Για τον Νίκο Καζαντζάκη έχουν γραφεί κι έχουν ειπωθεί πολλά. Πρωτοπόρος, ανήσυχος, αιρετικός, αιώνιος αμφισβητίας, έθεσε στους ανθρώπους ερωτήματα που μέχρι τότε είτε δεν θίγονταν είτε θεωρούνταν τελειωτικά και ολοκληρωτικά απαντημένα.
Μ’ αυτή την έννοια ενόχλησε όσο κανείς το κατεστημένο. Αναμφισβήτητα είναι ο μεγαλύτερος Ελληνας λογοτέχνης του 20ού αιώνα, που αναγνωρίστηκε και αγαπήθηκε απ’ ολόκληρο τον κόσμο και κυνηγήθηκε στην ίδια του την πατρίδα.
17-4-1948 Γενική Διεύθυνση Χωροφυλακής ενδιαφέρεται για τα κοινωνικά φρονήματα του Ν. Καζαντζάκη |
Τύχη καλή έφερε στα χέρια μας το αρχείο ενός αναγνώστη μας -προϊόν πολύχρονης συλλογής από παλαιοπωλεία και άλλα ιδιωτικά αρχεία-, ο οποίος είχε την ευγενή καλοσύνη να μας το παραχωρήσει για δημοσίευση.
Ο ίδιος θέλει να μείνει στη σκιά έχοντας μόνο την ικανοποίηση ότι μέσω της «Εφ.Συν.» δημοσιοποιήθηκε κάτι που ο ελληνικός λαός πρέπει να το γνωρίζει. Το αρχείο αυτό περιλαμβάνει τεκμήρια για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετώπιζαν οι κρατικές αρχές τον Νίκο Καζαντζάκη από το 1945 έως και μετά (!) το τέλος της ζωής του. Ο λόγος στα έγγραφα.
Στοιχεία που να δείχνουν ότι ο Νίκος Καζαντζάκης απασχόλησε τις διωκτικές αρχές πριν από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο δεν έχουμε στη διάθεσή μας. Αρχίζει όμως να τις απασχολεί στη μετά Βάρκιζα περίοδο και συγκεκριμένα το καλοκαίρι του 1947.
Η αιτία, μάλλον, έγκειται στο γεγονός ότι υπήρξε από τα ιδρυτικά μέλη και αντιπρόεδρος στο πρώτο Δ.Σ. του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου που ιδρύθηκε στις 5 Μαρτίου του 1945.
23-7-1947 Το Τμήμα Αλλοδαπών ενημερώνει την ΥΓΑ για πληροφορίες που έχει σχετικά με τον Ελληνοσοβιετικό Σύνδεσμο |
Ο Σύνδεσμος αναγνωρίστηκε από το Πρωτοδικείο στις 16-6-1945 και λίγες ημέρες αργότερα έγραψε για το θέμα ο ΕΑΜικός Τύπος. Η Ασφάλεια κινητοποιήθηκε λίγο πιο αργά. Με έγγραφο που φέρει ημερομηνία 13-8-1945 ενημερώνεται για τη σύνθεση του Δ.Σ. του Συνδέσμου και τρεις ημέρες αργότερα ξεκινάει έρευνα για τα κοινωνικά φρονήματα του Νίκου Καζαντζάκη.
Η ΥΓΑ απαντάει στο Τμήμα Αλλοδαπών με δικές της πληροφορίες |
Την έρευνα διατάσσει ο τότε διοικητής της Υποδιεύθυνσης Γενικής Ασφαλείας (ΥΓΑ), Θ. Ρακιντζής. Το σχετικό έγγραφο προς το Δ΄ Παράρτημα Ασφαλείας, με ημερομηνία 16-8-1945, γράφει:
«Εξακριβώσατε παρακαλούμεν αθορύβως και εν πάση μυστικότι κοινωνικά φρονήματα και εν γένει διαγωγήν του Καζαντζάκη Νικολάου, συγγραφέως, κατοίκου Μαυροματαίων αριθ. 2 και αναφέρατε μετά πλήρων στοιχείων ταυτότητός του, εφόσον τα τελευταία ταύτα προκύπτουν εκ του αρχείου ταυτοτήτων του τμήματος».
