Για πρώτη φορά μετά από περίπου 40 χρόνια από την τελευταία μεγάλη αναμόρφωση του Οικογενειακού Δικαίου, επαναπροσδιορίζεται η φιλοσοφία του νομοθέτη, σε περίπτωση διάστασης μεταξύ γονέων, από τη μονοδιάστατη άσκηση της γονικής μέριμνας επιμέλειας κυρίως από τον έναν γονέα στην από κοινού πλέον άσκηση και από τους δύο γονείς. Καθιερώνεται η αρχή της μη διάκρισης για οποιονδήποτε λόγο μεταξύ των γονέων, καθώς επίσης και η έννοια της γονεϊκής αποξένωσης.
Λίγο πριν το υπουργείο Δικαιοσύνης ολοκληρώσει τη σύνταξη του νομοσχεδίου ο «Ε.Τ.» απευθύνθηκε στην εξειδικευμένη νομικό Μάρθα Μαρκάκη για να λύσει απορίες σχετικά με το τι ισχύει έως σήμερα και ποιες αλλαγές έρχονται στην επιμέλεια των τέκνων.
1 Τι είναι η επιμέλεια του ανηλίκου παιδιού;
Για να κατανοήσουμε την έννοια της επιμέλειας του ανήλικου παιδιού, χρειάζεται πρώτα να κατανοηθεί η ευρύτερη έννοια της γονικής μέριμνας.
Η γονική μέριμνα αφορά όλες εκείνες τις αποφάσεις που οι γονείς καλούνται και έχουν καθήκον να λάβουν κατά την ανατροφή των παιδιών τους, τα οποία λόγω της ανηλικότητας και ανάλογα κάθε φορά με την ηλικία τους δεν μπορούν να πάρουν μόνα τους για τον εαυτό τους.
Οι αποφάσεις που λαμβάνουν οι γονείς για τα παιδιά τους είναι καθημερινές και συνεχώς διαφοροποιούμενες, λόγω του ότι οι ανάγκες των παιδιών όσο μεγαλώνουν είναι διαφορετικές.
Οι γονείς καλούνται να αποφασίσουν ποιο θα είναι το όνομα του παιδιού τους, ποιος θα είναι ο παιδίατρός του, ποιος θα αναλάβει τη φύλαξή του όταν εκείνοι εργάζονται, σε μικρότερες ηλικίες ποιο θα είναι το καθημερινό του πρόγραμμα, με ποιο φίλο θα βρεθεί, μεγαλώνοντας σε ποιο σχολείο θα φοιτήσει, ποιες εξωσχολικές δραστηριότητες θα κάνει, στη σημερινή εποχή πόσες ώρες θα επιτρέπεται να παίζει ηλεκτρονικά παιχνίδια, πώς θα αντιμετωπιστεί η χρήση των υπολογιστών και της τεχνολογίας, πότε θα πάρει κινητό τηλέφωνο.
Οπως είναι προφανές ο αριθμός των αποφάσεων που καλούνται να λάβουν οι γονείς για τα παιδιά τους είναι ανεξάντλητος. Οσο μικρότερα είναι τα παιδιά, τόσες περισσότερες αποφάσεις έχουν να λάβουν οι γονείς από κοινού έως ότου αυτά ενηλικιωθούν.
Στον νομικό κόσμο η γονική μέριμνα περιλαμβάνει πρώτον την επιμέλεια του ανηλίκου τέκνου, δηλαδή την ανατροφή, την επίβλεψη και την εκπαίδευσή του, δεύτερον τη διοίκηση της περιουσίας του και τρίτον την εκπροσώπηση του τέκνου σε κάθε υπόθεση.
2 Πώς ασκείται η γονική μέριμνα κατά τη διάρκεια της συμβίωσης των γονέων;
Κατά τη διάρκεια της συμβίωσης, οι γονείς ασκούν από κοινού τη γονική μέριμνα των ανηλίκων παιδιών τους. Δηλαδή, οι γονείς έχουν συνεπιμέλεια, συνδιαχείριση και συνεκπροσώπηση των ανηλίκων παιδιών τους.
3 Τι συμβαίνει όταν οι γονείς αποφασίζουν να λύσουν τη συμβίωσή τους και το γάμο τους;
Με τη διάσταση ή με τη λύση του γάμου διακόπτεται μεν η έγγαμη συμβίωση των γονέων, αλλά δεν διακόπτεται η γονεϊκή σχέση και η συνυφασμένη με αυτήν υποχρέωση φροντίδας και ανατροφής των τέκνων. Οι γονείς καλούνται εκ των πραγμάτων, ακόμη και μετά τη διακοπή της έγγαμης συμβίωσης, να συνεχίσουν να συναποφασίζουν για τα σχετικά με την ανατροφή των τέκνων τους ζητήματα.
