Σήφης Μιχελογιάννης*
Ο Γάλλος ακαδημαϊκόςBusset είχε πει: «ένας πίνακας, ένα τοπίο, ένα ταξίδι ή ένα βιβλίο, αξίζουν μόνο όταν κάποιος μπορεί να ακούσει τη μουσική που αυτά εκπέμπουν». Ας ακούσουμε λοιπόν τη μουσική που εκπέμπει το βιβλίο του Σάκη Ροδίτη…
Ο Σήφης Μιχελογιάννης, υπεύθυνος Τομέα Κρήτης του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Εταιρείας φίλων Νίκου Καζαντζάκη, μιλάει για το βιβλίο του Σάκη Ροδίτη «Ο Πύργος του Β – Μια μαθηματική περιπέτεια» (2016, Εκδόσεις Ραδάμανθυς).
- Αγαπητοί φίλοι,
στην απορία σας πως αναμειγνύεται η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη στη σημερινή παρουσίαση του βιβλίου του Σάκη Ροδίτη υπάρχει μια πρώτη εξήγηση. Ο Καζαντζάκης μπορεί να έφτασε το νεότερο ελληνικό πολιτισμό στα πέρατα της Γης, αφού διαβάστηκε παντού, συνδέεται όμως με τους νεοέλληνες μέσα από τους Αρχαίους. Μέσα από τα ΤΑΥΡΟΚΑΘΑΨΙΑ της Κνωσού. Από εκεί η αυστηρή ΚΡΗΤΙΚΗ ΜΑΤΙΑ, η αγάπη για τον ΑΝΗΦΟΡΟ, για να φτάσουμε εκεί όπου δεν μπορούμε να φτάσουμε, στο ακατόρθωτο. Από εκεί και ο ΑΓΩΝΑΣ που φτάνει στην περιφρόνηση του θανάτου. Η πλήρης απάντηση υπάρχει όμως, σε αυτά που θα πω παρακάτω.
Ο ένας ήρωας του βιβλίου του Σάκη Ροδίτη, ο Εβαρίστ βρίσκει τη λύση για να μπει με τον φίλο του Αλ στον πύργο του Ερατοσθένη του Β΄» λέγοντας: «Εκτός από τα μαθηματικά, υπάρχει και η λογοτεχνία».Με τα γράμματα των αριθμών, βρήκε τη λύση!
Από τον «Πύργο» του Κάφκα, στον «Πύργο του Β» του Σάκη Ροδίτη
Διαβάζοντας το βιβλίο, έφερα στο μυαλό μου τον «Πύργο» του Φραντς Κάφκα. Ο περίφημος Τσέχος λογοτέχνης, στο έργο του, θέλει να συναντήσει ένα σπουδαίο πρόσωπο. Ακούστε τα λόγια του Κάφκα: «Τη στιγμή που θα με δει, αυτή τη στιγμή που τώρα περιγράφω βρίσκεται στο μέλλον, όμως μιλάω γι’ αυτήν σα να είναι παρελθόν. Όταν θα με έχει δει, όταν θα βλέπω ότι με βλέπει, γίνεται ιστορία». Κατά βάθος δηλαδή, ο Κάφκα μας λέει ότι κανένας δεν μπορεί να συναντήσει κανέναν, και ότι κανένας δεν μπορεί να συζητήσει με κανέναν. Άρα, το να βγει κάποιος από τον Πύργο του Κάφκα, είναι ένα άλυτο πρόβλημα. Ζούμε στο δυσνόητο και σκοτεινό Καφκικό σύμπαν. Σκέτα μαθηματικά, θα έλεγαν πολλοί από εμάς.
Ο Πήτερ Μπιν, ο έγκυρος αναλυτής του έργου του Νίκου Καζαντζάκη, λέει ότι ο καλλιτέχνης μπορεί να επιτελέσει το βασικό του καθήκον δίνοντας μορφή στο χάος. Στο χάος που μας περιβάλει, που φτάνει μέχρι τους γαλαξίες, και στα νεφελώματα στον άπειρο χώρο και στον άπειρο χρόνο, δεν δίνουν μορφή μόνο οι επιστήμονες, δίνουν μορφή και οι καλλιτέχνες. Ίσως μάλιστα είναι πρώτοι οι καλλιτέχνες, οι συγγραφείς και μετά εισβάλλουν οι επιστήμονες-ερευνητές. Ίσως αυτοί τότε παίζουν το ρόλο του «Β΄» στη μορφοποίηση του χάους.
Κοινό έδαφος στον «Πύργο» του Κάφκα, και στον «Πύργο του Β», του Σάκη Ροδίτη, είναι η φιλοσοφική σκέψη που πολλοί την αποκαλούν μαθηματική σκέψη. Στη διαδρομή του βιβλίου του, ο Σάκης Ροδίτης μας φέρνει σε επαφή και με την πεζή καθημερινότητα, που κι αυτή έχει τη δική της ομορφιά, τη δική της αρμονία.
