Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ – DEMOSTHENES
(Παιανία, Αθήνα 384 – Καλαβρεία, Πόρος 322 π.Χ.)
Ο διασημότερος ρήτορας της αρχαίας Ελλάδας, επιφανής πολιτικός και ηγέτης της αντιμακεδονικής παρατάξεως, πάλεψε και έπεσε πιστός στις υψηλές παραδόσεις των Αθηνών. Υπερνικώντας τη φυσική του αδυναμία, φοίτησε στον Ισοκράτη και τον Ισαίο και χρησιμοποίησε το ρητορικό του τάλαντο ως λογογράφος. Το φλογερό πάθος για τη δόξα και την ελευθερία της πατρίδας του, καθόρισε την πολιτική του κατά του Φιλίππου της Μακεδονίας, μετά από μια δραματική ζωή, με επιστέγασμα τη δόξα, την καταδίωξη και την αυτοκτονία του. Οι λόγοι του Δημοσθένη επικεντρώνονται στην ιδέα του καλού και του δέοντος, με λεκτική και πραγματική δύναμη και αποτελούν διαδοχή συλλογισμών, που κορυφώνονται με απότομο ύψος, σαν κεραυνός που κατακαίει τα επιχειρήματα των αντιπάλων του. Η δύναμη του λόγου του επηρέασε, όχι μόνο τον ελληνικό κόσμο, αλλά κατέστησε το όνομά του συνώνυμο της ρητορικής τέχνης και στη μεταγενέστερη ιστορία.
Έργα: Λόγοι, Δικανικοί (Κατ’ Αφόβου επιτροπείας Α΄, Β΄, (363 π.Χ.), Προς Άφοβον ψευδομαρτυριών (362 π.Χ.), Περί του στεφάνου της τριηραρχίας (360 π.Χ.), Κατ’ Ανδροτίωνος (355 π.Χ.), Προς Λεπτίνην (354 π.Χ.), Κατά Τιμοκράτους (354 π.Χ.), Κατ’ Αριστοκράτους (352 π.Χ.), Κατά Μηδείου (347 π.Χ.), Κατά Νεαίρας (343 π.Χ.), Περί παραπρεσβείας (343 π.Χ.), Υπέρ Κτισηφώντος ή Περί του στεφάνου (336 π.Χ.), Κατ’ Αριστογείτονος (327 π.Χ.)), Πολιτικοί (Περί των συμμοριών (354 π.Χ.), Υπέρ Μεγαλοπολιτών (352 π.Χ.), Περί των Ροδίων ελευθερίας (351 π.Χ.), Φιλιππικοί, Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄ (351-341 π.Χ.), Ολυνθιακοί Α΄, Β΄, Γ΄ (349 π.Χ.), Περί της ειρήνης (346 π.Χ.), Περί Αλοννήσου (342 π.Χ.), Περί τον εν Χερρονήσω (341 π.Χ.), Περί των προς Αλέξανδρον συνθηκών (333 π.Χ.)), Πανηγυρικοί (Επιτάφιος (338 π.Χ.), Ερωτικός), Επιστολαί, Προοίμια.
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Άλδος Μανούτιος, Βενετία (1504), Ιερ. Βολφ, Βασιλεία (1549), Εμ. Βέκκερ, Οξφόρδη (1822-1823), Μαυρ. Κρουαζέ, Συλλογή Μπυντέ (1924)], Αισχίνης, Περί παραπρεσβείας, Κατά Κτησιφώντος, Υπερείδης, Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Πλούταρχος, Σουίδας, Cicero, Brutus, 46 π.Χ., Α.Γ. Βέκκερ, Ο Δημοσθένης ως πολιτικός και ρήτωρ (1815-1816), Μαυρ. Κρουαζέ, Αι ηθικαί ιδέαι εις την πολιτικήν, Ρητορική του Δημοσθένη (1874), Arnold Schafer, Demosthenes und seine zeit, 1885, Έγγελμπερτ Ντρέρουτ, Μια δημοκρατία δικηγόρων, Ο Δημοσθένης και η εποχή του (1916), Γεώργ. Κλεμανσώ, Ο Δημοσθένης (1927), Παύλ. Κλοχέ, Ο Δημοσθένης και το τέλος της Αθηναϊκής δημοκρατίας (1937), W. Jäger, Demosthenes, Der staatsmann und sein Werden (1939), Ι. Καλιτσουνάκης, Η πολιτική του βασιλέως Φιλίππου και οι ρήτορες Δημοσθένης και Αισχίνης (1947), Κ. Τσάτσος, Δημοσθένης, 1975, Stephen Usher, Demosthenes Symboulos, 1975, Ian Wortington, Demosthenes, 2001, A.W. Pickard, Demosthenes and the last days of greek freedom, 2003, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (άρθρ. Α. Δαλέζιου), Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Ι. Καλιτσουνάκη).
