Ταξιδεύοντας από την Αθήνα στην Κρήτη το 1939, ο Χένρι Μίλερ, συγγραφέας πολλών ανήθικων μυθιστορημάτων, πολλά εκ των οποίων απαγορεύτηκαν στην Αμερική, πέταξε με αεροπλάνο για πρώτη φορά.
Μια εμπειρία που περιγράφει στο «Ο Κολοσσός του Μαρουσιού», το κεφάτο του οδοιπορικό ενός ταξιδιού εννέα μηνών ανά την Ελλάδα. Ευρισκόμενος στον αέρα, ο Αμερικανός απόδημος που τότε ζούσε στο Παρίσι, εξέφρασε τη λύπη του που δεν είχε κλείσει ταξίδι με το πλοίο.
Πάντοτε ικανός να δημιουργήσει λογοτεχνία από απεχθείς εμπειρίες, ο Μίλερ έγραψε: «Ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος να περπατήσει τη γη και να πλέει στις θάλασσες· η κατάκτηση του αέρα προορίζεται για ένα μεταγενέστερο στάδιο της εξέλιξής του, όταν θα έχει φυτρώσει πραγματικά φτερά και θα έχει πάρει τη μορφή του αγγέλου, που είναι στην ουσία.»
Εγώ επίσης είχα ευχηθεί να είχα ταξιδέψει με πλοίο όταν πέταξα για Κρήτη από την Αθήνα ένα καυτό απόγευμα του Σεπτεμβρίου πέρυσι, με το κλιματιστικό του αεροπλάνου μας να υπολειτουργεί καθώς οι θερμοκρασίες άγγιζαν τους 100 βαθμούς φαρενάϊτ και το γαλάζιο της θάλασσας ενισχύονταν από τον εκθαμβωτικό ήλιο του Αιγαίου, που έμοιαζε να αιωρείται σε ακριβώς το ίδιο υψόμετρο.
Με το πουκάμισο και το μέτωπό μου μούσκεμα και την 2χρονη κόρη μου να ουρλιάζει, προσπάθησα να επικοινωνήσω με τον Μίλερ, ο οποίος είχε απολαύσει τις δύσκολες πτυχές του ταξιδιού στην Ελλάδα – και ιδιαίτερα στην Κρήτη, το μεγαλύτερο της νησί – όσο απόλαυσε τις ομαλές, χωρίς να χάνει τον ενθουσιασμό του για τη χώρα και την σχεδόν παράλογη πίστη στο αλάθητο του λαού της.
Ο Μίλερ σχετίζεται κυρίως με τα έργα «Τροπικός του Καρκίνου» και «Τροπικός του Αιγόκερω», τα άμορφα, εμποτισμένα στο σεξ αυτοβιογραφικά μυθιστορήματα που έγραψε στο Παρίσι την δεκαετία του 1930, αλλά ο έντονος, εμπνευσμένος «Κολοσσός», που εκδόθηκε το 1941, υπήρξε πάντα αγαπημένο έργο των ειδημόνων.
Σε αυτό, η λυρική αλλά συχνά απείθαρχη πεζογραφία του Μίλερ εξημερώνεται από τη δομή ενός απλού, γραμμικού οδοιπορικού: Πήγε στην Ελλάδα όταν οι Ναζί πλησίασαν απειλητικά το Παρίσι, κάνοντας τις πρώτες του πραγματικές διακοπές μόνος του, στα 48, για να επισκεφθεί τον Άγγλο συγγραφέα Λώρενς Ντάρελ στο ελληνικό νησί της Κέρκυρας.
Μέσω του Ντάρελ, ο Μίλερ, ο οποίος ήταν τόσο άφραγκος όσο ποτέ, αλλά απολάμβανε επιτέλους την αναγνώριση των κριτικών, έκανε φιλίες με τους φωστήρες της «Γενιάς του ’30» στην Ελλάδα.
Αποτελούνταν από καλλιτέχνες και συγγραφείς των οποίων τα έργα επηρεάστηκαν από τις πληγές του Β ‘Παγκοσμίου Πολέμου και της Ελληνικής σύγκρουσης με την Τουρκία που ακολούθησε, συμπεριλαμβανομένων του ζωγράφου Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα και των ποιητών Γιώργου Σεφέρη και τον Γιώργο Κατσίμπαλη, ο οποίος είναι ο «Κολοσσός» του τίτλου του βιβλίου.