Η απάντηση από το Δ΄ Παράρτημα Ασφαλείας ήρθε στις 7 Νοεμβρίου του 1945. Στο σχετικό έγγραφο αναφέρεται:
Περί των κοινωνικών φρονημάτων και της δράσεως του Καζαντζάκη Νικολάου του Μιχαήλ και της Μαρίας, ετών 60, συγγραφέας εξ Ηρακλείου Κρήτης, Μαυροματαίων 2. Λαμβάνομεν την τιμήν… να αναφέρομεν υμίν ως εξηκριβώσαμεν ο εν περιλήψει αναφερόμενος εμφορείται υπό αναρχικών αρχών, εις την οικίαν του λαμβάνουν χώραν κομμουνιστικαί συγκεντρώσεις. Ούτως τυγχάνει καλής διαγωγής
Τέσσερις ημέρες νωρίτερα, στις 3-11-1945, το Κέντρο Αλλοδαπών Αθηνών ζητεί από την Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας να πληροφορηθεί αν ο Ν. Καζαντζάκης καταζητείται ούτως ώστε να αποφασιστεί αν θα του χορηγηθεί διαβατήριο.
Η απάντηση της Υποδιεύθυνσης Γενικής Ασφάλειας στο Κέντρο Αλλοδαπών |
Την απάντηση δίνει ο ίδιος ο Θ. Ρακιντζής, έχοντας προφανώς πληροφορίες από άλλες πηγές αφού το προαναφερόμενο έγγραφο του Δ΄ Παραρτήματος Ασφαλείας δεν είχε συνταχθεί και δεν του είχε αποσταλεί έως τότε.
Γράφει ο Ρακιντζής: «… ως προκύπτει εκ των παρ’ ημίν τηρουμένων Αρχείων, ο Καζαντζάκης Νικόλαος του Εμμανουήλ (σ.σ. λανθασμένο όνομα πατρός το οποίο έχει διορθωθεί χειρογράφως στο έγγραφο) εμφορείται υπό αριστερών ιδεών, πλην όμως ούτος δεν διώκεται παρά της υπηρεσίας μας».
Αξίζει να σημειωθεί ότι περί τις 20 ημέρες αργότερα, στις 26-11-1945, ο Καζαντζάκης ορκίστηκε υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην κυβέρνηση του Θεμιστοκλή Σοφούλη!
Υπό παρακολούθηση στον Εμφύλιο
Από τα έγραφα που έχουμε στα χέρια μας για το 1946 και το 1947 ο Καζαντζάκης δεν φαίνεται να απασχόλησε ιδιαίτερα τις Αρχές. Καταγράφονται, όμως, στοιχεία για τη δράση του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου, με προφανή μάλλον στόχο, αν χρειαστεί, να χρησιμοποιηθούν εναντίον του.
Σε ένα από αυτά, με ημερομηνία 23-7-1947, το Κέντρο Αλλοδαπών Αθηνών αναφέρει στην Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας: «Κατά τας πληροφορίας μας εις τα επί της οδού Σόλωνος 45 γραφεία του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου διαμένουν προφανώς κρυπτόμενα 6-7 άτομα.
Μέλος του Συνδέσμου χρησιμοποιούμενον παρά της Υπηρεσίας μας ήκουσε συζήτησιν μεταξύ των ανωτέρω ατόμων λεγόντων ότι εκεί ήσαν εξασφαλισμένα διότι έχουν την υποστήριξιν της Σοβιετικής πρεσβείας».
7-11-1945 Το Δ’ Παράρτημα της ΥΓΑ απαντά στο αίτημα Ρακιντζή για κοινωνικά φρονήματα του Καζαντζάκη |
Σε απαντητικό -ως προς το προαναφερόμενο- έγγραφό της, της ίδιας περιόδου, η υπηρεσία πληροφοριών της ΥΓΑ σημειώνει ότι εντός του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου «γίνονται συγκεντρώσεις και παρατηρείται μεγάλη συρροή ατόμων άτινα εξέρχονται πολλάκις μεταφέροντα δέματα αγνώστου περιεχομένου, πιθανόν όμως περιέχοντα παράνομον τύπον.
