«ΕΥΡΩ: Πώς ένα κοινό νόμισμα απειλεί το μέλλον της Ευρώπης», είναι ο τίτλος του νέου βιβλίου του νομπελίστα οικονομολόγου Τζόζεφ Στίγκλιτς που κυκλοφορεί τώρα και στην Ελλάδα από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος.
Στο νέο του βιβλίο ο νομπελίστας οικονομολόγος αναφέρεται εκτενώς στην Ελλάδα -καλύπτοντας το διάστημα από την έναρξη της κρίσης έως σήμερα- και επικρίνει τη σκληρή λιτότητα των προγραμμάτων διάσωσης που οδήγησαν τη χώρα σε συντριπτική ύφεση, ενώ υποστηρίζει ότι παρά κάποια τραντάγματα και αβεβαιότητες, η Ελλάδα θα μπορούσε να ανακάμψει εκτός ευρώ δημιουργώντας ένα σύστημα βασισμένο αποκλειστικά σε ηλεκτρονικό χρήμα.
Σήμερα ένα απόσπασμα για την πιθανότητα ενός διαζυγίου Ελλάδας – ευρωζώνης:
Διαχείριση του δημοσιονομικού ελλείμματος
Εκτός ευρωζώνης, η Ελλάδα (ή οποιαδήποτε άλλη χώρα της κρίσης) δεν θα είναι μόνο σε θέση να διαχειρίζεται το εμπορικό της έλλειμμα χωρίς βοήθεια, αλλά θα μπορεί να διαχειρίζεται και το δημοσιονομικό της έλλειμμα. Η ενίσχυση των ρυθμών οικονομικής μεγέθυνσης θα αποφέρει μεγαλύτερα φορολογικά έσοδα, ενώ η αναδιάρθρωση του χρέους (που περιγράφεται παρακάτω) θα περιορίσει τη φυγή εθνικών παραγωγικών πόρων στο εξωτερικό. Σε μεγαλύτερο βάθος χρόνου η συνετή χρήση των κουπονιών εμπορικού ισοζυγίου θα αποτρέψει τη συσσώρευση μεγάλου εξωτερικού χρέους (δημόσιου ή ιδιωτικού).
Το ενδιαφέρον είναι ότι σήμερα, ακόμα και εντός της ευρωζώνης, η Ελλάδα δεν αντιμετωπίζει σημαντικό πρόβλημα σε ό,τι αφορά τη χρηματοδότηση του δημοσιονομικού της ελλείμματος. Η χώρα μπορεί άνετα να επιβιώσει χωρίς τα κεφάλαια του ΔΝΤ και της ευρωζώνης. Η Ελλάδα τα έχει καταφέρει τόσο καλά σε ό,τι αφορά την προσαρμογή της οικονομίας της, ώστε, αν εξαιρεθούν τα όσα πληρώνει για την εξυπηρέτηση του χρέους, να παρουσιάσει πλεόνασμα το 2014. Η αναταραχή που σημειώθηκε το καλοκαίρι του 2015 άσκησε κάποια πίεση στα οικονομικά της, αλλά στις αρχές του 2016 είχε επανέλθει σε κατάσταση ισορροπίας και το 2018 αναμένεται να σημειώσει μεγάλο πλεόνασμα.
Παρ’ όλα αυτά, στο πλαίσιο ενός συναινετικού διαζυγίου θα αναγνωριζόταν ότι κάθε βοήθεια στο δρόμο για τη δημιουργία ανεξάρτητου νομίσματος θα ήταν πολύ σημαντική. Η διαδικασία αποχώρησης από την ευρωζώνη θα χαρακτηρίζεται από εμπόδια και αβεβαιότητες. Η Ευρώπη θα πρέπει να συμβάλει με «ενισχύσεις προσαρμογής» κατά τη φάση της μετάβασης. Η αλληλεγγύη υπαγορεύει ότι τα χρήματα αυτά θα πρέπει να έχουν τη μορφή επιχορήγησης.
