Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΠΛΑΥΤΟΣ – PLAUTUS TITUS MACCIUS
(Σάρσινα, Ούμβρια 254 – Ρώμη 184 π.Χ.)
Κορυφαίος λατίνος κωμικός ποιητής, μικρέμπορος και χειροτέχνης, έγραψε περί τις εκατό τριάντα κωμωδίες και απέκτησε μεγάλη δημοτικότητα, θεωρούμενος εθνικός ποιητής της Ρώμης. Δανειζόμενος τα θέματά του από τους έλληνες ποιητές της νέας κωμωδίας, αλλά απεικονίζοντας καθαρά ρωμαϊκά ήθη, αποφεύγοντας την τρέχουσα πολιτική, επεξεργάστηκε κυρίως το μοτίβο του νέου ερωτευμένου, του ηλικιωμένου αντεραστή και του έξυπνου δούλου, σε μια περιπεπλεγμένη υπόθεση, μέχρι την τελική ευτυχή κατάληξη του έργου και ζωγράφισε θεαματικά ανεπανάληπτους τύπους, προάγγελους της commedia dell’ arte. Το έργο του βρήκε μιμητές τους μεγάλους μεταγενέστερους συγγραφείς, Μολιέρο, Σαίξπηρ, Λέσσινγκ κ.α. και επηρέασε σημαντικά ολόκληρη τη δυτική κωμική, θεατρική παράδοση.
Έργα: Palliata (Fabulae Varronianae) (Αμφιτρίων, Aulularia, Trinummus, Mostellaria, Menaechmi), Asinaria, Bacchides, Captivi, Casina, Castellaria, Cureulio, Epidicus, Mercator, Miles Gloriosus, Persa, Poenulus, Pseudolus, Rudens, Truculutus, Vidularia (Fragments).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. F. Ritshi (1848, 1884), Ουάρρων, Questions Plautinae], Οράτιος, De arte poetica, Κικέρων, De officis, G. Michant, Plante, 1920, H. Drexler, Plautinische Akzenstudien, 1932, Lindsay, Syntax of Plautus, 1907, N.W. Slater, Plautus in performance, The theatre of the mind, 1985, V. Castellani, Plautus versus komoidia, Popular farce at Rome, 1988, W. Anderson, Barbarian play, Plautus Roman Comedy, 1993, W.M. Lindsay, The syntax of Plautus, 2002, Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς, Βικιπαίδεια.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Homo homini lupus» (Πλαύτος, Asinaria II, 4-88).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΠΛΑΥΤΟΣ, ΑΜΦΙΤΡΙΩΝ
* * *
ΔΑΝΤΗΣ – DANTE ALIGHIERI
(Φλωρεντία 1265 – Ραβέννα 1321)
Από τα πληρέστερα και καθολικότερα πνεύματα της παγκόσμιας ιστορίας, μέγιστος ποιητής, από τα πρώτα γένη της Φλωρεντίας, πολεμιστής, πολιτικός, πρεσβευτής, προεστός, μέλος του Συμβουλίου των Εκατό. Αναμείχθηκε στην πολιτική, στην παράταξη των Γουέλφων εναντίον των Γιβελίνων και προσπάθησε να συνενώσει τις αντιτιθέμενες μερίδες «μαύρων» και «λευκών», χωρίς να το καταφέρει. Διώχθηκε και περιπλανήθηκε εξόριστος στην Βερόνα και στη Ραβέννα, χωρίς να ευοδωθεί το ιδανικό του, της παγκόσμιας μοναρχίας και της αποκατάστασης της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ο έρωτάς του για την Βεατρίκη αποτέλεσε σημαντική πηγή για το έργο του. Η Θεία Κωμωδία αποτελεί μια υπέροχη οπτασία του επέκεινα, επική, λυρική και δραματική σύνθεση, πέραν του έπους, του λυρισμού και του δράματος, μια αιώνια γεωμετρία του Θεού, του κόσμου και του ανθρώπου.
