Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΡΑΔΑΜΑΝΘΥΣ – RHADAMANTHYS
(Κρήτη, Μινωική εποχή)
Μυθολογικό πρόσωπο, προσωποποίηση της δικαιοσύνης, γιος του Δία και της Ευρώπης και αδελφός του Μίνωα και του Σαρπηδόνα (ή κατ’ άλλους γιος του Αστερίωνα και της Ευρώπης ή του Ηφαίστου). Ονομαστός για τη σοφρωσύνη και τη δίκαιη κρίση του, δικαστής και νομοθέτης στη μινωική Κρήτη, συνέδεσε το όνομά του με το δίκαιο της ανταπόδοσης, και ορίστηκε από τους Θεούς, μετά το θάνατό του, κριτής στον Άδη μαζί με τον Μίνωα και τον Αιακό. Το όνομά του συνδέεται με τον κρητικό αποικισμό στα νησιά και τα παράλια της Ελλάδος και της Μεσογείου. Κατά την παράδοση νυμφεύτηκε στη Βοιωτία τη χήρα του Αμφιτρίωνα, Αλκμήνη, μητέρα του Ηρακλή, του οποίου διετέλεσε και παιδαγωγός. Ακόμη και σήμερα, η δίκαιη αλλά αυστηρή δικαστική απόφαση αποκαλείται «Rhadamanthine».
Βιβλιογραφία: Όμηρος, Οδύσσεια, Ευριπίδης, Ραδάμανθυς, Πλάτων, Νόμοι, Μίνως, Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια, Παυσανίας, Αντωνίνος Λιβεράλις, Μεταμορφώσεις, Διόδωρος Σικελιώτης, Κλήμης Αλεξανδρεύς, Emmy Patsi-Garin, Rhadamanthys, 1969, Στρατής Παπαμανουσάκης, Πανδέκτης Αρχαίου Κρητικού Δικαίου, 2002, Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς, Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Απουλικός κρατήρας, Staatliche Antikensarmmlungen, Μόναχο.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Βουλαῖς ἐν ὀρθαῖσι Ραδαμάνθυος» (Πίνδαρος, Ολυμπιονίκαις ΙΙ 75).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ (ΒΙΒΛ. Ε΄)
** ** **
Ο δρόμος από τη συνήθεια, την εθιμοτυπία, την ηθική μέχρι το έθιμο, τον νόμο, το δίκαιο είναι βέβαια μακρύς, με πολλές εναλλαγές που μπορεί να συνεχίζονται ακόμα. Περνά από τη θρησκεία, το κράτος, τη φιλοσοφία και προχωρεί προς το μέλλον, με άγνωστες διαδρομές.
Η απλή επανάληψη ορισμένων μορφών πρακτικής δραστηριότητας, που εξυπηρετούν κάποιες ανάγκες, μπορεί εύκολα να μεταβληθεί σε συνήθεια. Η αποδεκτή κοινωνική συνήθεια μπορεί να μεταβληθεί σε εθιμοτυπία και να συνδεθεί με μια χαλαρή ή αυστηρή υποχρεωτικότητα, ώστε να αποτελέσει κανόνα κοινωνικής ευρέπειας και καλής συμπεριφοράς. Παράβαση της εθιμοτυπίας έχει ως αποτέλεσμα την κοινή αποδοκιμασία και τον κοινωνικό αποκλεισμό, μια συνέπεια δηλαδή ανεπιθύμητη, που συνιστά ένα είδος κύρωσης. Σ’ ένα πολύ ανώτερο στάδιο ανήκει η ηθική συμπεριφορά, της οποίας η μεν εσωτερική όψη μπορεί να μην ενδιαφέρει τους άλλους, αλλά η εξωτερική εκδήλωσή της αποτελεί ενδεχομένως αντικείμενο δικαιικής ρυθμίσεως. Ωστόσο, μολονότι το δίκαιο μπορεί μερικές φορές να ερευνά την εσωτερική διάθεση, που συνδέεται με εξωτερική εκδήλωση, κατά κανόνα μένει έξω από την ηθική, μάλλον επηρεαζόμενο, παρά επιδρώντας σ’ αυτή. Μπορεί το δίκαιο να προσεγγίζει την ηθική, όμως χωρίς ποτέ να ταυτίζεται με αυτήν “Non omne quod licet honestum est”. Η ηθική απαιτεί ενάρετη συμπεριφορά σύμφωνη με το ηθικό συναίσθημα καθενός, χωρίς όμως κανένα στοιχείο εξαναγκασμού, χωρίς καμμιά εξωτερική βία, που αποτελεί στοιχείο του δικαίου.
Τουναντίον το έθιμο, ο νόμος, το δίκαιο, αποτελεί κανόνα συμπεριφοράς υποχρεωτικό, που η τήρησή του εξασφαλίζεται στην ανάγκη με τη βία, από την έννομη τάξη. Η θρησκεία περιλαμβάνει θρησκευτικές επιταγές που μοιάζουν με τους κανόνες δικαίου λόγω της υποχρεωτικότητας και των ποινών που συνεπάγεται η θεία δικαιοσύνη. Πέρα βεβαίως των περιπτώσεων που η θρησκεία περιβάλλεται κρατική εξουσία, οπότε κάθε διαφορά θρησκευτικού και δικαιϊκού κανόνα εξαφανίζεται.
Το κράτος έρχεται λογικά μετά το δίκαιο, για να ρυθμίσει τη συμπεριφορά των μελών του μεταξύ τους και προς αυτό. Ωστόσο από άλλη άποψη, το κράτος είναι το δίκαιο. Χωρίς κράτος, δηλαδή εξαναγκαστική δύναμη, έννομη βία, δυνατότητα κάμψης κάθε αντίστασης, δεν μπορεί να γίνει λόγος για δίκαιο. Πριν από το κράτος οι κανόνες συμπεριφοράς μπορεί να επιβάλλονται από ομάδες, την οικογένεια, τη φυλή, ή από άτομα, τον αρχηγό, τον ηγέτη. Μετά το κράτος μπορεί να φαντασθεί κανείς κανόνες συμπεριφοράς που δεν επιβάλλονται παρά από την κοινωνική συνείδηση. Αλλά και στις δυο περιπτώσεις προφανώς δεν πρόκειται για δίκαιο. Είναι μάλλον έργο της φιλοσοφίας, της γενικής φιλοσοφίας και των επιστημών, να εξετάσουν αυτές τις μορφές κοινωνικής διαβίωσης, είτε στο παρελθόν, είτε στο μέλλον. Η φιλοσοφία επομένως παρακολουθεί το δίκαιο και πριν από τη γέννηση και μετά την εξαφάνισή του και όχι μόνο κατά τη διάρκεια της ύπαρξής του. Όπως ακριβώς και το δίκαιο παρακολουθεί τον άνθρωπο, την κοινωνία, το κράτος, πριν από τη γέννηση και μετά το θάνατό του και όχι μόνο κατά τη διάρκεια της ζωής του.