Δεν εξηκριβώθη αν διαμένουν εντός τούτου άτομα κρυπτόμενα καθ’ όσον δεν δυνάμεθα να εισχωρήσωμεν προς έλεγχον και εξακρύβωσιν».
Τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο του 1948, ύστερα από αίτημα του Γενικού Επιτελείου Στρατού, η Ασφάλεια δίνει τη βεβαίωση πως έχει εξακριβώσει ότι οι συγγραφείς Καζαντζάκης Νικόλαος, Πολίτης Κοσμάς, Βενέζης Ηλίας, Δεσποτόπουλος Κωνσταντίνος και Καθάριος Βασίλειος «εμφορούνται υπό αριστερών αρχών».
Σε άλλο έγγραφο της Ασφάλειας, τα ίδια άτομα εμφανίζονται να «εμφορούνται υπό κομμουνιστικών φρονημάτων». Ηταν φανερό πως -μεσούντος του Εμφυλίου- το ΓΕΣ ήθελε να ελέγχει τι βιβλία υπήρχαν ή εισέρχονταν στον στρατό ώστε να τα εμποδίσει ή να τα αποβάλει.
Ο Καζαντζάκης ήταν επομένως απαγορευμένος σε αυτόν τον χώρο. Αυτό ομολογείται ξεκάθαρα σε έγγραφο υπηρεσίας του ΓΕΣ με ημερομηνία 28-3-1948 στο οποίο αναφέρεται: «Η Υπηρεσία μας ενδιαφερομένη διά την πρόληψιν προσηλυτισμού της στρατευόμενης ελληνικής νεολαίας εις ανθελληνικάς-κομμουνιστικάς δοξασίας διά της προπαγάνδας του βιβλίου επεζήτησε την διερεύνησιν του ποιού των περί ων πρόκειται συγγραφέων, εφ’ όσον άλλωστε στερούμεθα των συγγραμμάτων και των βιβλίων των και διεπιστώθιη ότι οι συγγραφείς 1)…. 4) Καθάριος Βασίλειος, 5) Καζαντζάκης Νικόλαος και 6) Πολίτης Κοσμάς εμφορούνται υπό κομμουνιστικών φρονημάτων».
Τον Απρίλιο του 1948 ενδιαφέρον για τον Καζαντζάκη δείχνει και η Χωροφυλακή, ύστερα από πληροφορίες που λαμβάνει από τον Στρατό. Σε έγγραφό της, με ημερομηνία 17-4-1948, προς την Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας, αναφέρει:
Κατά παρασχεθείσαν υμίν πληροφορίαν παρά στρατιωτικής αρχής, ο εν περιλήψει αναγραφόμενος συγγραφέας εμφορείται υπό κομμουνιστικών φρονημάτων. Κατόπιν τούτου, παρακαλούμεν εξακριβώσατε και αναφέρατε υμίν, περί των κοινωνικών τούτου φρονημάτων και της τυχόν δράσεώς του μετά πλήρων στοιχείων ταυτότητός του, προς ενημέρωσιν του φακέλλου μας
Στο αίτημα της Χωροφυλακής η ΥΓΑ απάντησε στις 12 Μαΐου 1948 για να βεβαιώσει ότι: ο Καζαντζάκης «εμφορείται υπό αριστερών ιδεών», «συγκαταλέγεται μεταξύ των ιδρυτών του ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου και τυγχάνει αντιπρόεδρος τούτου» και, τέλος, «κατά πληροφορίας ευρίσκεται ήδη εις Παρισίους ως ανώτερος υπάλληλος της ΟΥΝΕΣΚΟ και κατά το διάστημα της εκείθεν παραμονής του τήρησε άψογον στάσιν και απέφυγε επιμελώς να αναμιχθή εις οιανδήποτε πολιτικήν εκδήλωσιν».
Η τελευταία πρόταση περί «αψόγου στάσεως» του Καζαντζάκη στο Παρίσι ήταν πιστή αντιγραφή από αναφορά στο υπουργείο Εξωτερικών του Ελληνα πρέσβη στη γαλλική πρωτεύουσα, Ρ. Ραφαήλ.
