Επιμέλεια – Κείμενα: Στρατής Παπαμανουσάκης
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΠΑΥΛΟΣ – SAINT PAUL
(Ταρσός, Κιλικία 5/15 – Ρώμη 62/67)
Μέγας Απόστολος του Ιησού, «Απόστολος των Εθνών», διάδωσε με τη δράση του ευρύτερα τον χριστιανισμό, ώστε να αναδειχθεί παγκόσμιο θρησκευτικό κίνημα. Αρχικά Σαούλ, ένθερμος Φαρισαίος και διώκτης των χριστιανών, μεταστράφηκε σε πιστό χριστιανό μετά από το όραμα της Δαμασκού. Με ελληνική και εβραϊκή παιδεία, ρωμαίος πολίτης, κατηχητής, διδάσκαλος, ρήτορας, οργανωτής και συγγραφέας, πραγματοποίησε τρεις μεγάλες αποστολικές περιοδείες (40-48, 49-52, 53-58), κατά τις οποίες επισκέφτηκε Μικρά Ασία, Παμφιλία, Γαλατεία, Συρία, Κιλικία, Μακεδονία και κυρίως Ελλάδα, Κρήτη, Κύπρο και Ρώμη, ιδρύοντας εκκλησίες σε σημαντικές πόλεις. Οριοθέτησε τη νέα θρησκεία από τον ιουδαϊσμό και από τον ελληνικό πολυθεϊσμό, καθόρισε τη σχέση χριστιανικής πίστης και μωσαϊκού νόμου, ανέδειξε τη σημασία της πίστης και των έργων και κατηύθυνε ποιμαντικά τη χριστιανική εκκλησία. Η θεολογία του (διδασκαλία περί Θεού, απολύτρωσης ανθρώπου, νόμου, αμαρτίας, δικαιοσύνης, πίστεως, εκκλησίας) άσκησε τεράστια επίδραση στο χριστιανισμό και στην κατανόηση και εμβάθυνση της διδασκαλίας του.
Έργα: Επιστολές (Προς Εβραίους, Προς Ρωμαίους Α΄, Β΄, Προς Κορινθίους Α΄, Β΄, Προς Θεσσαλονικείς, Προς Εφεσίους, Προς Γαλάτας, Προς Κολοσσαείς, Προς Φιλιππισίους, Προς Φιλήμονα Α΄, Β΄, Προς Τιμόθεον, Προς Τίτον).
Βιβλιογραφία: Πράξεις Αποστόλων, Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις τις επιστολές της Καινής Διαθήκης, 1983, D.N. Freedman, The Anchor Bible Dictionary, 1996, G.F. Hawthorne, Dictionary of Paul and his Letters, 1996, Ι. Καραβιδόπουλος, Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, 1998, Κων. Σιαμάκης, Ο Απόστολος Παύλος, 2003, Χρ. Βούλγαρης, Εισαγωγή εις την Καινή Διαθήκη, 2003, Νεώτερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν Ηλίου (άρθρ. Ν.Ι. Λούβαρι, Πέτρ. Καλονάρου).
Εικονογραφία: Ο Χριστός και οι Απόστολοι Πέτρος και Παύλος, σαρκοφάγος, Ντουόμο, Ραβέννα, Ο Άγιος Παύλος, πίνακας, Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, Μουσείο Τολέδου, Απόστολος Παύλος, Ψηφιδωτό βαπτιστηρίου των αρειανών της Ραβέννης, Άγιος Παύλος Απόστολος, αγιογραφία, Θεοφάνης Κρης, 1546, Μονή Σταυρονικήτα, Άγιον Όρος, Ο Απόστολος Παύλος κηρύττων εκ της Πνυκός, εικόνα, Φώτης Κόντογλου, Μητροπολιτικός Ναός Αποστόλου Παύλου, Νέα Κόρινθος.
ΚΕΙΜΕΝΑ: ΟΜΙΛΙΑ ΠΑΥΛΟΥ ΣΤΟΝ ΑΡΕΙΟ ΠΑΓΟ, ΠΡΑΞΕΙΣ ΑΠΟΣΤΟΛΩΝ (ΚΕΦ. ΙΖ΄, 23-34)
* * *
Όλα τα ουσιώδη στοιχεία της Ορθοδοξίας, ο Θεός, η ουσία, οι υποστάσεις, η ύπαρξη, ο λόγος, η κοινωνία, ο αποφατισμός, το μυστήριο, η μέθεξη, η ψυχή, ο άνθρωπος, ο κόσμος, βρίσκονται μέσα στην ελληνική και μόνο αντίληψη. Και ο,τιδήποτε ιουδαϊκό ή άλλο, σχετίζεται χαλαρά, ασύνδετα, σχεδόν παρά φύση με το ορθόδοξο πνεύμα. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Χριστός μόλις μαθαίνει ότι “τινές ἓλληνες” ζητούσαν να τον δουν, αναφωνεί “ἐλήλυθεν ἡ ὥρα ἵνα δοξασθεῖ ὁ υἱος τοῦ ἀνθρώπου” (Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, ΙΒ΄20-23). Σε χειρόγραφο του Βατικανού του 265 μ.Χ., αποδιδόμενο στον Ευσέβιο Πάμφιλο, Επίσκοπο Καισαρίας η φράση αυτή συμπληρώνεται “Ἑλλὰς γὰρ μόνη ἀνθρωπογεννεί, φυτὸν οὐράνιον καὶ βλάστημα θεῖον ἠκριβωμένον. Λογισμὸν ἀποτίκτουσα οἰκειούμενον ἐπιστήμην”.
