Του Απόστολου Δ. Καραμπά
Η πορφύρα υπήρξε η ακριβότερη και η ωραιότερη βαφή της αρχαιότητος. Ο όρος πορφύρα χρησιμοποιήθηκε για τα όστρεα και για την βαφή. Πινακίδα της γραμμικής γραφής Β που βρέθηκε στο ανάκτορο της Κνωσού μαζί με ποσότητες όστρεων πιστοποιεί την Πρωτοελληνική ταυτότητα της λέξης (po–pu–re). Οι Μινωίτες υπήρξαν πρωτοπόροι στην παραγωγή και χρήση της πορφυροβαφής, όπως μαρτυρούν τα αρχαιολογικά δεδομένα, έκαναν εξαγωγή πορφύρας στην Αίγυπτο μαζί με κρασί και λάδι και σε αντάλλαγμα έπαιρναν πάπυρο, πολύτιμα μέταλλα, λινάρι κ.α.
Οι παλαιότερες αποδείξεις έρχονται από τις αποθέσεις οστράκων έντεχνα σπασμένων μαζί με κεραμική της Μεσομινωικής περιόδου (1800-1700) σύμφωνα με την χρονολόγηση, που βρέθηκαν στο Κουφονήσι ή Λεύκη μια νησίδα στο Λιβυκό πέλαγος στο νομό Λασιθίου. Η Λεύκη υπήρξε ένα από τα σπουδαιότερα κέντρα της Μεσογείου στην αλιεία και κατεργασία πορφύρας. Ακόμη η αρχαιολογική σκαπάνη έφερε στο φώς μινωικούς οικισμούς και εργαστήρια που φαίνεται να σχετίζονται με την επεξεργασία του όστρεου της πορφύρας και την βαφή νημάτων στη Χρυσή μια νησίδα στην Ιεράπετρα,ακόμη στη θέση Αλατσομούρι της Παχιάς Άμμου και στο Παλαίκαστρο κοντά στο φοινικόδασος στο Βάι, βόρεια του οποίου βρίσκεται η αρχαία πόλη Ίτανος σημαντικό κέντρο αλιείας και εμπορίου της πορφύρας σύμφωνα με τον Ηρόδοτο.
Η λέξη πορφύρα πιθανότατα είναι δάνειο ως τεχνικός όρος από την Εγγύς Ανατολή. Αρχικά φαίνεται ότι δήλωνε ένα συγκεκριμένο είδος οστρακοφόρου μαλακίου όπου και επεκτάθηκε στη σημασία της χρωστικής ουσίας που εξέκριναν. Οι πορφύρες ανήκουν στην ομοταξία των γαστερόποδων, το πόδι τους βρίσκεται κάτω από την κοιλιά (γαστέρα). Είναι ερμαφρόδιτοι οργανισμοί και ανήκουν στην ίδια ομοταξία με τα σαλιγκάρια της ξηράς και της θάλασσας.
Η αρχαιολογική έρευνα έδειξε ότι στην Μεσόγειο χρησιμοποιήθηκαν 3 είδη του όστρεου, murex brandaris, murex trunculus και purpura haemastoma. Η επιστημονική μελέτη ξεκινά από τα έργα του Aριστοτέλη που την ονομάζει <<άνθος>> και καταγράφει 2 ποικιλίες την φοινικική (κόκκινη) και την αλλουργή (ιώδη), και του διαδόχου του στην Περιπατητική σχολή Θεόφραστου. Στους μυθολογικούς κύκλους ο Δίας αναγνωρίζει τον Περσέα από την πορφυρή ενδυμασία του, πορφυρό χιτώνα φορούσε και ο Θησέας για να αποδείξει στον Μίνωα την θεϊκή καταγωγή του, ακόμη στον Ιάσονα η Αθηνά προσφέρει χλαίνη πορφυρή. Τα ομηρικά έπη είναι γεμάτα από αναφορές, η Ανδρομάχη και η Ελένη κεντούν πορφυρά υφαντά. Ο Αγαμέμνων, ο Αχιλλέας, ο Οδυσσεύς και ο Τηλέμαχος περιγράφονται με πορφυρές