Έργα: Το άνθος (1285-1290), Detto d’ amore (1285-1290), Νέα ζωή (1294), De vulgari eloquentia (1303-1304), Το συμπόσιον (1304-1307), Rime patrose (1310), De monarchia (1313-1318), Θεία Κωμωδία (1314-1321), Έρευνα περί γης και ύδατος (1320).
Βιβλιογραφία: [Έκδ. Dante Alighieri, Tutte le opere, Firenze (1965), Roma (1993)], L. Gillet, Dante, 1941, G.K. Dasserini, Dante et son temps 1265-1321, 1953, A. Masseron, Pour comprendre la Divine Comédie, 1939, Mich. Barbi, Life of Dante, 1960, Etienne Gilson, Dante and Philosophy, 1963, Charles Williams, The figure of Beatrice, A study in Dante, 1972, Patrich Boyde, Dante phylomythes and philosopher, Man in the cosmos, 1981, J.M. Ferrante, The political vision of the Divine Comedy, 1984, Alison Morgan, Dante and the medieval other world, 1990, Εγκυκλοπαιδεία Πάπυρος – Λαρούς, Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Το όνειρο του Δάντη, πίνακας, Ροσσέτι, Ο Δάντης αντικρίζοντας τη Βεατρίκη, πίνακας, Henry Holiday, 1883, Εθνική Πινακοθήκη Λίβερπουλ, Το πρώτο όραμα του παραδείσου, Δάντης (λεπτομέρεια), τοιχογραφία, Τζιόττο, Μουσείο Μπαργκέλλο, Φλωρεντία, Πορτραίτο, Σάντρο Μποτιτσέλλι, 1495, Γενεύη, Ιδιωτική Συλλογή, Ο Δάντης και τα τρία βασίλεια, τοιχογραφία, Domenico Michelino, Duomo, Φλωρεντία, Ανδριάντας, Ιερ. Σινόλ, Μουσείο Συγχρόνου Τέχνης, Μαδρίτη.
KEIMENA: ΔΑΝΤΗΣ, ΘΕΙΑ ΚΩΜΩΔΙΑ (ΜΕΡ. ΙΙ, ΚΕΦ. ΙΑ΄)
** ** **
Όταν τον 17ο αιώνα ο Γκρότιους, ιδρυτής της σχολής του νεότερου φυσικού δικαίου, επαναφέρει την αντίληψη για το κοινωνικό συμβόλαιο στις διεθνείς σχέσεις, προφανώς δεν πρωτοτυπεί. Αλλά όπως πάντα, το αντίγραφο είναι κατώτερο του πρωτότυπου. Και απ εδώ αρχίζει ουσιαστικά η αναίρεση της ελληνικής αντίληψης για την απαρχή της πολιτικής κοινωνίας. Ακολούθως ο Χομπς αναπτύσσει τη θεωρία του κοινωνικού συμβολαίου, αρχίζοντας από τη φυσική κατάσταση όπου επικρατεί bellum omnium contra omnes και όπου homo hominis lupus. Επομένως ο άνθρωπος επιδιώκοντας την αυτοσυντήρηση, από κακία και εγωϊσμό, οδηγείται στη συνενόηση, την τάξη και την ειρήνη. Γιατί όσο φοβάται τον εχθρό του συνθηκολογεί μαζί του, κατά την επιταγή του ορθού λόγου και του φυσικού δικαίου. Το πολιτειακό αυτό συμβόλαιο, είτε σαν ιστορική γνώση, είτε σαν λογική υπόθεση, σώζει τον άνθρωπο από το φυσικό καθεστώς της αγριότητας. Είναι η απεμπόληση του προκοινωνικού δικαιώματος, που μεταβιβάζεται στον κυρίαρχο, είτε άτομο, είτε αντιπροσωπευτική συνέλευση. Ο Λωκ αναπτύσσοντας τον νόμο της φύσης δέχεται τη λειτουργία του ορθού λόγου στον άνθρωπο, την αμοιβαία εμπιστοσύνη, τη συνύπαρξη υπό συνθήκες πολιτισμού. Η φυσική κατάσταση είναι κατάσταση απόλυτης ελευθερίας, και ισότητας αλλά όχι και ασυδοσίας. Για να τηρείται ο νόμος της φύσης, να μην παραβιάζονται τα δίκαια των άλλων, να μην αλληλοβλάπτονται οι άνθρωποι, σχηματίζεται η πολιτική κοινωνία. Η ανάληψη αμοιβαίων υποχρεώσεων και η σύμπηξη της πολιτικής κοινωνίας με την ανάθεση της εξουσίας σε αξιόπιστα πρόσωπα κοινής αποδοχής, γίνεται ακριβώς λόγω της εμπιστοσύνης του αλληλοσεβασμού και της συναλληλίας των ανθρώπων. Η άσκηση της εξουσίας είναι μια υπηρεσία, ένα καθήκον προς το κοινό, ένα καταπίστευμα, που αν οι φορείς της το παραβιάσουν, η κοινωνία νομιμοποιείται να επαναστατήσει, να αναλάβει τα κυριαρχικά της δικαιώματα και να εκλέξει άλλους κυβερνήτες.