Η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας ακόμη και μετά τη λύση του γάμου προβλέπεται ήδη στον Αστικό Κώδικα. Δεν υφίσταται νομοθετική πρόβλεψη ότι μόνη η λύση του γάμου συνεπάγεται αυτόματα και τη διακοπή της κοινής άσκησης της γονικής μέριμνας των ανηλίκων τέκνων από τους γονείς.
Αυτό που ορίζεται στον Αστικό μας Κώδικα είναι ότι η γονική μέριμνα μπορεί να ρυθμιστεί διαφορετικά από το δικαστήριο, στις περιπτώσεις που οι γονείς διαφωνούν ως προς την άσκησή της.
Ακόμη, δηλαδή, και με το ισχύον νομοθετικό πλαίσιο, όταν οι γονείς συμφωνούν, μπορούν να ρυθμίσουν όπως ακριβώς επιθυμούν την επιμέλεια των παιδιών τους και τον τρόπο που θα συντελεστεί η επικοινωνία των παιδιών με τους γονείς κατά τη διάσταση ή μετά τη λύση του γάμου.
4 Στην πράξη, όμως, έχει παρατηρηθεί ότι τις περισσότερες φορές στην περίπτωση του διαζυγίου η επιμέλεια ανατίθεται στη μητέρα και ο πατέρας διατηρεί το δικαίωμα επικοινωνίας με το παιδί ορισμένες μόνο μέρες του μήνα. Τι ακριβώς συμβαίνει;
Πράγματι, από πολλών ετών η πρακτική των δικαστηρίων είναι να ανατίθεται η επιμέλεια των ανηλίκων τέκνων στον ένα γονέα και τις περισσότερες φορές στις μητέρες.
Οι λόγοι που ανατίθεται από το δικαστήριο η επιμέλεια του ανηλίκου τέκνου στον ένα γονέα είναι ποικίλοι. Συχνότερα, η συγκρουσιακή σχέση ανάμεσα στους γονείς κρίνεται ότι δεν θα βοηθήσει στην άσκηση της γονικής μέριμνας, διότι η προσωπική αντιπαράθεση θα μεταφέρεται σε κάθε απόφαση που αφορά το παιδί, από την πλέον καθημερινή, έως την πλέον σοβαρή.
Η ανάθεση της επιμέλειας τις περισσότερες φορές συγκεκριμένα στη μητέρα βασιζόταν περισσότερο στις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούσαν και στο πώς είχε διαμορφωθεί το σύστημα της οικογένειας.
Σε κάθε εποχή ο νομοθέτης και εν συνεχεία οι δικαστές, οι εφαρμοστές του δικαίου, καλούνται να σταθμίσουν τις εκάστοτε παραμέτρους και να καταλήξουν στη βέλτιστη λύση. Πρωταρχικός, βέβαια, στόχος παραμένει πάντοτε η διασφάλιση του συμφέροντος των παιδιών.
5 Τον τελευταίο καιρό ακούμε όλο και περισσότερο για συνεπιμέλεια μετά τη λύση του γάμου, για εναλλασσόμενη κατοικία και για ισόχρονη κατανομή του χρόνου των παιδιών με τους γονείς τους. Ποια η σημασία των όρων αυτών;
Εχει επικρατήσει μια παρανόηση το τελευταίο διάστημα. Εχει ταυτιστεί η συνεπιμέλεια των ανήλικων παιδιών με τη ρύθμιση της επικοινωνίας των τελευταίων με τον γονέα με τον οποίο δεν διαμένουν μετά τη λύση του γάμου. Τούτο δεν ισχύει.
Η συνεπιμέλεια, όπως αναλυτικά περιγράφηκε ανωτέρω, αφορά στη συνεργασία των γονέων στη λήψη των αποφάσεων για την ανατροφή των παιδιών τους.
Το πώς θα ρυθμίσουν οι γονείς τα ζητήματα που αφορούν στην κατοικία των παιδιών και πότε τα παιδιά θα συναντούν τον γονέα με τον οποίο δεν διαμένουν μαζί και συγκεκριμένα πόσες ημέρες θα διανυκτερεύουν στην οικία του τελευταίου, είναι μια ακόμη απόφαση που καλούνται εκ των πραγμάτων να λάβουν οι γονείς, όταν αποφασίζουν να διακόψουν την κοινή τους συμβίωση. Η απόφαση αυτή μπορεί να ληφθεί είτε με κοινή συμφωνία των γονέων, είτε με προσφυγή είτε σε διαμεσολάβηση είτε στο δικαστήριο όταν οι γονείς διαφωνούν.
