Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΦΟΫΕΡΜΠΑΧ – LUDWIG FEUERBACH
(Λάντσχουτ 1804 – Ρέχενμπεργκ, Νυρεμβέργη 1872)
Γερμανός φιλόσοφος, θεολόγος και ανθρωπολόγος, αριστερός εγελιανός, που στράφηκε στον υλισμό με αφετηρία την κριτική της ιδέας του Θεού και της θρησκείας. Απομακρύνθηκε από το Πανεπιστήμιο Ερλάνγγης λόγω των ριζοσπαστικών του δοξασιών και δίδαξε για λίγο στη Χαϊδελβέργη. Κατά τον Φόϋερμπαχ ο άνθρωπος είναι αφ’ εαυτού του αντικείμενο της σκέψης του και η θρησκεία του δεν είναι παρά η συνείδηση του απείρου, η συνειδητότητα του απείρου της συνείδησης και ο Θεός η εξωτερικευμένη προβολή της εσωτερικής φύσης του ανθρώπου. Με τη βασική διαπίστωση ότι η σκέψη προέρχεται από το Είναι, αλλ’ όχι το Είναι από τη σκέψη, αποτέλεσε τον ενδιάμεσο κρίκο ανάμεσα στη φιλοσοφία του Χέγκελ και του Μαρξ. Αποδίδοντας στη θεολογία το θαύμα και στη φιλοσοφία το λογικό, ο Φόϋερμπαχ βάδισε το δρόμο προς τον υλισμό, χωρίς να διακρίνει ψυχολογία και γνώση, επηρεάζοντας πάντως με τις μαχητικές του ιδέες την προοδευτική σκέψη της εποχής.
Έργα: Περί του μοναδικού παγκοσμίου απείρου λόγου (1828), Σκέψεις περί του θανάτου και της αθανασίας (1830), Ιστορία της νεωτέρας φιλοσοφίας από του Βάκωνα μέχρι του Σπινόζα (1834), Αβαιλάρδος και Ελοΐζα (1834), Pierre Bayle (1838), Κριτική της εγελιανής φιλοσοφίας (1839), Φιλοσοφία και χριστιανισμός (1839), Η ουσία του Χριστιανισμού (1841), Θέσεις προεισαγωγικές στη μεταρρύθμιση της φιλοσοφίας (1842), Η ουσία της θρησκείας (1845), Θεογονία (1857). Βιβλιογραφία: [Έκδ. Ludwig Feuerbach’s, Sämmtliche Werke, (1846-1866), 10 τόμ.], Φρ. Ένγκελς, Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας, 1888, S. Rawidowicz, Ludwig Feuerbachs philosophie, 1931, Van A. Harvey et al, Feuerbach and the interpretation of Religion, 1997, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη), Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Εικονογραφία: Προσωπογραφία, λιθογραφία, A. Weger (1823-1892).
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Ο άνθρωπος είναι ό,τι τρώγει» (Φόϋερμπαχ).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΒΕΔΕΣ (ΥΜΝΟΣ ΣΤΗΝ ΑΥΓΗ)
* * *
Και στη μαρξιστική σκέψη το μεγάλο και βασικό ζήτημα, το ανώτατο ζήτημα ολόκληρης της φιλοσοφίας, είναι αυτό που αφορά τη σχέση της νόησης με το Είναι. Το ζήτημα για την ταυτότητα της νόησης με το Είναι. Το ζήτημα πιο είναι το πρωταρχικό, το πνεύμα ή η φύση. Το ζήτημα αυτό τίθεται με τα ερωτήματα. Σε ποια σχέση βρίσκονται οι σκέψεις μας για τον κόσμο που είναι γύρω μας; Μπορεί η νόησή μας να γνωρίσει τον πραγματικό κόσμο; Μπορούμε με τις ιδέες μας και τις έννοιες για τον πραγματικό κόσμο να δημιουργήσομε ένα γνωστό αντικαθρέφτισμα της πραγματικότητας;
Ο Ένγκελς απαντά καταφατικά και απόλυτα, αποκρούοντας κάθε συμβιβασμό, ανάμεσα στον υλισμό και τον ιδεαλισμό. Η απάντηση του ίδιου του Μαρξ προχωρεί περισσότερο. Ο αισθητός κόσμος δεν γίνεται αντιληπτός μόνο με τη μορφή του αντικειμένου της άμεσης παράστασης, αλλά και σαν ανθρώπινη δραστηριότητα ή σαν πράξη. Και έτσι το ζήτημα αν στην ανθρώπινη σκέψη μπορεί να αποδοθεί αντικειμενική αλήθεια δεν είναι θεωρητικό, αλλά πρακτικό ζήτημα. Στην πράξη πρέπει ο άνθρωπος να αποδείξει την αλήθεια, δηλαδή την πραγματικότητα και την ισχύ, το εγκόσμιο της σκέψης.
