Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΠΛΩΤΙΝΟΣ – PLOTINUS
(Λυκόπολις Αιγύπτου 205 – Καμπανία Ιταλίας 270)
Κορυφαία φιλοσοφική διάνοια, κατ’ εξοχήν ιδρυτής της νεοπλατωνικής φιλοσοφίας. Μαθητής του Αμμώνιου Σακκά με σπουδές στην Περσία, Αντιόχεια και Αλεξάνδρεια, απέκτησε τελικά στη Ρώμη ευρύ κύκλο μαθητών υπό μορφή θρησκευτικής κοινότητας. Σε εποχή φιλοσοφικού και θρησκευτικού συγκρητισμού αναδείχθηκε διδάσκαλος του καθαρού μονοθεϊσμού, με την διδασκαλία της κατανίκησης του αισθητού και την άνοδο προς το υπεραισθητό. Με τον Πλωτίνο η ελληνική φιλοσοφία, υπερακοντίζοντας τον χριστιανισμό, επανέρχεται στον κόσμο των ιδεών, του έρωτα, του λόγου, της μυστικής θεώρησης και του κάλλους. Το έργο του άσκησε σημαντική επιρροή στην ιουδαϊκή, μουσουλμανική και χριστιανική διανόηση. Με τα αρεοπαγιτικά κείμενα και την πατερική φιλοκαλία, ο ελληνικός νεοπλατωνισμός συνθέτει με το χριστιανισμό την ορθόδοξη μυστική θεολογία.
Έργα: Εννεάδες.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. H.F. Müller, Λειψία (1878-1880), Ε. Zeller, E. Brehier, Παρίσι (1924-1938), 6 τόμ., R. Harder-R. Beutler-W. Theiller, Αμβούργο, 1956-1971, Π. Καλλιγάς, Ακαδημία Αθηνών (1994)], Ανδρόνικος Ρόδιος, Διογένης Λαέρτιος, Πορφύριος, Γ. Βιζυηνός, Η φιλοσοφία του καλού παρά Πλωτίνω 1884, Max Wundt, Plotin Studien zur Geschichte des Neuplatonismus 1919, F. Heinemann, Plotin, 1921, E. Brehier, La philosophie de Plotin 1928, Ant. Tripolitis, The doctrine of the soul in the thought of Plotinus and Origen, 1978, R.T. Wallis, Neoplatonism and Gnosticism, 1984, Dom J. O’ Meara, Plotinus, An introduction to the Enneads 1993, Lloyd P. Gerson, Plotinus, Arguments of the philosophers 1994, Δ. Βελισαρόπουλος, Πλωτίνος, Βίος και Εννεάδων περίπλους 2000, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (άρθρ. Σ.Ν. Λογοπάτη), Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Ν.Ι. Λούβαρη), Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Μαρμάρινη κεφαλή, Μουσείο Όστιας, Ρώμη, Σχολή των Αθηνών, τοιχογραφία, Ραφαήλ, Βατικανό.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΠΛΩΤΙΝΟΣ, ΕΝΝΕΑΔΕΣ (ΕΝΝΕΑΣ ΠΡΩΤΗ)
* * *
Ο νεοπλατωνισμός παρουσιάζει ένα ποιητικό πανθεϊσμό. Αρχικά υπάρχει το Έν, το Θείο, το Αγαθό, στην υπέρτατη συμπύκνωσή του, που από μια εσωτερική δημιουργική τάση ωθείται να ακτινοβολεί αυθόρμητα σε μία απειρία καθαρών ιδεών και ύστερα να πολλαπλασιάζεται σε μια απειρία ιδιαίτερων ψυχών, που μετέχουν στην ουσία του απολύτου όντος. Ο πολλαπλασιασμός ακολουθείται από την κατάπτωση στην υλικότητα, στο χώρο και στο χρόνο. Το κακό είναι η απομάκρυνση από το αρχικό Θείο, η κατάπτωση στην ύλη. Ο δρόμος της σωτηρίας συνίσταται σε μία κίνηση μεταστροφής, βαθμιαίας δηλαδή επιστροφής της ψυχής προς τον Θεό για να προωθηθεί πάλι σ’ αυτόν. Τα στάδια του ηθικού βίου είναι πρώτα εφαρμογή ταπεινών αρετών, εξάγνιση της ψυχής, απελευθέρωση από υλικά δεσμά. Από κει προχωρούμε με τον εσωτερικό οφθαλμό στην αναζήτηση μέσα μας, της παρουσίας του Θεού, αισθητικής μάλλον παρά διανοητικής. Τέλος οδηγούμαστε στην έκσταση, που περιγράφεται ως αναστολή κάθε σκέψης και διάκρισης υποκειμένου και αντικειμένου, εσώτατη συγχώνευση με το Εν, κατάσταση τελειότητας και πλήρους ευτυχίας.
Ο Πλωτίνος μένει ανικανοποίητος από τον μονισμό της ιωνικής φιλοσοφίας και τον δυαδισμό της πλατωνικής, αλλά και από την μετριασμό της αντίθεσης αυτής των νεότερων πυθαγόρειων και του Φίλωνα, που παραδέχονται θείες σπερματικές δυνάμεις να επενεργούν στο σύμπαν, ή μεσάζοντα όντα μεταξύ δημιουργού και δημιουργημάτων. Ένα μόνο στοιχείο είναι το αρχικό, το μοναδικό, το πραγματικό είναι (Θεός), το άλλο είναι το δευτερεύον, εκείνο που μόνο καταχρηστικά μπορεί να εκληφθεί ως ον (κόσμος). Το πρόβλημα είναι επομένως να καθορισθεί ο τρόπος γεννήσεως του κόσμου από τον Θεό.
Η μεταφυσική του Πλωτίνου περιγράφει τον δρόμο από πάνω προς τα κάτω. Από το απόλυτο Ένα εκλάμπεται ή ακτινοβολείται χωρίς κατάτμηση, μετριασμό, ανάπτυξη ή μεταβίβαση ουσίας του, το σύνολο του κόσμου. Η δε νεοπλατωνική γνωσιολογία και ηθική δείχνει πως πρέπει να βαδίσει κανείς το δρόμο από κάτω προς τα πάνω. Από το αισθητό στη γνώση και θεωρία του νοητού και από αυτή στην ένωση με το υπερνοητό. Στο πεδίο του νοητού υπάρχουν τρεις κύριες βαθμίδες. Έν, Νους, Ψυχή (Ουρανός, Κρόνος, Ζευς). Η γέφυρα προς το αισθητό είναι η ύλη που ακτινοβολείται, το μη ον. Η ύλη όχι μόνο είναι αντίθεση αλλά και προϊόν του Ενός. Η πλατωνική δυαρχία γίνεται έτσι μονισμός.
Ο Ιάμβλιχος ανέπτυξε το θεολογικό του σύστημα με τριαδική διαλεκτική μέθοδο (μένον – προϊόν – επιστέφον). Και ο Πρόκλος ξεκαθάρισε χωρίς δισταγμό. Κάθε τι επιστρέφει σ’ εκείνο από το οποίο προέρχεται. Και καθόρισε τα τρία στάδια της κίνησης. Μονή, Πρόοδος, Επιστροφή και τα τρία ειδικότερα της Επιστροφής, Τελετή, Μύηση, Εποπτεία.