Του Νίκου Σαραντάκου
Τα σχόλια που κάνετε στο ιστολόγιο είναι πάντοτε πολύτιμα και πολλαπλασιάζουν την αξία του αρχικού άρθρου, μερικές όμως φορές τυχαίνει κάποιο σχόλιο να δίνει απάντηση σε ένα ερώτημα που έμενε αναπάντητο στο κυρίως άρθρο -στις περιπτώσεις αυτές, το άρθρο πρέπει κανονικά να ξαναγραφτεί, διότι, κακά τα ψέματα, οι περισσότεροι μελλοντικοί αναγνώστες θα διαβάσουν μονάχα το αρχικό άρθρο, λίγοι θα ρίξουν μια ματιά στα σχόλια, κι ακόμα λιγότεροι θα έχουν την υπομονή να φτάσουν ίσαμε το σχόλιο αριθ. 268 (λέμε τώρα) που δίνει την απάντηση που λέγαμε.
Ο φίλος μας ο Δύτης μού θύμισε τις προάλλες μια τέτοια περίπτωση, οπότε σήμερα σπεύδω να αναδημοσιεύσω το παλιό μας άρθρο, που είχε αρχικά δημοσιευτεί πριν από σχεδόν τριάμισι χρόνια, τον Οκτώβρη του 2013, ξανακοιταγμένο και κυρίως συμπληρωμένο με την απάντηση στο ερώτημα: Ποιος αρχαίος είπε το ρητό «Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός του ευεργετηθέντος αχαρίστου»;
Βλέπετε, το Διαδίκτυο είναι γεμάτο ρητά, αποφθέγματα και φράσεις μεγάλων ανδρών, όμως πολλά από αυτά δεν έχουν στην πραγματικότητα ποτέ ειπωθεί ή γραφτεί από τον άνθρωπο στον οποίο αποδίδονται. Κάποιες απ’ αυτές τις εσφαλμένες αποδόσεις μάλιστα είναι απόλυτα εδραιωμένες: αμέτρητες φορές έχουμε ακούσει για «τη φράση του Βολταίρου Διαφωνώ με όσα λες αλλά θα υπερασπιστώ μέχρι θανάτου το δικαίωμά σου να το λες, αλλά όπως φαίνεται ο Βολταίρος ποτέ δεν είπε ή δεν έγραψε κάτι τέτοιο (το θέμα αξίζει ειδικό άρθρο, ίσως, οπότε δεν προχωρώ σε λεπτομέρειες).
Μια ιδιαίτερη περίπτωση ρητών αμφίβολης πατρότητας είναι τα αρχαία ελληνικά ρητά που συναντάει κανείς σε ξένα βιβλία και που αποτελούν μεγάλο βραχνά, έναν από τους μεγαλύτερους, για τον ευσυνείδητο μεταφραστή του βιβλίου στα ελληνικά, και αυτό διότι ο ευσυνείδητος μεταφραστής θέλει βέβαια να βρει το πρωτότυπο ρητό στα αρχαία ελληνικά και όχι να το μεταφράσει από τα αγγλικά, όμως πολύ συχνά, ιδίως στα δευτερότερα βιβλία (μανατζέρικα, αυτοβοήθειας και άλλα τέτοια αεριτζήδικα) το ρητό ή έχει περάσει από σαράντα κύματα κι έχει γίνει αγνώριστο ή είναι και εντελώς κατασκευασμένο -και άντε να ψάχνεις όλον τον Πλάτωνα, διότι βέβαια δεν δίνουν παραπομπή οι αεριτζήδες συγγραφείς, για να βρεις, ας πούμε, σε ποιο έργο του έγραψε ο Πλάτωνας A house that has a library in it has a soul, και πώς είναι στα αρχαία ελληνικά (μην ψάχνετε, δεν το έγραψε). Κάθε παλιός μεταφραστής έχει να διηγηθεί πεντέξι σχετικές ιστορίες φρίκης, αλλά δεν θα σταθούμε εδώ (στα σχόλια, μπορείτε να προσθέσετε τη δική σας, πάντως).