ενδυμασίες. Ακόμη ο Όμηρος χρησιμοποιεί τον όρο<< αλιπόρφυρη θαλάσσια πορφύρα>> για να διακρίνεται από τις σαφώς υποδεέστερες φυτικές βαφές, ισάξια του χρυσού και του αργύρου την αναφέρει ο Αισχύλος. Όπως γράφει ο Πλούταρχος, ο Αλκιβιάδης για να εντυπωσιάζει φορούσε πορφυρό χιτώνα. Σύμφωνα με τον Ξενοφώντα ο Κύρος επέβαλλε στους Πέρσες Αξιωματούχους να φορούν πορφυρές χλαμύδες. Η Περσική αυτοκρατορία, όπως μας πληροφορεί πάλι ο Πλούταρχος, για δύο αιώνες προμηθεύονταν από την Ερμιόνη την πορφυρή βαφή, παρότι είχαν στην κατοχή τους εργαστήρια παραγωγής των Φοινικικών πόλεων, όπως της Σιδώνος και αυτό της Τύρου που παρήγαγε την καλύτερη κατά τον Στράβωνα. Ο Αλέξανδρος θεσμοθέτησε την πορφύρα ως βασιλικό έμβλημα όταν υιοθέτησε τα περσικά πρότυπα, οι Μακεδόνες όταν κατέλαβαν τη Σούσα βρήκαν τεράστιες ποσότητες. Το βασιλικό καράβι της Κλεοπάτρας έφερε πορφυρά πανιά στην ναυμαχία του Ακτίου. Η πορφύρα απεικονίζεται σε μινωικά αγγεία, σε κορινθιακά νομίσματα, σε ένα κρατήρα της Λευκάδος, επίσης σώζεται σε διάφορα κατάλοιπα υφασμάτων. Το σπουδαιότερο βαμμένο πορφυρό είναι το χρυσό υφαντό της χρυσής λάρνακας μακεδονικού τάφου στη Βεργίνα.
Στην αρχαία Ρώμη επί Διοκλητιανού και μετά, η πορφύρα γίνεται αυτοκρατορικό σύμβολο (βασιλική πορφύρα). Σύμφωνα με λατινική επιγραφή ένας Ρωμαίος procurator rationis purpurum ήλεγχε την παραγωγή της βαφής. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος που την ονοματίζει purpura, όπως και ο αρχιτέκτων Βιτρούβιος στο έργο του περί αρχιτεκτονικής « De arcitectura», αναφέρονται στο συγκεκριμένο όστρακο.
Η παρασκευή και η χρήση της πορφυροβαφής συνεχίσθηκε σε όλη τη λεγόμενη Βυζαντινή αυτοκρατορία. Η λέξη πορφύρα δηλώνει το ένδυμα των αυτοκρατόρων, στα περίφημα ψηφιδωτά στο ναό του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα ο Ιουστινιανός είναι ενδεδυμένος με τον πορφυρό μανδύα. Η αίθουσα που γεννούσαν οι αυτοκράτειρες ονομάζονταν πορφυρογέννητη, όπως έτσι ονόμαζαν και τους γόνους που τους ακουμπούσαν πάνω σε πορφυρό ύφασμα. Οι βαφείς ονομάζονταν βλατάδες και η βαφή βλάτα (blatta) και το βαμμένο ύφασμα βλαττίον. Το έτος 424 απαγορεύεται με νόμο να φορούν οι πολίτες πορφυρά ενδύματα, αργότερα ο αυτοκράτωρ Ιουστινιανός επέτρεψε να φορούν οι γυναίκες. O Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, όπως αναφέρεται, στην στέψη του στον Μυστρά ήταν ενδεδυμένος με πορφυρό χιτώνα. Η αλιεία και η παρασκευή πορφυροβαφής ανήκε αποκλειστικά στα κρατικά μονοπώλια, ειδικός υπάλληλος ο επείκτης της κογχύλης επόπτευε την παραγωγή της πορφύρας.