Μπορώ να φανταστώ τον Μίλερ, έναν διάσημο αφηγητή, να συναναστρέφεται με αυτές τις λαμπρές προσωπικότητες της Ελλάδας, πίνοντας ρετσίνα, καθώς τον ξεναγούσαν στους αρχαιολογικούς χώρους στην Κέρκυρα, την Αθήνα και τους Δελφούς.
Μετά από χρόνια ανώνυμου μόχθου, ίσως ο Μίλερ ήταν απλά έτοιμος να απολαύσει τον εαυτό του, και το αποτέλεσμα είναι ένας πραγματικός ζήλος για την Ελλάδα, απαλλαγμένος από την άγνοια του κλασικού κόσμου, το πρίσμα μέσα από το οποίο η σύγχρονη Ελλάδα εξετάζονταν και συνεχίζει να εξετάζεται συχνά. Δεν έχει διαβάσει ποτέ Όμηρο· προσπερνάει την Ακρόπολη.
«Δεν μου αρέσουν οι φυλακές, οι εκκλησίες, τα κάστρα, τα παλάτια, οι βιβλιοθήκες, τα μουσεία, ούτε τα δημόσια αγάλματα των νεκρών», έγραψε. Αντ ‘αυτού, επικαλέστηκε μια ενστικτώδη, συναισθηματική αντίδραση στο περιβάλλον του και προτίμησε να αλληλεπιδρά με τους ντόπιους σε ζόρικες διαδρομές.
Είναι το δικό μου είδος ξεναγού. Το καταπράσινο ελληνικό τοπίο, με τα έντονα πράσινα και μπλε χρώματα, σύμφωνα με τον Μίλερ, «είναι έτσι όπως αναμένουμε να μοιάζει η γη, όταν της δίνεται μια δίκαιη ευκαιρία».
Η Κρήτη, κατά το ταξίδι του Μίλερ, ακόμη δεν ήταν ένας ολοκληρωμένος τουριστικός προορισμός, ειδικά στα πρόθυρα του πολέμου, και ήταν σχετικά απομονωμένη, βάζοντας τον στο μυαλό των «πίσω σελίδων των μυθιστορημάτων του Ντίκενς, σε ένα γραφικό, μονοσκελή κόσμο που φωτίζεται από ένα εξουθενομένο φεγγάρι:
Ενας τόπος που είχε επιζήσει κάθε καταστροφή και που τώρα πάλλεται, ένας τόπος με κουκουβάγιες και ερωδιούς και τρελά κειμήλια, όπως αυτά που φέρνουν πίσω οι ναυτικοί από ξένες ακτές».
Σήμερα, ένα μεγάλο μέρος της Κρήτης χαρακτηρίζεται από πολυσύχναστες παραλίες και ορδές τουριστών από τα πακέτα διακοπών, τουλάχιστον κατά την υψηλή περίοδο. Αλλά με ελάχιστη προσπάθεια, μπορούν να βρεθούν παραλίες και ταβέρνες μακριά από την πολυκοσμία.
Την παραμονή του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, όμως, θα πρέπει να φαινόταν σαν να είχε ο Μίλερ όλο το μέρος για τον εαυτό του. Ψάχνοντας λίγη από την ηρεμία που βίωσε, η γυναίκα μου, η κόρη μου και εγώ μείναμε στο Μετόχι Κινδελή, ένας ξενώνας μερικά μίλια από τα τείχη της πόλης των Χανίων, με απομεινάρια της ενετοκρατίας στο φάρο του και το λιμάνι-προπύργιο.
Η πόλη υπήρξε ισχυρός κόμβος εμπορίου και παραμένει ένα γραφικός, αν και υπερφορτωμένος, τουριστικός προορισμός. Η Κρήτη κυβερνήθηκε από τη Βενετία για περισσότερα από 400 χρόνια, μέχρι να πέσει αιχμάλωτη το 1669 από τους Οθωμανούς, οι οποίοι κυβέρνησαν για δύο αιώνες. (Το νησί δεν έγινε επίσημα μέρος της Ελλάδας μέχρι το 1913.)
