Επιμέλεια: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΔΟΜΗΝΙΚΟΣ ΘΕΟΤΟΚΟΠΟΥΛΟΣ ΚΡΗΣ – EL GRECO
(Φόδελε; 1541 – Τολέδο 1614)
Από τους κορυφαίους της παγκόσμιας τέχνης, ο μεγαλύτερος έλληνας ζωγράφος των νεωτέρων χρόνων, «το αίνιγμα του Τολέδου», καταπληκτικό μετέωρο από την ορθόδοξη Κρήτη στην καθολική Ισπανία. Από επιφανή βυζαντινή οικογένεια, στον κύκλο των ζωγράφων της κρητικής σχολής με την παράδοση Παλαδδά, Δαμασκηνού, Κλόντζα, ταξίδεψε στη Βενετία, όπου δούλεψε στο εργαστήρι του Τιτσιανού, του Μελντόλα και του Τιντορέτο και αργότερα στη Ρώμη, συνδυάζοντας τη βυζαντινή με την αναγεννησιακή τέχνη. Τέλος, στο Τολέδο, ανέπτυξε το δικό του μανιαρισμό κατά του αναγεννησιακού ορθολογισμού. Διαυγάζοντας τα πρόσωπα και επιμηκύνοντας δυσανάλογα τα σώματα, αποχωρίζει τον άνθρωπο από το γήινο περίβλημά του, σε μια φιλοσοφική ανάταση, προς το ιδεαλιστικά ωραίο, μέσα από τις αντιθέσεις φωτός και σκιάς. Έτσι ο Γκρέκο επηρεάζει γενικότερα την καλλιτεχνική σκέψη και πράξη προς την ιδέα της απόλυτης ομορφιάς.
Έργα: Η θεραπεία του τυφλού (1560), Πινακοθήκη Δρέσδης, Η προσκύνηση των μάγων (1565-1567), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζων την Θεοτόκο (1567), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα, Η εκδίωξη των εμπόρων από το ναό (1570), Εθνική Πινακοθήκη Ουάσιγκτον, Ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου (1570), Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη, Η ανάληψη της Θεοτόκου (1577-1579), Ινστιτούτο Τεχνολογίας, Σικάγο, Η Αγία Τριάς (1577), Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη, Le Espolio (1577-1579), Καθεδρικός Ναός, Τολέδο, Το μαρτύριο του Αγίου Μαυρικίου (1580-1582), Εσκοριάλ, Ο Άγιος Πέτρος δακρυσμένος (1580-1582), Εθνική Πινακοθήκη, Όσλο, Η ανάσταση του Σωτήρος (1584-1594), Η σταύρωση του Χριστού (1585-1590), Λούβρο, Παρίσι, Η ταφή του κόμητος Οργκάθ (1586-1588), Άγιος Θωμάς, Τολέδο, Ο Άγιος Φραγκίσκος δεχόμενος τα στίγματα (1590-1595), Εθνική Πινακοθήκη, Δουβλίνο, Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη, Η βάφτιση του Χριστού (1596-1600), Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη, Το Τολέδο εν καιρώ καταιγίδος (1596-1600), Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης Νέας Υόρκης, Ο Μέγας Ιεροεξεταστής (1600), Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης, Ο Άγιος Πέτρος δακρυσμένος (1580-1582), Εθνική πινακοθήκη, Όσλο, Ο Χριστός επί του όρους των ελαιών (1605-1610), Μουσείο Βουδαπέστης, Η πέμπτη σφραγίδα της Αποκαλύψεως (1609-1614), Μουσείο Θουλόγκ, Ισπανία, Ο θάνατος του Λαοκόοντος (1610-1614), Εθνική Πινακοθήκη, Ουάσιγκτον.
Βιβλιογραφία: B. Cassio, El Greco, 1908, M. Barres, Greco ou le secret de Tolède, 1911, Robert Byron, Greco, The epilogue to Byzantine culture, 1929, Παν. Πρεβελάκης, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, 1930, Α. Κύρου, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος ο Κρης, 1932, J. Cocteau, Greco, 1943, P. Guinard, El Greco, 1956, Jose Gudiol, Domenico Theotocopoulos El Greco 1541-1614, 1973, David Davies, The influence of christian neoplatonism on the art of El Greco, 1990, Μανόλης Χατζηδάκης, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης, 1995, M. Lambraki-Plaka, El Greco, The Greek, 1999, Xavier Bray, El Greco, 2004, Jose Alar. Lopeta, El Greco, From Crete to Toledo, 2005, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Αχιλ. Κύρου), Βικιπαίδεια.
Κινηματογράφος: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Γιάννης Σμαραγδής, 2007, (Νικ Άσντον).
ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΦΡΑΣΕΙΣ: «Όλη η περηφάνεια των αιώνων, όλη η δόξα από την οποίαν δεν έχει απομείνει πλέον παρά μόνο η ανάμνηση, φαίνεται να επέζησε για ένα τελευταίο θρίαμβο στις λέξεις αυτές: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης εποίει» (Ρόμπερτ Μπάυρον).