Έρχεται τέλος ο Ρουσσώ, που βλέπει την ιστορία όπως όλοι οι φιλόσοφοι των φώτων, από μια εξωϊστορική σκοπιά, αλλά από την αντίθετη πλευρά της “προόδου” και ξαναγυρίζει στην ιδέα ενός ονειρεμένου πρωτογονισμού, στην αγνή και άδολη φύση. Και διατυπώνει τη δική του άποψη για την πρώτη πράξη, που γέννησε την ανθρώπινη κοινωνία. Όταν οι άνθρωποι φτάνουν στο σημείο εκείνο, που η διατήρησή τους στο φυσικό καθεστώς δεν μπορεί να συνεχισθεί και θα χάνονταν αν δεν άλλαζαν τον τρόπο της ζωής τους. Έτσι ο φυσικός άνθρωπος, πέρα για πέρα ελεύθερα, απαλλοτριώνει την απόλυτη ελευθερία του σ’ ολόκληρη την κοινότητα. Αλλά πάλι ο άνθρωπος μέσα στο κράτος παραμένει ελεύθερος, γιατί η μεταβίβαση της εξουσίας του δε γίνεται σε κάποιον τρίτο, αλλά στο σύνολο της κοινότητας, στη γενική θέληση. Η κρατική εξουσία πηγάζει έτσι από τη θέληση των εξουσιαζόμενων και επομένως πρέπει να ασκείται με την συναίνεσή τους. Οι αρχόμενοι συμπράττουν στην άσκηση της κρατικής εξουσίας και γίνονται έτσι άρχοντες. Οι υπήκοοι με τη συμμετοχή τους στην κυρίαρχη εξουσία γίνονται πολίτες. Η λαϊκή κυριαρχία είναι αδιαίρετη, αλάθητη, απεριόριστη και αναπαλλοτρίωτη. Ο Ρουσσώ μεταφέρει έτσι την ιδέα της ισότητας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας στο μέλλον της γαλλικής επανάστασης.
Η θεωρία του συμβολαίου επανέρχεται πρόσφατα στο έργο του Ρωλς, συνδυάζοντας την κλασσική συμβολαιική θεωρία με τη σύγχρονη θεωρία των ορθολογικών επιλογών, ως απόπειρα θεμελίωσης της εξουσίας στη συναίνεση των πολιτών και στην ισότιμη συμμετοχή τους στις διαδικασίες πολιτικής και κοινωνικής ανέλιξης (Rawls, Θεωρία της δικαιοσύνης). Η προσπάθεια όμως αντικειμενικής θέασης του κόσμου, στηριζόμενη σε αρχές δικαιοσύνης που προϋποθέτουν ίσες ελευθερίες τις πολιτικής προσωπικότητας και συγχρόνως αναγνωρίζοντας κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες (ζητήματα ελευθερίας και ακριβοδίκαιης διανομής) φαίνεται να απομακρύνεται από το στόχο της κατά τη νεοφιλελεύθερη αποδόμηση του κοινωνικού κράτους ή και να εκτρέπεται στο διεθνές πεδίο σε ένα modus viventi που διατηρεί τα προβλήματα της πολιτικής κοινωνίας.