Ο Ραφαήλ με την αναφορά αυτή ενημέρωνε το υπουργείο πως ο Καζαντζάκης είχε υποβάλει αίτημα για επέκταση του ελληνικού διαβατηρίου του ώστε να ταξιδέψει στις ΗΠΑ. Κι αφού έδινε πληροφορίες για την πολιτική στάση του συγγραφέα, ο πρέσβης κατέληγε στην αναφορά του:
Προσωπικώς πιστεύω ότι ο κ. Καζαντζάκης θα τηρήση την διδομένην υπόσχεσιν περί αποχής από οιασδήποτε πολιτικής εκδηλώσεως εν Αμερική. Φοβούμαι δε ότι τυχόν άρνησις χορηγήσεως της ζητουμένης αδείας θα έδιδε λαβήν εις δυσάρεστα εις βάρος ημών σχόλια, ιδίως μεταξύ των διεθνών κύκλων της ΟΥΝΕΣΚΟ
Το 1949, το υπουργείο Δημόσιας Τάξης, με «σημείωμα πληροφοριών», ενημερώνει τη Διεύθυνση Πολιτικών Υποθέσεων του υπουργείου Εξωτερικών ότι ο Νίκος Καζαντζάκης διαμένει στο Can d’ Auttilles της Γαλλικής Ριβιέρας και ότι έχει εγκαταλείψει τη θέση του στην UNESCO «διότι εσχημάτισε, λέγειν, την πεποίθησιν ότι δεν πρόκειται ο οργανισμός ούτος να συντελέση εργασίαν τινάν χρήσιμον».
Στο σημείωμα προστίθεται: «Από απόψεως Εθνικής το γεγονός πρέπει να θεωρηθή μάλλον αδιάφορον, διότι ασχέτως και της αξίας και της αμφισβητηθείσης πατριωτικής υποστάσεως του κ. Καζαντζάκη η οργάνωσις της εν Παρισίοις Πρεσβείας δεν επιτρέπει την πολιτικήν χρησιμοποίησιν, εκμετάλλευσιν δεδομένου λεπτού, ως είναι η συμμετοχή Ελληνος εις ανώτατον διεθνή πνευματικόν οργανισμόν».
Χαφιέδες, Παπάγος και Νόμπελ
Είναι παγκοίνως γνωστό ότι από το 1946 και ώς το τέλος της ζωής του, ο Νίκος Καζαντζάκης ήταν μονίμως υποψήφιος για το βραβείο Νόμπελ. Το κυνηγούσε και τον κυνηγούσε αλλά ποτέ δεν συναντήθηκαν.
Ο κυριότερος, ίσως, λόγος που δεν συνέβη αυτό είναι ότι η επίσημη Ελλάδα ουδέποτε τον υποστήριξε. Για την ακρίβεια, μέσα από υπόγειες διαδρομές και διασυνδέσεις, έκανε ό,τι ήταν δυνατόν ώστε το βραβείο να μη δοθεί ποτέ σ’ αυτόν.
26-7-1954 Επιστολή μιας Αθηναίας κυρίας προς τον Αλ. Παπάγο γεμάτη μίσος και ψεύδη για τον Ν. Καζαντζάκη |
Η μικρή ιστορία που ακολουθεί, μέσα από τα αρχεία, είναι χαρακτηριστική:
Τον Ιούλιο του 1954, μια κυρία των Αθηνών, με επιστολή της, πληροφορούσε τον πρωθυπουργό Αλέξανδρο Παπάγο για τα παρακάτω:
Κύριε Πρόεδρε,
Λαμβάνω την γαλλικήν κομμουνιστικήν εφημερίδα Humanite. Την οποίαν μου στέλνουν μέσα σε φάκελο. Αλλ’ εγώ δεν είμαι πλέον κομμουνίστρια. Αγαπώ την πατρίδα μου. Εις ένα από τα φύλλα της Humanite (σας το εσωκλείω), αναγράφεται ότι ο σύντροφος Νικ. Καζαντζάκης έκαμε διάλεξιν εις την Μόσχαν δηλαδή από ραδιοφώνου κομμουνιστικού.