Στο ιστολόγιο έχουμε επανειλημμένα ασχοληθεί με τέτοια αποφεύγματα (ο όρος είναι επινόηση του Νίκου Λίγγρη για το αγγλικό misattribution), μερικά από τα οποία είναι πολύ διάσημα (όπως η δήθεν δήλωση Κίσινγκερ για τους δυσκολοκυβέρνητους Έλληνες ή το δήθεν ρητό του Ισοκράτη για τη δημοκρατία μας που αυτοκαταστρέφεται). Ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα αποφεύγματος είναι η δήθεν ρήση του Πολύβιου «Εν καιροίς χαλεποίς μέμνησο της γλώσσης» που, παρά τα όσα ισχυρίζεται ο κ. Μπελλές που αρέσκεται να την προσθέτει μαϊντανηδόν στα άρθρα που γράφει, δεν γράφτηκε ποτέ ούτε απο τον Πολύβιο ούτε από κανέναν άλλον. Το καλό είναι πως όταν έχεις αρχαίο ρητό στο πρωτότυπο, είναι πολύ εύκολο να επαληθεύσεις αν όντως εμφανίζεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία, χάρη σε μια αναζήτηση στο γνωστό TLG.
Ένα άλλο αρχαίο απόφευγμα θα δούμε σήμερα -και μάλιστα με παραλλαγές.
Πρόκειται για το ρητό: «Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός του ευεργετηθέντος αχαρίστου«, που το αποδίδουν συνήθως στον Ηράκλειτο. Το ρητό αυτό το είχε, λένε, ο Ανδρέας Παπανδρέου κορνιζαρισμένο στο γραφείο του, κάτι που πολλοί το επαναλαμβάνουν αλλά δεν το έχω δει σε κάποια πρωτογενή ή αξιόπιστη πηγή, χωρίς ωστόσο να το αποκλείω. Κάποτε θα το βρείτε διατυπωμένο σε πιο σύγχρονη γλώσσα: Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός από τον ευεργετηθέντα αχάριστο, ενώ δεν λείπουν και οι κωμικές παραλλαγές, όπως «Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός εκ του ευεργετηθέντος αχαρίστου» (αυτό το «εκ» δεν έχει καμιά θέση εκεί), την οποία μάλιστα κάποιος προχειρογράφος ονόματι Δημ. Μπουλούκος αποκαλεί…. «περίφημη φράση του Σωκράτη» (κούνια που τον κούναγε!)
Όπως θα μαντέψατε, στο TLG δεν βρίσκω τίποτα τέτοιο στον Ηράκλειτο, ούτε καν τη λέξη «εχθρός» βρίσκω στα σωζόμενα αποσπάσμάτα του. Αλλά και γενικότερα, πουθενά στο ΤLG δεν βρίσκω τη φράση «ουδείς ασφαλέστερος» ή παραλλαγές της (π.χ. με μία ή δυο λέξεις ανάμεσα). Η πιο κοντινή που υπάρχει είναι «ουδείς γαρ τόπος του ουρανού ασφαλέστερος» στον Ιωάννη της Κλίμακος. Άλλωστε, η γλώσσα του ρητού δεν είναι αρχαία, αλλά καθαρεύουσα, οπότε σίγουρα την αρχή της φράσης πρέπει να την αναζητήσουμε στον 19ο αιώνα.
(Στα Βικιφθέγματα το «Ουδείς χειρότερος εχθρός από τον ευεργετηθέντα φίλο», αν και δεν καλοστέκει γλωσσικά ή και νοηματικά, χαρακτηρίζεται τουλάχιστον «ελληνική παροιμία» -βέβαια, ούτε γνήσια παροιμία μπορεί να υπάρχει με τέτοια μπασταρδεμένη γλώσσα).