Η μετάβαση θα μπορούσε να επιτευχθεί με σχετικά ομαλό τρόπο ακόμα και αν αυτού του είδους η βοήθεια δεν ήταν άμεσα διαθέσιμη. Το κράτος χρειάζεται χρήματα για τρεις λόγους: για να χρηματοδοτεί την αγορά εγχώριων αγαθών και υπηρεσιών, για να εξυπηρετεί το χρέος και για να χρηματοδοτεί την αγορά αγαθών και υπηρεσιών από την αλλοδαπή. Η αντιμετώπιση της πρώτης ανάγκης είναι, τουλάχιστον από εννοιολογικής άποψης, ευκολότερη. Το κράτος μπορεί ουσιαστικά να χορηγεί πιστώσεις στον εαυτό του (με τον τρόπο που περιγράφηκε προηγουμένως, στην ανάλυσή μας για το πώς το κράτος μπορεί να χορηγεί πιστώσεις σε τρίτους).
Η επακόλουθη αύξηση της συνολικής ζήτησης θα είναι ευεργετική για την οικονομία. Οι επικριτές θα εκφράσουν ανησυχία για τον πληθωρισμό. Όμως οι χώρες της κρίσης έχουν να κάνουν με αποπληθωρισμό, δηλαδή ανεπάρκεια συνολικής ζήτησης.
Αν υπάρξει ανάγκη για κρατική χρηματοδότηση πέραν του ποσού που θα αποκαθιστούσε πλήρη απασχόληση στην οικονομία, τότε το κράτος θα πρέπει να αυξήσει τους φόρους. Οι πληροφορίες, ωστόσο, που θα είναι διαθέσιμες μέσω του μηχανισμού ηλεκτρονικών πληρωμών θα του ενισχύσουν τη δυνατότητά του να εισπράττει τους φόρους που ήδη έχουν καταλογιστεί, περιορίζοντας την πιθανότητα να καταστεί αναγκαία μια αύξηση φορολογικών συντελεστών. Η ανάγκη εύρεσης κεφαλαίων για την εξυπηρέτηση του χρέους θα περιοριστεί σημαντικά μέσω της αναδιάρθρωσης, η οποία θα πρέπει να αποτελεί σημαντικό τμήμα κάθε συναινετικού διαζυγίου. Αυτό εξετάζεται στην επόμενη ενότητα. Η ανάγκη για ξένο συνάλλαγμα μπορεί επίσης να αντιμετωπιστεί εύκολα, αν υιοθετηθούν άλλα μέρη του προγράμματος (συμπεριλαμβανομένης και της χρήσης των «κουπονιών Μπάφετ») – επειδή τότε δεν θα υπάρχει πραγματική «στενότητα» ξένου συναλλάγματος.
Διαχείριση της αναδιάρθρωσης του χρέους
Οι περισσότερες χώρες της κρίσης έχουν μεγάλο χρέος, που εκφράζεται σε ευρώ. Όπως ανέλυσα στο προηγούμενο κεφάλαιο, σε μερικές περιπτώσεις, όπως η ελληνική, είναι ήδη προφανές ότι το χρέος πρέπει να αναδιαρθρωθεί. Αυτό, όμως, θα είναι ακόμη πιο απαραίτητο μετά την αποχώρηση της χώρας από την ευρωζώνη. Αυτό συμβαίνει επειδή είναι πιθανό η αξία του νομίσματος (που για λόγους απλούστευσης θα συνεχίσουμε να αποκαλούμε ελληνικό ευρώ, αντί για δραχμή) να είναι μικρότερη από την αξία του κοινού ευρώ, στο οποίο θα συνεχίσουμε να αναφερόμαστε απλά ως ευρώ.
Στο κεφάλαιο 7 εξήγησα ότι οι αναδιαρθρώσεις χρέους (πτωχεύσεις) αποτελούν κύριο χαρακτηριστικό του σύγχρονου καπιταλισμού. Παρ’ όλα αυτά, συχνά είναι αμφιλεγόμενες. Η ελληνική κυβέρνηση θα μπορούσε να κάνει κάποια πράγματα που θα εξομαλύνουν τη διαδικασία. Πρώτον, η κυβέρνηση θα πρέπει να κηρύξει πληρωτέα σε ελληνικά ευρώ όλα τα χρέη που εκφράζονται σε ευρώ. Τέτοιου είδους επαναπροσδιορισμοί χρέους έχουν γίνει και στο παρελθόν. Όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες εγκατέλειψαν τον χρυσό κανόνα, τα χρέη που εκφράζονταν σε χρυσό επαναπροσδιορίστηκαν σε δολάρια. Με την είσοδο, δε, στην ευρωζώνη, τα χρέη που εκφράζονταν σε δραχμές μετατράπηκαν σε ευρώ.