Η κύρια δομή ρόδινου ασβεστόλιθου του Μετόχι Κινδελή, που σημαίνει «αγροικία Κινδελή», χτίστηκε προς το τέλος της ενετικής περιόδου, τον 17ο αιώνα , είπε η κα Δανάη Κινδελή, διευθύντρια του καταλύματος.
Το αγρόκτημα παρήγαγε ελαιόλαδο στην οθωμανική εποχή, είπε η κα Κινδελή, και στα μεγάλα δωμάτια του ισογείου με τις ψηλές, θολωτές οροφές κάποτε στεγάζονταν τα ελαιοτριβεία. Κατά την επίσκεψή μου, αποφάσισα να ακολουθήσω την κρητική διαδρομή του Μίλερ, η οποία αποτελεί περίπου το ένα τρίτο του βιβλίου και περιλαμβάνει την πρωτεύουσα της Κρήτης, το Ηράκλειο και τους αρχαίους οικισμούς της Κνωσού και της Φαιστού.
Όμως ο Μίλερ παραλείπει να αναφερθεί στον χρόνο που πέρασε στα Χανιά, τα οποία περιγράφει ως «έναν πραγματικό λαβύρινθο. Μια εικόνα της Βενετίας υπό κατάρρευση» στο δοκίμιο «Πρώτες Εντυπώσεις από Ελλάδα», που δημοσιεύθηκε πολύ αργότερα. (Η κα Κινδελή πρότεινε επίσκεψη στα Χανιά μετά τις 15 Σεπτεμβρίου, όταν έχουν φύγει οι τουρίστες και η πόλη ανακτεί για άλλη μια φορά την χαλαρή της γοητεία.)
Ο πεθερός μου, ο οποίος είναι Άγγλος αλλά ζει στην Ελλάδα τον μισό χρόνο, ήταν συνοδός μου στη διαδρομή του Μίλερ. Η μητέρα της κας Κινδελή, η κα Βάνα Νινιού – Κινδελή, αποδείχθηκε μεγάλη λάτρης του «Κολοσσός».
«Από την γενιά μου, στη δεκαετία του ’60 και του ’70, ο Χένρι Μίλερ είχε διαβαστεί πάρα πολύ. Μύησε τη γενιά μου στη Γενιά του ’30», είπε η κα Κινδελή, η οποία είναι αρχαιολόγος. «Δεν παρουσίασε την Ελλάδα με τον συνήθη τρόπο, με ρομαντικό τρόπο, λέγοντας ‘θαυμάζω την Ελλάδα μόνο εξαιτίας του παρελθόντος και τις αρχαιότητες της.’ Αυτό είναι ένα νεκρό παρελθόν», είπε.
Ο Μίλερ δεν εντυπωσιάστηκε με το Ηράκλειο, το οποίο απέχει δύο ώρες με το αυτοκίνητο από τα Χανιά, μέσω ενός συχνά δραματικό δρόμο δύο λωρίδων που ελίσσεται κατά μήκος γκρεμών πάνω από το λαμπερό Αιγαίο στη βόρεια ακτή του νησιού.
Περιέγραψε την πόλη ως «ένα έκτρωμα στο πρόσωπο του χρόνου» και «μια συγκεχυμένη, εφιαλτική πόλη, απόλυτα αφύσικη, απόλυτα ετερογενής, ένα μέρος-όνειρο που αιωρείται σε ένα κενό μεταξύ της Ευρώπης και της Αφρικής, μυρίζοντας έντονα από ακατέργαστα δέρματα, σπόρους κύμινου, πίσσα και υποτροπικά φρούτα».
Όσον αφορά το Ηράκλειο, την τέταρτη μεγαλύτερη πόλη στην Ελλάδα, που ως επί το πλείστον δομήθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι απόψεις μας διίστανται. Το λατρέψαμε. Ενώ δεν είχε τη γοητεία των Χανίων, είχε μία χαλαρωτική, παραθαλάσσια ελκυστικότητα.