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΒΙΤΣΕΝΤΖΟΣ ΚΟΡΝΑΡΟΣ, ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ
** ** **
Ο αρχαίος κόσμος σβήνει μέσα στη ρωμαϊκή επέκταση. Η αυτοκρατορική τέχνη επιβάλλει ένα νέο συρμό πάνω στην παράλληλη πορεία της ελληνιστικής και της ιθαγενούς τεχνοτροπίας με κάποιες ιμπρεσσιονιστικές τάσεις. Η πνευματικότητα της πρώιμης χριστιανικής τέχνης στο Βυζάντιο πέρασε από τον φορμαλισμό του εκκλησιαστικού και αυλικού τυπικού στην Εικονομαχία, που έληξε με την επικράτηση της νατουραλιστικής Ορθοδοξίας. Στη Δύση, από την εποχή των μεταναστεύσεων μέχρι την καρολίγγεια αναγέννηση, αναπτύσσεται η γοτθική τέχνη και το λαϊκό έπος. Ύστερα οργανώνεται στα μοναστήρια η καλλιτεχνική παραγωγή και ο φεουδαρχισμός συμβαδίζει με τη ρωμανική τεχνοτροπία. Ο ρομαντισμός της αυλικής ιπποσύνης, ο δυισμός ανάμεσα στο δόγμα και στην εσωστρέφεια και η οργάνωση των δημιουργών σε συλλόγους και συντεχνίες, αποτελούν χαρακτηριστικές πλευρές του όψιμου Μεσαίωνα.
Στην Αναγέννηση ο άνθρωπος στρέφεται στην εμπειρική πραγματικότητα και ξαναανακαλύπτει τη φύση, καθώς απελευθερώνεται από την αυθεντία και τις μεσαιωνικές δεσμεύσεις. Οι θεωρίες περί τέχνης σχετίζονται με τις νομικές σπουδές και εποχές. Η τέχνη, όπως και η νομική επιστήμη, που ορίζεται ως τέχνη, μιμείται τη φύση. Έτσι ο νόμος και το νομικό πλάσμα αντιγράφουν τη φύση. Ο νομοθέτης εμφανίζεται ως καλλιτέχνης, μιμείται το νόμο της φύσης (Kantorowicz, “Η κυριαρχία του καλλιτέχνη”, Νέα Εστία, τ. 1746).
Τώρα πλέον η ζήτηση τέχνης από τη μεσαία τάξη και την αυλή αυξάνει, η κοινωνική θέση του καλλιτέχνη βελτιώνεται. Ο κλασικισμός πρώτα και ο μανιερισμός ύστερα ανθούν. Ακολουθεί η εποχή του πολιτικού ρεαλισμού, η μεταμόρφωση των ακαδημιών τεχνών, η εμφάνιση του Γκρέκο και του Σαίξπηρ και του Θερβάντες.
Η τέχνη του 17ου αιώνα, το μπαρόκ, η τέχνη του ακανόνιστου μαργαριταριού, άρχισε από τον Μιχαήλ Άγγελο. Το μπαρόκ είναι ταυτόχρονα τέχνη νατουραλιστική και κλασικιστική, αναλυτική και συνθετική, ενοποιητική και διαφοροποιητική. Το μπαρόκ των καθολικών αυλών περιλαμβάνει τον Μολιέρο και τον Ρακίνα. Το μπαρόκ της ισπανικής Φλάνδρας προσιδιάζει στον Ρούμπενς, ενώ το μπαρόκ της ολλανδικής προτεσταντικής αστικής τάξης αναδεικνύει τον Ρέμπραντ. Η επόμενη περίοδος της ιστορίας της τέχνης μέχρι τον 19ο αιώνα περιλαμβάνει το ροκοκό, τον κλασικισμό και τον ρομαντισμό. Η κατάλυση της αυλικής τέχνης, ένα νέο κοινό, για το οποίο αναπτύχθηκε το οικιακό δράμα, ο διαφωτισμός και οι αντιφάσεις του 18ου αιώνα, οδηγούν στον γερμανικό και γενικότερα στον δυτικό ρομαντισμό.
Έπειτα έρχεται η σειρά για το κοινωνικό μυθιστόρημα, τον ιμπρεσιονισμό, τον κινηματογράφο. Ο κυβισμός, ο κονστρουβισμός, ο φουτουρισμός, ο εξπρεσιονισμός, ο σουπρεματισμός, ο ντανταϊσμός και ο σουρρεαλισμός καλύπτουν το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα. Προς το τέλος αυτού του αιώνα αναπτύσσεται μια κίνηση αμφισβήτησης του κατεστημένου. Μια αντικουλτούρα αντιτάσσεται ενάντια στο ισοπεδωτικό πολιτιστικό μοντέλο, που όμως παραμένει ακόμη χωρίς σαφείς στόχους (Hauser, Κοινωνική ιστορία της τέχνης).
Ωστόσο, ο μοντερνισμός του 20ου αιώνα (αφαίρεση στη ζωγραφική, λειτουργισμός στην αρχιτεκτονική, εγκατάλειψη τονικότητας στη μουσική, ρήξη με την παράδοση στην λογοτεχνία), η τζαζ και ο ρεαλισμός, το ραδιόφωνο και τα σπορ, η pop art και το rock, γενικά η τέχνη της πρωτοπορίας, της καινοτομίας, της προόδου, οδηγούσαν αναπόφευκτα στον μεταμοντερνισμό. Ως συνείδηση και πολιτιστική πρακτική, ως απόπειρα να στοχαστούμε ιστορικά το παρόν και να αντιμετωπίσομε την κουλτούρα που έχει μετατραπεί σε προϊόν, ο μεταμοντερνισμός αποπνέει σκεπτικισμό, σχετικισμό, αμφισβήτηση (Hobsbown, Η εποχή των άκρων, Jameson, Το μεταμοντέρνο).