Υπάρχει πορεία προς τα εμπρός;
Αν η διαπραγμάτευση των ελληνικών ευρώ γίνεται με έκπτωση έναντι του κοινού ευρώ, αυτό θα ισοδυναμεί μεν με αναδιάρθρωση χρέους, αλλά θα πρόκειται για αναδιάρθρωση ομαλή, χωρίς προσφυγή στις περίπλοκες διαδικασίες που συνεπάγονται οι συνήθεις αναδιαρθρώσεις χρέους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το γεγονός ότι το σύστημα των κουπονιών που περιγράψαμε παραπάνω θα περιόριζε την έκταση της πτώσης της συναλλαγματικής ισοτιμίας.
Σε ελάχιστες περιπτώσεις –μία από αυτές είναι η περίπτωση της Ελλάδας– θα πρέπει να γίνει ρητή διαγραφή χρέους. Το ίδιο ισχύει αν υπάρχουν οφειλές με βάση συμβάσεις που διέπονται από αλλοδαπό δίκαιο, στο πλαίσιο των οποίων η χώρα της κρίσης δεν μπορεί απλώς να προβεί σε επαναπροσδιορισμό σε άλλο νόμισμα. (Σε ένα πραγματικά συναινετικό διαζύγιο, οι άλλες χώρες της ΕΕ θα πρέπει να συμφωνήσουν ότι θα είναι δυνατός ο επαναπροσδιορισμός χρέους που εκδόθηκε με βάση το νομικό πλαίσιο άλλων επικρατειών της ΕΕ.)
Στην περίπτωση ιδιωτικού χρέους η κυβέρνηση θα πρέπει να περάσει νομοθεσία που να προβλέπει εσπευσμένη αναδιάρθρωση. Με το άρθρο 11 του πτωχευτικού τους κώδικα, οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν αναγνωρίσει πόσο σημαντικό είναι να προσφέρεται ένα νέο ξεκίνημα στις εταιρείες, και μάλιστα άμεσα. Αυτό είναι ακόμη πιο σημαντικό όταν πολλές εταιρείες αντιμετωπίζουν το ενδεχόμενο να αθετήσουν τις υποχρεώσεις τους – όπως κάλλιστα μπορεί να ισχύει αν δεν επαναπροσδιοριστεί το εκπεφρασμένο σε ευρώ χρέος τους.
Όπως επισημάναμε στο προηγούμενο κεφάλαιο, οι χώρες της Ευρώπης που βρίσκονται σε κρίση πρέπει να υιοθετήσουν κάποια παραλλαγή αυτής της ιδέας – είτε μείνουν στην ευρωζώνη είτε αποχωρήσουν από αυτή. Το παρόν κεφάλαιο εστιάζει στο συναινετικό διαζύγιο και, καθώς το μεγαλύτερο μέρος του χρέους της Ελλάδας οφείλεται στους Ευρωπαίους εταίρους της, ελπίζουμε ότι αυτοί θα κατανοήσουν πόσο σημαντικό είναι να προσφερθεί ένα νέο ξεκίνημα, πόσο σημαντική και αναγκαία είναι μια μεγάλη διαγραφή χρέους, και, αντί να βομβαρδίσουν τη χώρα με αγωγές, να χρησιμοποιήσουν τις δυνάμεις και την επιρροή τους για να περιορίσουν τα περιθώρια άσκησης αγωγών από πιστωτές του ιδιωτικού τομέα. Έχοντας ως βάση την ευρωπαϊκή αλληλεγγύη, θα μπορούσαν να προχωρήσουν σε μια αναδιάρθρωση χρέους που να υπερβαίνει κατά πολύ το ελάχιστο σύνολο αρχών που υιοθέτησε η διεθνής κοινότητα το 2015, επιτρέποντας έτσι στη διαδικασία αναδιάρθρωσης χρέους να είναι πολύ πιο ομαλή και επιτυχημένη.