Σε σύγκριση με τα Χανιά, όπου η επιδίωξη των ευρώ των τουριστών έμοιζε ιδιοτελής, το Ηράκλειο δίνει την αίσθηση ενός πραγματικού μέρους, μιας καθημερινής πόλης με μια ζωηρές καφετέριες και δημόσιες πλατείες με φοινικόδεντρα να απλώνονται γύρω από τουρκικά και ενετικά σιντριβάνια.
Η αρμενική γλώσσα είναι αναμειγμένη με τα ελληνικά, και πολλά τείχη περιείχαν γκράφιτι κατά της Ευρωπαϊκής Ένωσης και υπέρ του ποδοσφαίρου. (Δεν υπήρχε έκδηλη απόδειξη της ελληνικής οικονομικής κρίσης στην Κρήτη κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδου, αλλά ήταν ένα ζήτημα – αν όχι το πραγματικό θέμα – στις πολλές συζητήσεις που είχα κατά τη διάρκεια της επίσκεψής μου).
Όπως πολλές ελληνικές πόλεις, το Ηράκλειο έχει απίστευτα στενά, δαιδαλώδη σοκάκια. Μόλις βρέθηκε το νοικιαζόμενο Prius μου (ένα μεγάλο αυτοκίνητο κατά τα ευρωπαϊκά δεδομένα) εγκλωβισμένο ανάμεσα σε σταθμευμένα αυτοκίνητα και τα τοιχώματα των στενών, ένα πλήθος ευχάριστων Κρητικών εμφανίστηκε για να προσφέρει το πιο αγχωτικό είδος βοήθειας:
Φώναζαν στα ελληνικά, χειρονομώντας ζωηρά, ακόμη και απλώνοντας το χέρι μέσα από το ανοιχτό παράθυρο να μου στρίψουν το τιμόνι. Με το αυτοκίνητο ασφαλώς σταθμευμένο, βρήκαμε την κεντρική πλατεία της πόλης και την ενετική Λότζια, ένα τεράστιο τοξωτό κτίριο που ολοκληρώθηκε το 1628 και είναι ένα από τα διοικητικά κέντρα της πόλης.
Ψάχναμε για ένα τζαμί για το οποίο έγραψε ο Μίλερ ότι είχε μετατραπεί σε κινηματογράφο όπου είδε μια ταινία των Λόρελ και Χάρντι. Νομίζαμε ότι αυτό το τζαμί μπορεί να ήταν εκεί όπου βρίσκεται τώρα η ογκώδης εκκλησία του Αγίου Τίτου, πολιούχου της Κρήτης, η οποία κυριαρχούσε στην κεντρική πλατεία.
Το κτίριο, που ήταν κάποτε τζαμί, μετατράπηκε σε ελληνική Ορθόδοξη Εκκλησία στη δεκαετία του 1920, και ο μιναρές του κατεδαφίστηκε. Ο διαχειριστής της εκκλησίας φάνηκε κάπως προσβεβλημένος από την ιδέα ότι η εκκλησία χρησιμοποιήθηκε κάποτε ως σινεμά, αλλά πρότεινε ότι ίσως κατά τη εποχή της επίσκεψης του Μίλερ να είχε προβληθεί κάποια τυχαία ταινία πολεμικής προπαγάνδας. Δεν ήθελα να μειώσω το περίβλεπτο ύφος της εκκλησίας ρωτώντας εάν ήταν δυνατόν ο Μίλερ να είχε παρακολουθήσει φαρσοκωμωδίες εκεί.
Όταν το επισκέφθηκε ο Μίλερ, το Ηράκλειο ήταν μια μικρή, επαρχιακή πόλη και τα αρχαία ερείπια του μινωικού ανακτόρου της Κνωσού ήταν στη γύρω περιοχή. Σήμερα, τα πέντε στρέμματα δαιδαλώδεις ερείπια στην κορυφή του λόφου της Κνωσού, ο μεγαλύτερος αρχαιολογικός χώρος από την Εποχή του Χαλκού στην Κρήτη που που χρονολογείται γύρω στο 1900 π.Χ. και πιστεύεται να είναι η αρχαιότερη πόλη της Ευρώπης, βρίσκεται στα προάστια του Ηρακλείου, που έχει αναπτυχθεί ραγδαία από τότε που το επισκέφτηκε ο Μίλερ.