Εικονογραφία: Άγαλμα, Γλυπτοθήκη Carlsberg, Κοπεγχάγη, Μαρμάρινο άγαλμα, ρωμαϊκό αντίγραφο ορειχάλκινου έργου Πολυεύκτου, 280 π.Χ., Εθνικό Μουσείο Ρώμης, Προτομή, Λούβρο, Παρίσι, Προτομή, Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Δεῖ δὲ χρημάτων καὶ ἄνευ τούτων οὐδὲν ἐστὶ γενέσθαι τῶν δεόντων» (Δημοσθένης, Α΄ Ολυνθιακός).
** ** **
Δυο μεγάλα προβλήματα μπορούμε να επισημάνομε σχετικά με τον νόμο. Το πρώτο, η έννοια, η ισχύς, τα όρια του δικαιώματος. Το δεύτερο, το νόημα, η δύναμη, η μορφή της αντίστασης. Το δικαίωμα είναι το εξ’ υποκειμένου δίκαιο, η εξουσία του καθενός για τον εαυτό του, αυτό που μένει έξω από τη ρυθμιστική εξουσία του κράτους. Η αντίσταση είναι η μη αποδοχή μιας ρύθμισης, η διαμαρτυρία, η αντίδραση στην εξουσία. Δικαίωμα και αντίσταση συνδέονται στενά. Η αντίσταση είναι δικαίωμα και το δικαίωμα και η αντίσταση είναι αποτελέσματα της μεταβολής της έννοιας του δικαίου και του νόμου. Όταν ο πολίτης δεν είναι ο ίδιος που ρυθμίζει την τύχη του μαζί με τους συμπολίτες του ως μόριο της πόλεως, είναι φυσικό να μη συμφωνεί πολλές φορές στη ρύθμιση των άλλων φορέων της εξουσίας. Με το δικαίωμα εξασφαλίζει ένα ελάχιστο ποσοστό αυτορρύθμισης (ατομικά δικαιώματα). Με την αντίσταση αντιδρά ενεργητικά κατά της αυθαιρεσίας, της βίας, της εσφαλμένης ρύθμισης του φορέα της κρατικής εξουσίας.
Το δικαίωμα επομένως συνιστά έμμεσα την αποδοχή της ετερονομίας, τη δικαιολογία της αποξένωσης του ανθρώπου, την ιδιώτευση, όσο τουλάχιστον δεν θίγεται ή δεν καταργείται το δικαίωμα. Η αντίσταση έχει πάλι αίτημα συχνά όχι την πλήρη αποκατάσταση του πολίτη, κοινωνού της κοινής ομολογίας της πόλης, αλλά τη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του, την επιστροφή στη μοναξιά της ύπαρξης και στην εγκατάλειψη της ζωής στα χέρια άλλων. Ουσιαστικά πρόκειται για μια απανθρωπία, εφόσον το ατομοκεντρικό δικαίωμα αντί να εξανθρωπίζει τον άνθρωπο, τον απανθρωπίζει, κατευθύνοντας την αντίστασή του προς την απαίτηση δικαιωμάτων όχι συναλληλίας, μέθεξης και συμμετοχής, αλλά απομόνωσης, περιχώρισης και αποκοπής.