Συμπέρασμα; Άλλο ένα ψευδοαρχαίο ρητό, κοντά σε όλα τα άλλα -άλλο ένα «απόφευγμα» κατά την ορολογία μας. Να σημειωθεί ωστόσο ότι δεν αποκλείω να αληθεύει η πληροφορία ότι το ρητό αυτό το είχε κορνιζάρει ο Ανδρέας Παπανδρέου στο γραφείο του, διότι τα αποφεύγματα δεν είναι αποκλειστικότητα της διαδικτυακής εποχής, υπήρχαν και παλιότερα, σε βιβλία. Ξέρω κάποιον άλλο, όχι διάσημο, που το είχε επίσης κορνιζάρει, ενώ η Βολιώτισσα ζωγράφος Χρυσούλα Ζώγια το είχε ζωγραφίσει με μεγάλα γράμματα στον εξωτερικό τοίχο του σπιτιού της (το βλέπετε εδώ). Γενικά, μας αρέσει να αισθανομαστε ότι μας φέρθηκαν αχάριστα.
Αλλά ας επιστρέψουμε στο ρητό μας, διότι υπάρχει και παραλλαγή, και μάλιστα διπλή.
Σύμφωνα με πάμπολλες διαδικτυακές πηγές, ακόμα και κατ’ επίφαση έγκυρες, υπάρχει το ρητό «Ουδείς αχαριστότερος του ευεργετηθέντος», που αποδίδεται στον Καλλίμαχο, ενώ κυκλοφορεί και η παραλλαγή «ουδείς αγνωμονέστερος του ευεργετηθέντος».
Περιττό να το πω, καμιά από τις δυο παραλλαγές δεν βρίσκεται στην αρχαία ελληνική γραμματεία -επιπλέον, το δεύτερο ρητό δεν θα μπορούσε να ειπωθεί διότι στα αρχαία ελληνικά η λέξη «αγνώμων» σήμαινε άλλα πράγματα, όχι τον αχάριστο.
Επιπλέον, τα ρητά αυτά μου φαίνεται πως δεν στέκουν με τη λογική -διότι, για να φερθεί κανείς αχάριστα, πρέπει υποχρεωτικά να έχει ευεργετηθεί. Αν σε κάποιον δεν έχουμε κάνει καλό, δεν μπορεί να μας φερθεί αχάριστα· μπορεί να μας φερθεί άσχημα, σκληρά, άπρεπα, βάναυσα, αλλά όχι αχάριστα. Οπότε, αφού μόνο οι ευεργετηθέντες μπορούν να είναι αχάριστοι, το «ουδείς αχαριστότερος του ευεργετηθέντος» μου φαίνεται πως είναι μια μνημειώδης λαπαλισάδα, μια κοινοτοπία δηλαδή, που δεν θα την έλεγε ο Καλλίμαχος.
Για να κάνω μια παρένθεση, ένας λόγος για τον οποίο το ρητό αυτό, με τη μια ή την άλλη παραλλαγή του, είναι πολύ διαδεδομένο, είτε αποδίδεται σε κάποιον αρχαίο είτε όχι, είναι ότι όλοι μας θεωρούμε ότι έχουμε υποστεί την αχαριστία κάποιου που ευεργετήσαμε ή απλώς βοηθήσαμε. Είναι και λίγο κολακευτικό, από μιαν άποψη, να είσαι θύμα αχάριστης συμπεριφοράς, διότι για να σου φερθούν αχάριστα σημαίνει πως εσύ έχεις φερθεί καλά, έχεις βοηθήσει κάποιους. Βέβαια, επειδή όλοι μας κουβαλάμε δυο τσουβάλια, που λέει και η παροιμία, εύκολα βλέπουμε καθαρά το καλό που κάναμε και το κακό που μας έκαναν, πιο δυσκολα εκτιμάμε σωστά το καλό που μας έκαναν (και το κακό που κάναμε). Κλείνω την παρένθεση και επιστρέφω στο ρητό.
Είδαμε λοιπόν ότι το Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός του ευεργετηθέντος αχαρίστου δεν υπάρχει σε αυτή τη μορφή στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Στο αρχικό άρθρο είχα εικάσει, κρίνοντας από τη γλώσσα, ότι πρέπει να το αναζητήσουμε σε κείμενα του 19ου αιώνα, ότι είναι γραμμένο σε καθαρεύουσα και όχι σε αρχαία ελληνικά της κλασικής εποχής.