Ξεκινώντας το 1900, η Κνωσός υποβλήθηκε σε μια αμφιλεγόμενη αναστήλωση από τον Βρετανό αρχαιολόγο Σέρ Άρθουρ Έβανς, ο οποίος όχι μόνο έκανε ανασκαφές στην Κνωσό, αλλά με μάλλον αμφισβητήσιμο τρόπο ξανάχτισε κάποιες δομές σύμφωνα με το πως πίστευε ότι θα μπορούσαν να ήταν.
Ο Έβανς ξαναέβαψε τοιχογραφίες και ξανάχτιστε κάποιες δομές, προσθέτοντας οροφές, δάπεδα και κολώνες από ξύλο και μπετόν.
Μια πινακίδα στην Κνωσό αναγνωρίζει αυτές τις ιστορικές ανακρίβειες, κάπως συνεσταλμένα, «Έχει παρατηρηθεί ότι τα αρχαιολογικά στοιχεία είναι μερικές φορές ανεπαρκείς για τη υποστήριξη της αναστήλωσης» Ο Μίλερ έβλεπε τα πάντα μέσα από το φακό ενός συγγραφέα, και έγραψε για όλα όσα είδε – και χρησιμοποίησε παρόμοιες τεχνικές στο επόμενο βιβλίο του, το οποίο ήταν ένα οδοιπορικό της Αμερικής, «Κλιματιζόμενος Εφιάλτης».
Όπως τον αρχαιολόγο Έβανς, δεν φοβόταν να εξωραΐσει τα γεγονότα οπότε δεν ενοχλήθηκε από αυτή την παράξενη, τώρα ακατανόητη αναστήλωση. «Όπως και να έμοιαζε η Κνωσός στο παρελθόν, όπως μπορεί και να μοιάσει στο μέλλον, αυτή που έχει δημιουργήσει ο Έβανς είναι η μόνη που έχω γνωρίσει ποτέ.
Είμαι ευγνώμων για ό, τι έκανε», έγραψε ο Μίλερ. Αυτό που μας άρεσε πραγματικά για την Κνωσό ήταν το χρώμα, παρά τις υποθετικές βελτιώσεις του Έβανς.
Οι τοιχογραφίες και οι βαμμένοι κόκκινοι τοίχοι και οι κολώνες κάποιων δωματίων υπενθυμίζουν τους επισκέπτες ότι οι αρχαίοι άνθρωποι, στην πραγματικότητα, δεν ζούσαν σε έναν μονοχρωματικό, πέτρινο κόσμο. Για τον Μίλερ υποδήλωνε «το μεγαλείο, την λογικότητα και την χλιδή ενός ισχυρού και ειρηνικού λαού».
Ενώ η Κνωσός ήταν γεμάτη με τουρίστες, τα ερείπια της πόλης της Φαιστού από την Εποχή του Χαλκού, σε κορυφογραμμή πάνω από την νότια ακτή της Κρήτης και με θέα στη Μεσόγειο, ήταν σχεδόν έρημη, με περίπου μια ντουζίνα επισκέπτες μόνο.
Η δίωρη διαδρομή από τα Χανιά μας πήγε πάνω από ξηρά βουνά από δρόμους στριφογυριστούς – η Κρήτη, οι ντόπιοι επισημαίνουν, έχει περισσότερα βουνά από παραλίες. Καθώς μπήκαμε στην Φαιστό, άκουσα μια τουρίστρια με γαλλική προφορά να λέει στο σύντροφό της:
«Δεν μου αρέσει αυτό το μέρος. Δεν είναι τόσο ενδιαφέρον». Πράγματι, δεν μοιάζει με κάτι περισσότερο από ένα σωρό από μπάζα, και οι χάρτες που μας δόθηκαν ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, δυσνόητοι. Μετά από μισή ώρα περιπλανόμενοι ανάμεσα στα χνάρια του συγκροτήματος, που είναι το μόνο που ουσιαστικά απομένει, άρχισε να μας αρέσει η Φαιστός.
