Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΙΩΑΝΝΗΣ ΧΡΙΣΤΙΑΝΟΣ ΒΟΛΦ – CHRISTIAN WOLFF
(Μπρεσλάου, Σιλεσία 1679 – Χάλλε, Πρωσία 1754)
Σπουδαίος γερμανός φιλόσοφος και μαθηματικός, ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του Διαφωτισμού, μαθητής του Λάιμπνιτς, καθηγητής στα Πανεπιστήμια Χάλλης και Μαρβούργου, μέλος των Ακαδημιών Παρισίων, Λονδίνου, Βερολίνου και Αγ. Πετρούπολης. Διατύπωσε ένα απολύτως ορθολογιστικό σύστημα αποδεικτικής, συλλογιστικής αλήθειας (αρχή της αντιφάσεως) και άσκησε σημαντική επιρροή στην κατεύθυνση της φιλοσοφίας προς την οντολογία, κοσμολογία, ψυχολογία, φυσική θεολογία και ηθική. Μεταξύ Λάιμπνιτς και Καντ, με τη μέθοδο και το έργο του, έδωσε μια συνολική ώθηση στις φιλοσοφικές σπουδές της Γερμανίας, επέβαλε την γερμανική γλώσσα στην παιδεία και εισήγαγε νέους φιλοσοφικούς όρους και μια νέα διαίρεση της φιλοσοφίας.
Έργα: Αρχικά θεμέλια των μαθηματικών επιστημών (1710), Θεωρητική φιλοσοφία ή λογική (1718), Λογικές σκέψεις περί Θεού, κόσμου και ψυχής και περί όλων εν γένει των πραγμάτων (1719), Λογικές σκέψεις περί του τι έχει να πράττει και να παραλείπει ο άνθρωπος για την προκοπή και την ευτυχία του (1720), Λογικαί σκέψεις επί της κοινωνικής ζωής των ανθρώπων (1721), Περί του σκοπού των φυσικών όντων (1724), Πρώτη φιλοσοφία ή οντολογία (1729), Ηθική φιλοσοφία (1732), Λογικαί σκέψεις περί των δυνάμεων του ανθρωπίνου πνεύματος (1742), Το δικαίωμα της φύσεως (1748), Περί της πρακτικής φιλοσοφίας των κινέζων (1750).
Βιβλιογραφία: R. Blackwell, The structure of Wolffian philosophy, 1961, J.V. Burns, Dynamism in the cosmology of Christian Wolff, A study in pre-critical rationalism, 1966, W. Schneiders, Christian Wolff, 1697-1754, 1968, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Κ.Δ. Γεωργούλη), Stanford Encyclopedia of Philosophy.
Εικονογραφία: Προσωπογραφία, πίνακας, B.C. Francke, 1700, Herzog-Anton-Ulrich-Museum, Προσωπογραφία, γκραβούρα, J.G. Wille.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΧΡ. ΒΟΛΦ, ΠΡΩΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ (ΜΕΡ. Α’, ΚΕΦ. ΙΙ)
* * *
Η οντολογία είναι φιλοσοφική επιστήμη με αντικείμενο τη μελέτη του όντος και γενικά συμπίπτει με τη μεταφυσική. Ο Πλάτων διατύπωσε το ερώτημα «τίποτε βούλεσθε σημαίνειν ὁπόταν ὄν φθέγγησθε;» (Σοφιστής, 244a). Ιδρυτής της οντολογίας θεωρείται ο Αριστοτέλης, ο οποίος όμως δεν χρησιμοποίησε ούτε τον όρο μεταφυσική ούτε τον όρο οντολογία «ἔστιν ἐπιστήμη τις ἣ θεωρεῖ τὸ ὂν ᾗ ὂν καὶ τὰ τούτῳ ὑπάρχοντα καθ’ ἑαυτό» (Μεταφυσική Γ1, 1003a 21). Πρώτος ο γερμανός φιλόσοφος Γκοκλήνιος ανάφερε τον όρο οντολογία στο Φιλοσοφικό Λεξικό του, το 1613 και ακολούθως τον επανέλαβαν ο Κλάουμπερκ και ο Βολφ.
Η οντολογία ορίζεται έτσι ως το μέρος της φιλοσοφίας που πραγματεύεται γενικά περί του όντος και περί των γενικών ποιοτήτων των όντων. Η οντολογία ξεχωρίζει ως επιστήμη του είναι, από την επιστήμη της γνώσης, τη γνωσιολογία. Η οντολογία εμφανίζεται ακολούθως στον Ντ’ Αλαμπέρ, ως επιστήμη των όντων, στον Κάντιο ως υπερβατική φιλοσοφία και στον Έγελο ως επιστήμη της λογικής και της μεταφυσικής.
Στην εγελιανή λογική το Είναι και η Ουσία συναιρούνται στην Έννοια, που είναι η αλήθεια του Είναι και της Ουσίας (Λογική). Ωστόσο στο σύστημα του Εγέλου διακρίνομε τρία στάδια. Στο πρώτο ο φιλόσοφος εφαρμόζει τη διαλεκτική στα αντικείμενά του. Στο δεύτερο τα ίδια τα πράγματα, οι έννοιες, οι κατηγορίες κινούνται διαλεκτικά. Το Είναι χωρίς τη δική μας παρέμβαση αποκαλύπτεται ως μηδέν και συναιρείται με αυτό μέσα στο γίγνεσθαι (γένεση από το Μηδέν στο Είναι και φθορά από το Είναι στο Μηδέν). Στο τρίτο στάδιο το υποκειμενικό νοείν ενοποιείται με το αντικειμενικό είναι. Το Είναι και το Μηδέν εκλαμβάνονται ως απόλυτες αφαιρέσεις, έννοιες κενές περιεχομένου, κάτι εντελώς απροσδιόριστο. Αυτή η απόλυτη αφαίρεση περιεχομένου, η έλλειψη ιδιοτήτων, η απουσία προϋποθέσεων ταυτίζεται με το μη Είναι, το Μηδέν. Το Απόλυτο ως Είναι (Ελεάτες), το καθαρό Είναι, η καθαρή αφαίρεση, γίνεται το απόλυτο αρνητικό, το Μηδέν, το Απόλυτο ως Μηδέν. «Το καθαρό Είναι και το καθαρό Μηδέν είναι επομένως το αυτό» (Hegel, Επιστήμη της Λογικής, 1. Βιβλ. ww III, σ. 74).
Η οντολογία εμφανίζεται ξανά τον 20ο αιώνα στον Χούσσερλ, τον Γιάκομπι, τον Χάϊντεγγερ και τον Χάρτμαν. Το ερώτημα του Λάϊμπνιτς επανέρχεται «pourquoi il y a plutôt quelque chose que rien? (Principes de la nature et de la grâce, Opp. Ed. Gerh, t. VI, 602.n.7). Γιατί υπάρχουν εν γένει όντα και όχι μάλλον το Μηδέν; Που οφείλεται το ότι τα όντα έχουν παντού το προβάδισμα, διεκδικώντας κάθε «Είναι», ενώ εκείνο που δεν είναι ον – το ούτω νοούμενο Μηδέν, ως το ίδιο το Είναι – μένει στη λήθη; (Heidegger, Τι είναι μεταφυσική;). Έτσι ο Σαρτρ οδηγείται πάλι στο Είναι και στο Μηδέν. Και τότε προβάλει πάλι από το βάθος των αιώνων ο Παρμενίδης: «ἔστι γὰρ εἶναι, μηδέν δ’ οὐκ ἔστιν».