Αποδεικνύεται πως είχα μαντέψει σωστά, αλλά όχι εντελώς. Η φράση υπάρχει σε κείμενο του 20ού αιώνα, που όμως είναι μετάφραση αρχαίου κειμένου.
Όπως είχε σχολιάσει ο φίλος μας ο Αρκεσινέας, στον Επιτάφιο του Περικλή, στην πιο διάσημη παράγραφο του έργου (εκείνην που έχει το ‘φιλοκαλούμεν μετ’ ευτελείας’ στην αρχή) υπάρχει και το εξής απόσπασμα (Θουκ. ΙΙ.40):
βεβαιότερος δὲ ὁ δράσας τὴν χάριν ὥστε ὀφειλομένην δι’ εὐνοίας ᾧ δέδωκε σῴζειν· ὁ δὲ ἀντοφείλων ἀμβλύτερος, εἰδὼς οὐκ ἐς χάριν, ἀλλ’ ἐς ὀφείλημα τὴν ἀρετὴν ἀποδώσων.
Παραθετω τη μετάφραση της Έλλης Λαμπρίδη, που κάπως πλατειάζει:
Πιο σίγουρος φίλος είναι όποιος έχει κάνει το καλό, έτσι ώστε να το διατηρεί σα χρέος από τον άλλον με την καλή του προαίρεση σ’ εκείνον που αυτός την έδωσε. Εκείνος όμως, που χρωστάει αντίχαρη, δεν είναι τόσο πρόθυμος, ξέροντας πως θ’ ανταποδώσει μια παλιά γενναιοψυχία, κι όχι για να του χρωστούνε χάρη αλλά σα χρέος.
Δεν είναι βέβαια αυτό που ψάχνουμε, αφού εδώ η εικόνα δίνεται αντίστροφα. Αντί να λέει «ασφαλέστερος εχθρός ο ευεργετηθείς» λέει «πιο σίγουρος φίλος εκείνος που ευεργέτησε». Ωστόσο, είμαστε αρκετά κοντά.
Σε μιαν άλλη μετάφραση του ίδιου χωρίου, διάσημη αυτή, εννοώ τη μετάφραση του Ελευθερίου Βενιζέλου, η ομοιότητα μεγαλώνει:
Καθόσον ο ευεργετήσας είναι φίλος ασφαλέστερος από τον ευεργετούμενον, διότι επιδιώκει δια της συνεχίσεως της προς αυτόν ευμενείας να διατηρήση την ευγνωμοσύνην του. Ενώ ο ευεργετηθείς είναι μάλλον αδιάφορος φίλος, καθόσον γνωρίζει ότι θ’ ανταποδώση την προς αυτόν χάριν όχι ως εύνοιαν, αλλ’ ως εξόφλησιν χρέους.
Προσωπικά, δεν έχω αμφιβολία ότι το παραπάνω νεοελληνικό χωρίο της μετάφρασης του Επιτάφιου από τον Ελ. Βενιζέλο αποτελεί το σπέρμα από το οποίο γεννήθηκε το ψευδοαρχαίο ρητό «Ουδείς ασφαλέστερος εχθρός…» Πρόκειται για ένα διάσημο κείμενο, σε μια διάσημη μετάφραση, με τη λέξη «ασφαλέστερος» που δεν υπάρχει στο πρωτότυπο, εύκολα μπορεί να δούλεψε στη συνέχεια το σπασμένο τηλέφωνο και να αντέστρεψε την εικόνα εστιάζοντας αντί για τον ασφαλέστερο φίλο στον ασφαλέστερο εχθρό.
Κάποιος είχε πει ότι το μεγαλύτερο πλεονέκτημα του Διαδικτύου είναι ότι σε βοηθάει να ξεμάθεις (unlearn, στα αγγλικά το έλεγε) πάρα πολλά πράγματα -με το σημερινό άρθρο ξεμάθαμε κάτι (ότι το ρητό δεν το είπε ο Καλλίμαχος, ούτε ο Ηράκλειτος, ούτε άλλος αρχαίος), μάθαμε όμως πού βρίσκεται διατυπωμένη, έστω και σε άλλη μορφή, η ίδια ιδέα.