Ποίηση και μαθηματικά
Ο Κύπριος ποιητής Κυριάκος Χαραλαμπίδης μιλάει σε ένα έργο του για το πώς ο ίδιος συνδέει τα μαθηματικά με την ποίηση. Μην ξεχνάμε ότι η ποίηση και τα μαθηματικά χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη πολύ συμπυκνωμένων νοημάτων. Το ποίημα έχει τίτλο: «Στα στέφανα της κόρης του» και ανήκει στη συλλογή «Θόλος», τα ποιήματα της οποίας είναι εμπνευσμένα από τη δοκιμασία της Κύπρου και ειδικότερα από το δράμα των αγνοουμένων μετά από τη τουρκική εισβολή το καλοκαίρι του 1974.
«Είχε τριακόσια στρέμματα γης υπό κατοχήν
και τον πατέρα της στα βάθη της Ανατολής.
Θα παντρευόταν ευτυχώς ένα καλό παιδί.
Κατά την τελετή του μυστηρίου
δεν πρόσεξε κανένας τον πατέρα της.
Μπήκε απ’ το νάρθηκα κρυφά και στάθηκε
πίσω από μια κολώνα και καμάρωνε.
Ύστερα σκούπισε με το μανίκι του
το ξεσκισμένο και φτωχό του δάκρυ.
Τον πήρανε για ηλίθιο του χωριού
και τον αφήκανε στην ησυχία του.
Τελειώνει ο γάμος, και να χαίρεστε τα στέφανα.
Παίρνουν κουφέτα και λουκούμια, μπαίνουν
καθένας στ’ αυτοκίνητό του, χάνονται.
Ο στοργικός πατέρας, πάει κι αυτός
στην Πράσινη Γραμμή, περνά σκυφτός
παίρνει ξανά τη θέση του στο χώμα».
Ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης, αναφερόμενος σε αυτό το ποίημά του, λέει ότι εξετάζει εάν συνιστά ή όχι μία πλήρη εξίσωση, αφού – όπως λέει – κάθε σπουδαίο ποίημα πρέπει να είναι μια πλήρη εξίσωση.
Για την ποίηση λέγεται ότι μόνο οι ηττημένοι μπορούν να συνθέσουν σπουδαία ποιήματα. Πρέπει, όπως λένε, να έχει μεσολαβήσει μια καταστροφή, μια ήττα που να αγγίζει και το πρόσωπο του δημιουργού, για να έχουμε ένα σπουδαίο ποίημα. Πάντως η γλώσσα των αριθμών είναι η γλώσσα της απαισιοδοξίας, η γλώσσα που παρουσιάζει με απλούς αριθμούς τη μηδαμινότητα, το πεπερασμένο της ανθρώπινης ζωής αλλά και όλων των ανθρώπινων πραγμάτων και καταστάσεων. Ταιριάζουν δηλαδή τα μαθηματικά με το περιβάλλον που οδηγεί στη δημιουργία της ποίησης.
Προσωπικά, περιορίζομαι να πω ότι αυτό το «ουαί τοις ηττημένοις» μοιάζει να έχει μετριασθεί στην εποχή μας. Ίσως είναι η αντίδραση των ανθρώπων στη φοβερά απαισιόδοξη γλώσσα των αριθμών και της φιλοσοφίας. Ο σύγχρονος άνθρωπος πλέον δεν ξεχωρίζει πλήρως και απόλυτα τη νίκη από την ήττα και αντιστρόφως. Θα λέγαμε πως τείνει προς το άλλο ρητό, προς το: «ουδέν κακό αμιγές αλλού» και προς το ότι «κάθε νόμισμα έχει δύο όψεις».
Πάνω στην τραγωδία της Κύπρου, μια που σε αυτήν είναι αφιερωμένο το ποίημα, έγινε το θαύμα της αναγέννησης της σύγχρονης ελεύθερης Κύπρου και ειδικότερα στην εκπαίδευση όπως διαπίστωσα και ο ίδιος προ ετών συνοδεύοντας τη σύζυγό μου Μαρία Τζινάκη, μαθηματικό και διευθύντρια τότε του 2ου Γυμνασίου Χανίων στην αδελφοποίησή του με το Γυμνάσιο Ύψωνα της Λεμεσού.
Πάνω στην τραγωδία της Μικρασιατικής Καταστροφής, έγινε το θαύμα της αφομοίωσης των προσφύγων. Ακούστε τις μαθηματικές αναλογίες: 1,5 εκατομμύριο πρόσφυγες στα 4,5 εκατομμύρια κατοίκους της Ελλάδας εκείνης της περιόδου. Τότε έγινε για πρώτη φορά στη νεώτερη εποχή η αναγέννηση ενός κράτους και ενός έθνους.
Ένα ποίημα=μία εξίσωση;Ίσως οι σύγχρονοι άνθρωποι και ιδιαίτερα οι νέοι να μιλούν πλέον τη γλώσσα των αριθμών που είναι και η γλώσσα της νέας τεχνολογίας, για την οποία μιλά ο Σάκης Ροδίτης στο βιβλίο του με έναν τρόπο όμως φιλοσοφικό.