Η γνώση ως γεγονός κοινωνίας “καθ’ ὅ,τι ἄν κοινωνήσωμεν, αληθεύομεν, ἅ δε ἄν ἰδιάσωμεν, ψευδόμεθα” (Ηράκλειτος, Fragmenta, I 148), είναι ελληνική κατάκτηση. Η μέθεξη στον κοινό λόγο, η Εκκλησία, είναι το χαρακτηριστικό της ελληνικής δημοκρατικής πόλης. Η υπέρβαση του κόσμου και η θέωση του ανθρώπου είναι ελληνική θεώρηση, του Πλάτωνα και των νεοπλατωνικών. «Πειρᾶσθαι χρὴ ἐνθένδε ἐκεῖσε φεύγειν ὅτι τάχιστα. φυγὴ δὲ ὁμοίωσις θεῷ κατὰ τὸ δυνατόν• ὁμοίωσις δὲ δίκαιον καὶ ὅσιον μετὰ φρονήσεως γενέσθαι» (Θεαίτητος 176b και Ἐννεάδες Ι.6.8).
Ήδη ο Αναξαγόρας (Fragmenta, 11.1 – 12.3), ο Ξενοφάνης (Fragmenta, 19 – 23), ο Εμπεδοκλής (Fragmenta, 10.1-11, 112.10-14, 115.47-60), o Ηράκλειτος (Fragmenta, 41.1-2, 50. 1-4, 108.1-114.5, Τestimonia, 16.1-18), μιλούν για τον ένα Θεό, τον νου, τον λόγο αιώνα. Οι ορφικοί (Fragmenta, 12.17-27, 17.2-18.13), αλλά και οι πυθαγόρειοι (Χρυσά έπη, 64, 71), συγκροτούν μια θεολογία που ελάχιστα απέχει από την χριστιανική, διακρίνουν τη γήινη και την ουράνια φύση του ανθρώπου, χαράζουν το δρόμο της αθανασίας της ψυχής και της θέωσης. Ο Ορφέας, Ίακχος, Ζαγρεύς, Διόνυσος, Βάκχος προσωποποιεί τον Χριστό, τη γέννηση, το θάνατο και την ανάστασή του. Τα ελληνικά μυστήρια αναπαριστάνονται κατά βάση στα μυστήρια της Εκκλησίας. Η κάθαρση, ο φωτισμός, η θέωση είναι ο ελληνικός δρόμος προς τη σωτηρία. Ο Πλάτων προβλέπει την κάθοδο του Χριστού στον κόσμο (Απολογία Σωκράτους, 31.5-7, Αλκιβιάδης Β΄, Πολιτικός).
Μήπως ο θείος έρως, ο εσταυρωμένος έρως, η χριστιανική αγάπη δεν είναι ο ελληνικός έρως προς το αγαθό, ο τέταρτος αναβαθμός του πλατωνικού Συμποσίου; Μήπως η Κλίμαξ του Ιωάννη του Σινατη, οι Ύμνοι Θείων Ερώτων του Συμεών του Νέου Θεολόγου, το Περί Θείων Ενεργειών και της κατ’ αυτάς μεθέξεως του Γρηγορίου Παλαμά δεν είναι η συνέχεια του πλατωνικού Φαίδρου, της Μεταφυσικής του Αριστοτέλη, της Θεολογικής Στοιχειώσεως του Πρόκλου; Και ολόκληρη η φιλοσοφούσα χριστιανική σκέψη θα μπορούσε να περιγραφεί ως ένας διάλογος ή μια διαμάχη μεταξύ πλατωνικής ιδεοκρατίας και αριστοτελικής πραγματοκρατίας, ως μια παλίντονος αρμονία χριστιανικής πίστης και ελληνικής διατύπωσης, ως μια τελική σύνθεση χριστιανικής ύλης σε ελληνική μορφή (Α. Δεληκωστόπουλος, Ελληνικός στοχασμός και χριστιανική διανόηση).