Ο σύντροφος Καζαντζάκης τον οποίον είδον προ μηνός εις το εξωτερικόν, μου είπε ότι κάποιος σύλλογος φιλολογικός εν Αθήναις του υπέβαλε την υποψηφιότητα διά το βραβείον Nobel. Κατά την γνώμην μού αυτό είνε μια μεγάλη γκάφα διά την Ελλάδα.
Η ελληνική πρεσβεία πρέπει να διαταχθή να δηλώση εις την Σουηδικήν Ακαδημίαν ότι ο Καζαντζάκης είνε ανεπιθύμητος διά το βραβείον.
Ο τελευταίος μού είπε ότι κατέβαλε ενεργείας όπως υποστηριχθή η υποψηφιότης του από τον Πρόεδρον της Ελλ. Κυβερνήσεως!! ή από υπουργόν σας τινά!. Οι κομμουνισταί κοροϊδεύουν εις βάρος σας. Σας τα γράφω και σας παρακαλώ να μην ανακοινώσετε το όνομά μου.
Κύριε Πρόεδρε, προσέξατε μήπως εκτεθήτε, με τον σύντροφον Καζαντζάκην!
Σημειωτέον ότι ο σύντροφος Καζαντζάκης πάσχει εκ λέπρας εκτεταμένης, την οποίαν σκεπάζει μετά μεγάλης μυστικότητος.
Σας υπενθυμίζω ότι ο σ. Καζαντζάκης κατά το κίνημα 44-45 με φυλλάδια τυπωμένα προέτρεπε τους Κουκουέδες να σφάζουν γυναικόπαιδα
Αυτό που θα περίμενε κανείς από έναν πρωθυπουργό είναι να πετάξει στον κάλαθο των αχρήστων μια τέτοια επιστολή γεμάτη ψεύδη και μίσος. Ο Παπάγος, όμως -μέσω του πολιτικού του γραφείου-, την έστειλε στην Υποδιεύθυνση Γενικής Ασφάλειας και την κοινοποίησε στην ΚΥΠ, με το παρακάτω συνοδευτικό σημείωμα:
Διαβιβάζομεν προσηρτημένως την από 26 Ιουλίου 1954 επιστολήν μετά αποκόμματος της Εφημερίδος ‘‘HUMANITE’’ εξ’ ης προκύπτει ότι ο Ν. Καζαντζάκης ωμίλησε από του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Μόσχας διά την ενημέρωσιν του φακέλου του και παρακολούθησιν αυτού εν καιρώ. Το όνομα της πληροφοριοδότιδος να τηρηθή μυστικόν οπωσδήποτε
Δεν γνωρίζουμε αν ο Παπάγος, με αυτή του την ενέργεια, πρόσθεσε κάτι στη δουλειά των διωκτικών αρχών, καθώς εκείνες (Ασφάλεια, ΚΥΠ κ.λπ.) παρακολουθούσαν όλη τη δραστηριότητα του Καζαντζάκη στο εξωτερικό και την κατέγραφαν με κάθε λεπτομέρεια.
8-10-1959 ενημερωτικό σημείωμα για Καζαντζάκη μετά τον θάνατό του |
Συνέχισαν μάλιστα να αλληλοενημερώνονται και να ενημερώνουν γι’ αυτόν ακόμη και μετά τον θάνατό του (26-10-1957). Σ’ ένα τέτοιο έγγραφο, με ημερομηνία 8-10-1959, σημειώνεται: «Μεταξύ των ιδρυτών του Ελληνοσοβιετικού Συνδέσμου είναι και ο Καζαντζάκης Νίκος».
Στο ίδιο έγγραφο, κάποιος άλλος υπηρεσιακός παράγοντας σημείωσε στις 7-11-1966: «Απεβίωσεν προ ετών». Ισως ήταν η τελευταία φορά -εννέα χρόνια μετά τον θάνατό του- που οι αρχές ασφαλείας τάρασσαν τον αιώνιο ύπνο του μεγάλου Ελληνα.