Φιλοσοφική λογοτεχνία
Ένα βιβλίο σε μια άμεση αντιπαράθεση με ένα κανόνι, με ένα τανκ ή με ένα ξίφος, χάνει εύκολα στην άνιση αυτή μάχη, όπως την έχασε τελικά ο Αρχιμήδης, πολιορκημένος στις Συρακούσες από το Ρωμαϊκό στρατό. Ίσως να αποτελεί εφαρμογή του νόμου του Μπέκμαν, που αναφέρει ο συγγραφέας στον «Πύργο του Β». Μακροπρόθεσμα όμως, τα βιβλία, όπως και το έργο του Σάκη Ροδίτη, συμβάλλουν στην καλύτερη αυτογνωσία, στον πληρέστερο προβληματισμό μας, στην πρόοδο και στην εξέλιξη.
Σε ποια εποχή όμως ζούμε; Λατρεύουμε άραγε τα μαθηματικά; Ζούμε στην εποχή του Πυθαγόρα, του Αρχιμήδη και του Ερατοσθένη ή μήπως ζούμε στην εποχή των Πυθαγορείων; Μήπως όλοι γινόμαστε σιγά-σιγά ένα νούμερο, ένας αριθμός και όλοι μιλούν μόνο για την ευημερία των αριθμών αγνοώντας τους ανθρώπους; Αλήθεια, πως αντέχουν οι αριθμοί τόση ευημερία όταν οι άνθρωποι δυστυχούν;
Πιστεύει ότι ο Πλάτωνας, όπως μνημονεύει και ο Σάκης Ροδίτης στο βιβλίο του, έχει πει πολλές φορές το «αεί ο Θεός ο Μέγας γεωμετρεί», περιγράφοντας το π του κύκλου με το 3,14. Πλάτωνας και Καζαντζάκης ανταμώνουν με τη σκέψη του Μπέρναρ Σω, που είπε: «όποιος μπορεί κάνει, όποιος δεν μπορεί, διδάσκει».Απέδειξαν όμως ότι η εμποδισμένη πολιτική και κοινωνική τους δράση, μεταπλάθεται σε φιλοσοφική λογοτεχνία.
Για όλους τους παραπάνω λόγους η Διεθνής εταιρεία Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, η Τοπική Επιτροπή Χανίων, ο Τομέας Κρήτης, συνδιοργανώνουν την παρουσίαση του βιβλίου του Σάκη Ροδίτη «Ο Πύργος του Β – Μια μαθηματική περιπέτεια». Άλλωστε το βιβλίο αυτό δεν αναφέρεται μόνο στον Πυθαγόρα, στον Αρχιμήδη και στον Ερατοσθένη. Αναφέρεται και σε γνωστούς λογοτέχνες, ποιητές, μουσικούς. Η Πυθαγόρειος Σχολή να διδάσκει ότι η πραγματικότητα είναι μαθηματικής φύσης, και ο Τολστόι έγραφε ότι «αν μπορείς να δεις τα πράγματα στο βάθος, όπως ακριβώς είναι, και να κρατήσεις τα μάτια σου πολύ ώρα ανοιχτά, ε τότε δεν μπορείς πια να είσαι ευτυχισμένος».Είναι ό,τι ακριβώς μας διδάσκουν οι Έλληνες τραγικοί ποιητές Αισχύλος, Σοφοκλής και Ευριπίδης, εμπνευσμένοι από τα ψίχουλα του τραπεζιού του Ομήρου, όπως έχει λεχθεί.
Ο Πυθαγόρας όμως, προσθέτει ότι υπάρχει η λειτουργική σημασία των αριθμών στον κόσμο των αντικειμένων αλλά και στη μουσική. Μια που υπάρχει λοιπόν η άμεση σχέση των αριθμών με τη μουσική, τελειώνω με αυτό που είχε πει ο Γάλλος ακαδημαϊκόςBusset: «ένας πίνακς, ένα τοπίο, ένα ταξίδι ή ένα βιβλίο, αξίζουν μόνο όταν κάποιος μπορεί να ακούσει τη μουσική που αυτά εκπέμπουν». Ας ακούσουμε λοιπόν τη μουσική που εκπέμπει το βιβλίο του Σάκη Ροδίτη.
Σας ευχαριστώ που με ακούσατε.
*Ο Σήφης Μιχελογιάννης παρουσίασε το βιβλίο του Σάκη Ροδίτη τον Μάιο του 2016 στα Χανιά, μαζί με τους Κ. Γαρεδάκη και Δ. Δαμασκηνό. Την εκδήλωση συνδιοργάνωσαν: το παράρτημα Χανίων της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας, η Επιτροπή Χανίων του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, ο Ιστιοπλοϊκός Όμιλος Χανίων, το εργαστήρι οργανοποιίας του Τάσου Ποταμίτη και οι Εκδόσεις Ραδάμανθυς.