Σε αντίθεση με την Κνωσό, στην Φαιστό επιβάλλεται να δουλέψει η φαντασία, και σιγά-σιγά αρχίσαμε να σχεδιάζουμε που ανήκε το κάθε τι με βάση τη διάταξη των διαφόρων λίθινων θεμελίων. Επειδή ο χάρτης ήταν τόσο ασαφής, αισθανθήκαμε σαν να λύναμε ένα παζλ. Τα παγκάκια κάτω από τα πεύκα στην περίμετρο της περιοχής υπονοούσαν ότι ήταν ένα μέρος για να χαλαρώσουμε.
Αυτή ήταν η Κρήτη, έγραψε ο Μίλερ, που μπορεί να «ηρεμήσει το μυαλό, να γαληνέψει την σκέψη», αν και η αφόρητη ζέστη επιδρούσε επίσης καταπραϋντικα. Ο Μίλερ ταξίδεψε μόνος για να την Φαιστό, στην οποία, σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, βασίλευσε η δυναστεία που είχε ιδρύσει ο Ραδάμανθυς, αδελφού του βασιλιά Μίνωα, ο πρώτος βασιλιάς της Κρήτης και γιος του Δία και της Ευρώπης (η θεά από την οποία πήρε το όνομά της η Ευρώπη).
Τα ερείπια έχουν θέα σε αγροκτήματα και, πέρα από αυτά, τη θάλασσα και τον ουρανό. Η φύση ήταν η θεά του Μίλερ, που έγραψε ότι στη Φαιστό ήθελε να γδυθεί και να «κάνει ένα άλμα τρέχοντας και να πηδήξει στο γαλάζιο».
Ο Μίλερ έγραψε ότι, παρά τα όσα πιστεύουν οι ιστορικοί, του ήρθε μια «ισχυρή διαίσθηση» ότι «η Φαιστός ήταν το γυναικείο προπύργιο της οικογένειας Μίνωα». Το ίχνος του διαμερίσματος της Μινωικής βασίλισσας, ή αλλιώς το μέγαρο, είναι αρκετά μικρότερο από του βασιλιά, γεγονός που τορπιλίζει την θεωρία του Μίλερ, αλλά η γνώση αυτή πιθανότατα δεν θα άλλαζε τις εντυπώσεις του για το μέρος.
Δεν αποτελέι έκπληξη που ο Μίλερ αισθάνθηκε μια τέτοια συμπάθεια για τον Άρθουρ Έβανς: Κάνεις από τους δύο δεν επέτρεψε σε αυτά που δεν γνώριζαν να παρεμποδίσουν την απόλαυση της Κρήτης.
Τι να διαβάσετε Υπάρχουν πολλές βιογραφίες του Χένρι Μίλερ, αλλά το «Ο πιο ευτυχισμένος άνθρωπος στη γη» (“The Happiest Man Alive”) της Mary Dearborn είναι το καλύτερο μέρος για να ξεκινήσετε.
Ο Μίλερ δημοσίευσε πολλά· πάρα πολλά μάλιστα. Τα βιβλία του Παρισιού, «Τροπικός του Καρκίνου», «Μαύρη Άνοιξη» και «Τροπικός του Αιγόκερω», θεωρούνται τα καλύτερά του. Ένας καλό συνοδευτικό για το «Ο Κολοσσός του Μαρουσιού» είναι το δοκίμιο του Μίλερ «Πρώτες Εντυπώσεις από την Ελλάδα», που δημοσιεύθηκε στη συλλογή «Sextet».
Η αρχαία πόλη της Κνωσού βρίσκεται στα περίχωρα του Ηρακλείου, πρωτεύουσα της Κρήτης. Η Φαιστός είναι στη νότια ακτή της Κρήτης, περίπου δύο ώρες από τα Χανιά. Ο Χένρι Μίλερ επισκέφθηκε το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης στο Ηράκλειο.
Παραμένει μια καλή πηγή για την ιστορία της Κρήτης. Σοφοκλή Βενιζέλου 27, +30-2810-283219,www.historical-museum.gr.
Στην Αθήνα, η φανταστική Πινακοθήκη Νίκου Χατζηκυριάκου-Γκίκα, που στεγάζεται στο πρώην σπίτι του καλλιτέχνη, αποτελεί φόρο τιμής για την Γενιά του ’30, και έχει κάποιες φωτογραφίες του Χένρι Μίλερ. Κριεζώτου 3, +30-210-361-5702, www.benaki.gr.
Πηγή: ΝΥΤ