Οι Οθωμανοί καταλύοντας το βυζαντινό κράτος απαγόρευσαν την παραγωγή της πορφύρας, διότι θεωρούσαν τα ούρα τα οποία χρησιμοποιούνταν ως απαραίτητο συστατικό της βαφής, ακάθαρτο προϊόν, και έτσι τελειώνει η βασιλεία της πορφυροβαφής η οποία διήρκησε πάνω από 3 χιλιάδες χρόνια. Τα άμφια του πάπα Παύλου και των καρδιναλίων μετά το 1464 βάφονται με μία άλλη βαφή, επίσης ζωικής προέλευσης, την κοχενίλη, η οποία χρησιμοποιήθηκε ευρύτατα από τους Μάγιας και τους Αζτέκους.
Διαχρονικά, από την Μινωική εποχή και τους ιστορικούς χρόνους, η πορφύρα ήταν ένα ευγενές χρώμα ,σύμβολο Θεών, των Βασιλιάδων και του Ιερατείου. Ήταν ένα μέσο πλουτισμού, απληστίας και επίδειξης γοήτρου, ματαιοδοξίας, χλιδής και πολυτέλειας. Ένας πορφυρένιος χιτώνας ήταν δηλαδή ένα σύμβολο κύρους και εξουσίας για την άρχουσα τάξη του οποίου το πολύ υψηλό κόστος τον καθιστούσε απαγορευτικό σε έναν καθημερινό άνθρωπο. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις ειδικών απαιτούνταν 12.000 περίπου κοχύλια για την παραγωγή 1,5 γραμμαρίου πορφυροβαφής που ήταν η αναγκαία ποσότητα για την βαφή ενός ενδύματος. Μπορεί κανείς να φανταστεί τις επιπτώσεις στο θαλάσσιο οικοσύστημα από την υπεραλιεία του συγκεκριμένου κοχυλιού στον αρχαίο κόσμο. Ο άνθρωπος χρησιμοποίησε ακόμη την πορφύρα από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα ως δόλωμα στην αλιεία, τροφή και φαρμακευτική χρήση, υπάρχουν σχετικές αναφορές από τον γιατρό του 1ου αι π.χ . Ξενοκράτη και τον Ορειβάσιο γιατρό του 4ου αι μ. χ. Ακόμη άλλες εφαρμογές που αναφέρονται είναι ο χρωματισμός ανακτόρων και ο εμπλουτισμός τοιχογραφιών, ενώ είχε χρήση από τις γυναίκες της αριστοκρατίας και ως καλλυντικό προσώπου .
ΣΗΜΕΙΩΣΗ*
Η κοχενίλη(Cochineal) είναι το έντομο (dactylopius coccus) που παρασιτεί στον κάκτο (Opuntia), το γνωστό σε μας φραγκόσυκο. Στο Μεξικό, Χιλή και άλλες χώρες της Ν. Αμερικής, καλλιεργούνται φυτείες του συγκεκριμένου κάκτου με σκοπό την εκτροφή του εντόμου. Η φυσική κόκκινη χρωστική που παράγεται από το έντομο κοχενίλη με την ονομασία καρμίνη ή με τον κωδικό Ε120 όπως αναγράφεται, χρησιμοποιείται σήμερα από τις βιομηχανίες τροφίμων, ποτών, καλλυντικών και θεωρείται …. αβλαβής.
ΜΕΡΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
- Καραλή Λ., <<Ιστορική και αρχαιολογική μαρτυρία για την πορφύρα. Αρχαιολογία και Ελληνική τέχνη>>,1ο Συν. Σεπτ.1997,Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών.
- Κουκουλές Φ., Βυζαντινών βίος και πολιτεία 1948
- Μοάτσος Γ., Πορφύρα, Αλεξάνδρεια 1932,Εκδ.Τροχαλία,1998.
- Παπαδάκης Ν.,1983<<Κουφονήσι ,η Δήλος του Λιβυκού>>, Αρχαιολογία και Τέχνες, τ. 5 Νοεμ-Φεβρ.
- Πρωτόπαπας Στ., Γκάτσος Β.,2003<<Η περίφημη αρχαία πορφύρα της Ερμιόνης και η τεχνολογία της>>, Αρχαιολογία και Τέχνες Δεκ.200
- Barber E.J.W.,1991.Prehistoric textiles.
- www.24 grammata.com<Η πανάκριβη πορφύρα>>.