Ο Μαρξ δεν αρκείται στον ισχυρισμό του Φόϋερμπαχ για τη δυνατότητα των αισθήσεων να δίδουν την εικόνα και να βεβαιώνουν την ύπαρξη του εξωτερικού κόσμου. Προσθέτει ότι ο άνθρωπος δρα πάνω στον εξωτερικό κόσμο γιατί αυτός είναι αντικείμενο της δραστηριότητάς του, το αποτέλεσμα της παραγωγικής πρακτικής του δράσης. Η πράξη, η παραγωγική εργασία, με την οποία ο άνθρωπος μεταβάλει τη φύση για να ικανοποιήσει τις ανάγκες του, μόνο αυτή αποτελεί την απόδειξη πως μπορεί ο άνθρωπος να γνωρίσει τον εξωτερικό κόσμο, όλο και πιο πολύ. Με την παραγωγική εργασία του ανθρώπου, από την μια μεριά ανθρωποποιείται η φύση, γίνεται φύση για τον άνθρωπο και από την άλλη ο άνθρωπος φυσικοποιείται. Τα αντικείμενα γίνονται για τον άνθρωπο η αντικειμενοποίηση του εαυτού του, επιβεβαιώνουν την ατομικότητά του. Το αποτέλεσμα είναι να συνδέεται όλο και πιο πολύ ο άνθρωπος με το αντικείμενο. Να συνδέεται η νόηση με το Είναι (Οικονομικά και Φιλοσοφικά Χειρόγραφα ).
Στη βάση της θέσης αυτής βρίσκεται η πρωταρχική ιδέα πως ο κόσμος δεν είναι ένα σύνολο από έτοιμα πράγματα, αλλά ένα σύμπλεγμα από διαδικασίες, όπου φαινομενικά σταθερά πράγματα, όπως και οι έννοιές τους που απεικονίζονται στη συνείδηση, περνούν μια αδιάκοπη αλλαγή, γέννησης και εξαφάνισης, προς μια προσεκτική εξέλιξη. Απ’ αυτό όμως προκύπτει πως οι αποκτημένες γνώσεις είναι αναγκαστικά περιορισμένες και πως καθορίζονται από τις συνθήκες που αποκτήθηκαν. Έτσι οι αντιθέσεις που παρουσιάζονται ανάμεσα σε αληθινό και ψεύτικο, καλό και κακό, ταυτόσημο και διαφορετικό, αναγκαίο και τυχαίο, έχουν μια σχετική ισχύ (Θέσεις για τον Φόϋερμπαχ).
Η γνώση αναπτύσσεται κατά στάδια, συνδεδεμένα μεταξύ τους, έτσι που αναγκαστικά το ένα απορρέει από το άλλο. Κατά τη διατύπωση του Λένιν, από τη ζωντανή θεώρηση των πραγμάτων φθάνομε στην αφηρημένη έννοια και από την αφηρημένη έννοια στην πρακτική. Αυτός είναι ο διαλεκτικός δρόμος της γνώσης, της αλήθειας της γνώσης, της αντικειμενικής πραγματικότητας (Lenin, Φιλοσοφικά τετράδια).