Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΤΟΜΑΖΟ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΑ – TOMMASO CAMPANELLA
Στίλο, Καλαβρία 1568 – Παρίσι 1639
Περίφημος ιταλός φιλόσοφος, ουτοπιστής, δομινικανός μοναχός, μαθητής του Τελέσιου, μυήθηκε στην πλατωνική και στωϊκή φιλοσοφία, αλλά και στην μαγεία και στην καββάλα, ήρθε σε αντίθεση με τους ιησουΐτες και κατηγορήθηκε ως αιρετικός στην Ιερά Εξέταση. Επιζητώντας να δημιουργήσει ένα θεοκρατικό πολίτευμα υπό την εξουσία του Πάπα κατά των φεουδαρχών, φυλακίστηκε από τους ισπανούς κατακτητές της Νεαπόλεως επί 27 έτη. Το φιλοσοφικό και ουτοπικό έργο του, επηρεασμένο από την πλατωνική Πολιτεία και τα συγγράμματα του Ευημέρου, ανάμεικτο από χριστιανικό και πανθεϊστικό ιδεαλισμό, περιλαμβάνει την τραγική πορεία του ανθρώπου από την αδυναμία, την άγνοια και το μίσος, προς την αγάπη, την κάθαρση και την τελειότητα. Η ουτοπία του Καμπανέλλα στη φανταστική νήσο Ταπροβάνι απεικονίζει ένα σοσιαλιστικό κομμουνιστικό πολίτευμα, χωρίς ιδιοκτησία και χρήμα, με κοινότητα γυναικών και παιδιών, μια θεοκρατική κομμουνιστική μοναρχία με αστρολογικές ιδέες.
Έργα: Ελεγείον επί τω θανάτω του Τελεσίου (1588), Μαθήματα φυσικής λογικής και ψυχιστικής, Φιλοσοφία αποδεδειγμένη δια των αισθήσεων (1592), Ισπανική μοναρχία (1600), Η μοναρχία του Μεσσία (1605), Πρόδρομος της φιλοσοφίας (1611), Περί της σημασίας των πραγμάτων και περί της μαγείας (1620), Πολιτεία του Ήλιου (1602, 1623), Απολογία υπέρ Γαλιλαίου (1622), Θριαμβευτής αθεϊσμός (1631), Φιλοσοφία πραγματιστική (1637), Μεταφυσική (1638), Γενική φιλοσοφία (1638), Ορθολογιστική φιλοσοφία (1638), Αστρολογικά (1639).
Βιβλιογραφία: Luigi Amabile, Fra Tommaso Campanella, la sua conqiura, i suoi processi e la sua pazzia, 1882, Φορλαίντερ, Ιστορία των σοσιαλιστικών θεωριών, G. Gentile, Bruno e il pensière del rinaseimento, 1920, Luigi Firpo, Bibliografia degli scritti di Tommaso Campanella, 1940, Nik. Badaloni, Tommaso Campanella, 1965, Romano Amerio, Il sistema teologico di Tommaso Campanella, 1972, J.M. Headley, Tommaso Campanella and the transformation of the world, 1997, Paolo Ponzio, Tommaso Campanella, Filosofia della natura e teoria della scienza, 2001, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη), Βικιπαίδεια.
Εικονογραφία: Ανδριάντας, Στίλο, Καλαβρία.
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Εάν αρνείσαι και λέγειν εγώ απατώμαι σαφώς ομολογείς ότι εγώ υπάρχω. Δεν δύναμαι να απατώμαι αν δεν υπάρχω» (Τομάζο Καμπανέλλα).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΤΟΜΑΖΟ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΑ, ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ
** ** **
Οι καθεαυτές όμως ουτοπίες, ολοκληρωμένα πολιτικοκοινωνικά συστήματα που αναζητούν την Ευτοπία, τον ιδεώδη τόπο, παρουσιάζονται στην Αναγέννηση, στα πλαίσια μιας γενικότερης κοσμοθεωρητικής αντίληψης, καθώς συγκρούεται ο φεουδαρχικός με τον αστικό κόσμο. Η ουτοπία του Μουρ είναι μια πολεμική οργάνωση πατριαρχικών οικογενειών, ειρηνόφιλη, κοινοκτημονική, απομονωμένη στο νησί της. Η εργασία είναι υποχρεωτική, εναλλασόμενη στην γεωργία και τη βιοτεχνία, η πολυτέλεια απαγορεύεται, η παραγωγή γίνεται από κοινού και η διανομή κατά τις ανάγκες καθ’ ενός, χωρίς εμπόριο και χρήμα. Κοντά σ’ αυτά η ισοτιμία των φίλων, η μονογαμική οικογένεια, η ανεξιθρησκεία και η απουσία των δικηγόρων, αντιστοιχούν σε κοινωνικά και οικονομικά αιτήματα της Αγγλίας του 15ου αιώνα.
