομένων αμοίβεται με τον βασικό μισθό, που αυξήθηκε φέτος στα 505 ευρώ, από 485. Ναι- αν ξεχάσεις ότι η πορτογαλική οικονομία έχει μιαν αναιμική ανάπτυξη 1-1,5% και παραμένει εύθραυστη, σχεδόν όσο και προ κρίσης. Δηλαδή: Όχι. Η εμπειρία της Πορτογαλίας δεν αναιρεί την ανάγκη μιας νέας αναπτυξιακής στρατηγικής για την Ευρώπη.
– Αν οι εμπειρίες είναι τόσο κοινές, γιατί η Ελλάδα βίωσε το δικό της μνημόνιο τόσο πιο επώδυνα και τόσο πιο αδιέξοδα; Φταίει, προφανώς, το πρόγραμμα. Φταίνε οι πραγματικές διαφορές στην οικονομική πραγματικότητα. Μα φταίει και η συγκρουσιακή πολιτική κουλτούρα που έχουμε εμείς (και θεωρεί την συναίνεση πολιτικό έγκλημα) και δεν έχουν εκείνοι. Θα ήταν ένα εκ των υστέρων πολιτικό μάθημα για τον Αντώνη Σαμαρά: Πού θα ήταν σήμερα, αν αντί να παριστάνει τον αντι-μνημονιακό στα Ζάππεια είχε διαπραγατευθεί με τον Παπανδρέου την συναίνεσή του το 2010; Κι αν αντί να πανικοβληθεί, μετά τις ευρωεκλογές (τις οποίες και ο Κοέλιο έχασε) και ν’ αρχίσει να σχίζει τα μνημόνια και να κάνει κρυφά ραντεβού με την τρόικα στο Παρίσι και να γεμίζει την κυβέρνησή με καραγκιόζηδες αντί μεταρρυθμιστών, είχε συνεχίσει την προσπάθεια;
-Κι αν, εν πάσει περιπτώσει, η πορτογαλική εμπειρία αποδεικνύει ότι μια κυβέρνηση που εφαρμόζει πολιτική λιτότητας δεν είναι οπωσδήπτε καταδικασμένη να καεί στην λαϊκή πυρά, τι μάθημα προσφέρει αυτό στον Αλέξη Τσίπρα; Το μάθημα, νομίζω, είναι πως μια δυσάρεστη πολιτική μπορεί να επιβιώσει αν πείσει ότι είναι αναγκαία, συνεπής σε ένα σχέδιο, προσηλωμενη σε έναν στόχο που την υπερβαίνει. Αλλωστε, και αυτό είναι ένα ακόμη μάθημα που μας προσφέρει η Πορτογαλία, δεν ήταν η κρίση και το μνημόνιο που γκρέμισε το παλιό πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα. Η κρίση ήταν απλώς η αφορμή για να γκρεμιστεί ένας οργανισμός που ήταν ήδη βαριά άρρωστος, η κρίση νομιμοποίησης του έτρωγε τα σωθικά. Γι’ αυτό και αντίστοιχη κατάρρευση, η ίδια κρίση και το ίδιο μνημόνιο δεν προκάλεσαν στην άλλη άκρη της Ευρώπης.