Ένας άλλος Θωμάς, ο ιταλός Καμπανέλλα παρουσίασε το 1623 την Civitas soli, κυριαρχούμενη από την αρετή και τη γνώση, με κοινότητα αγαθών, γυναικών και παιδιών, χωρίς δούλους και χωρίς δικαστές και φυλακές. Με ισόβιους κυβερνήτες, με τετράωρη εργασία και φιλοπόλεμη διάθεση, το Κράτος αυτό του Ηλίου είναι μια σύνθεση Πολιτείας και Ουτοπίας. Ο Φράνσις Μπαίηκον έγραψε τη δική του Νέα Ατλαντίδα το 1624, μια τεχνολογική ουτοπία με ορισμένες κοινωνικές θέσεις. Το Κολλέγιο των έργων των έξι ημερών, η επιστημονική έρευνα και η τεχνολογική εφαρμογή χαρίζουν αυτάρκεια και αυτοδυναμία στο λαό του άγνωστου νησιού Μπενσαλέμ, χωρίς εμπόριο και χρήμα, μέσα σε μια άμεση δημοκρατία και σ΄ ένα είδος φυσικού χριστιανισμού.
Μια ολόκληρη ουτοπική σειρά από τη Χριστιανούπολη του Βαλεντίν Αντρέε (1619), το Νόμο της Ελευθερίας του Ζεράρντ Γουιντστάνλεϋ (1651), την Ιστορία των Σεβαράμβων του Ντενίς Ντ’ Αλλαί (1677), τον Κώδικα της φύσεως του Μόρελλυ (1755), η Γερμανική Πολιτεία των Λογίων του Φρηντ. Κλόπστοκ (1774), το Κλειστό εμπορικό κράτος του Φίχτε (1800), το Ταξίδι στην Ικαρία του Ετιέν Καμπέ (1840), το Έτος 2000 μ.Χ. του Έντουαρτ Μπέλλαμυ (1888), μέχρι την Ελευθέρα Χώρα του Θεοντόρ Χέρτζκα (1890), καλύπτει το διάστημα από τον 17ο μέχρι τον 20ο αιώνα. Ταυτοχρόνως οι αναβαπτιστές, οι λαβαδιστές της Ολλανδίας, οι Ιησουίτες της Παραγουάης, οι πρόδρομοι του νεότερου σοσιαλισμού και οι κομμουνιστές στη Γαλλία, στην Αγγλία, στη Γερμανία, στη Ρωσία, προχωρούν σιγά-σιγά, από τον ουτοπικό στον επιστημονικό σοσιαλισμό, μετασχηματίζοντας την ουτοπία σε πράξη.
Και σήμερα απομένει στον κόσμο μας κάποιος ουτοπικός χώρος; Προφανώς παρά τις προσπάθειες εξαφάνισής του υπάρχουν ακόμη αρκετοί ουτοπιστές. Η υπεράσπιση του ελεύθερου φανταστικού σχεδιασμού του Ρουσσώ (Αιμίλιος), η θεωρητική επεξεργασία της ουτοπίας του Καντ, η πίστη στον κριτικό και προωθητικό της ρόλο του Μπλοχ (Πνεύμα της ουτοπίας), δεν μπορεί να μην έχει συνεχιστές. Κατά πόσο όμως η ουτοπία, και τι είδος ουτοπία, μπορεί να εκφρασθεί και να δημιουργήσει νέους τόπους, είναι ζήτημα που ζητά απάντηση. Η μεταφυσική, η ηθική, η πολιτική, η αισθητική ουτοπία, είτε από θετική είτε αρνητική άποψη, έχει ανάγκη από την αντίθεσή της για να προχωρήσει στη σύνθεση. Ο προσδιορισμός της σχέσης ουτοπίας και πραγματικότητας, θέσης και άρνησης, λογισμού και ονείρου, ανάγεται έτσι σε κεντρικό ζήτημα της αξιολογίας του μέλλοντος.