Η εν λόγω απόφαση εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως η ηλικία του παιδιού, η ύπαρξη και άλλων αδελφών, η σχέση του παιδιού με τα αδέλφια του, οι σχολικές του υποχρεώσεις, η καθημερινότητα των γονέων, ο τόπος κατοικίας των γονέων, το ωράριο εργασίας των γονέων κ.ά., οι οποίοι παράγοντες εξεταζόμενοι οδηγούν στη λήψη της κατάλληλης απόφασης σχετικά με το πρόγραμμα των παιδιών. Για παράδειγμα η περίπτωση της οικογένειας που ο ένας γονέας εργάζεται με βάρδιες ή έχει νυχτερινή εργασία είναι πολύ διαφορετική με την περίπτωση που και οι δύο γονείς έχουν πρωινή εργασία.
Κάθε φορά λοιπόν θα πρέπει να εξετάζεται η κάθε οικογένεια ξεχωριστά, ώστε να βρεθεί η βέλτιστη λύση και να παρθεί η απόφαση που πρωτίστως θα αποβλέπει στο συμφέρον του παιδιού.
6 Επίκειται τροποποίηση των νομοθετικών ρυθμίσεων για την άσκηση της γονικής μέριμνας. Θα γίνει η συνεπιμέλεια υποχρεωτική;
Στην επιστήμη και στην κοινωνία συζητείται εδώ και πολλά χρόνια η αλλαγή ορισμένων ρυθμίσεων του Οικογενειακού μας Δικαίου.
Ενώ, λοιπόν, μέχρι και σήμερα δεν αποκλείεται νομοθετικά η από κοινού άσκηση της γονικής μέριμνας, δηλαδή η συνεπιμέλεια, η συνδιαχείριση και η συνεκπροσώπηση των ανήλικων παιδιών από τους γονείς τους ακόμη και μετά τη λύση του γάμου, το μοντέλο αυτό της συνεπιμέλειας, συνδιαχείρισης και συνεκπροσώπησης ελάχιστα επιλεγόταν στην πράξη από τους γονείς ή το δικαστήριο μετά το διαζύγιο.
Η πρόταση της συσταθείσας νομοπαρασκευαστικής επιτροπής αφορά στην ρητή πλέον αναφορά της συνεπιμέλειας ως τρόπο ρύθμισης της άσκησης της γονικής μέριμνας που θα ισχύει κατά κανόνα μετά τη διακοπή της συμβίωσης των γονέων.
Οι γονείς θα συνεχίζουν να ασκούν από κοινού τη γονική μέριμνα, όπως και κατά τη διάρκεια του γάμου, δηλαδή θα συναποφασίζουν για όλα τα θέματα που αφορούν στο παιδί. Το ίδιο θα ισχύει και για τα παιδιά που έχουν γεννηθεί χωρίς γάμο των γονέων τους.
Το παιδί δεν θα διαμένει πλέον και με τους δύο γονείς, από τη στιγμή που οι γονείς του αποφάσισαν να διακόψουν τη συμβίωσή τους. Κατ’ επέκταση θα ρυθμίζεται η επικοινωνία του παιδιού με τον γονέα που δεν διαμένει μαζί με το παιδί. Ο κάθε γονέας θα μπορεί να αποφασίζει μόνος του για τις καθημερινές πράξεις επιμέλειας των παιδιών, όπως ενδεικτικά το καθημερινό πρόγραμμα διατροφής, η ένδυση, το πρόγραμμα του διαβάσματος ή εάν θα συναντήσει κάποιον φίλο του. Ολες οι υπόλοιπες αποφάσεις θα λαμβάνονται από τους γονείς από κοινού.
Η ρητή νομοθετική αναφορά της από κοινού άσκησης της γονικής μέριμνας δεν σημαίνει ότι θα πρέπει υποχρεωτικά να εφαρμόζεται σε όλες τις περιπτώσεις. Εάν αποδεικνύεται ότι είναι δυσλειτουργική για την οικογένεια και για τα παιδιά, οι γονείς θα μπορούν πάντοτε να προσφεύγουν είτε σε διαμεσολάβηση είτε στο δικαστήριο, ώστε να κριθεί η κάθε περίπτωση ξεχωριστά.
Με τη ρητή νομοθετική καθιέρωση της συνεπιμέλειας κατά τη διάσταση ή μετά το διαζύγιο δίνεται η ευκαιρία και στους δύο γονείς να εκπληρώσουν τον γονεϊκό τους ρόλο ενώ αποκλείεται το αίσθημα της αποξένωσης του γονέα που δεν έχει την αποκλειστική επιμέλεια του παιδιού.
Ζωηρός είναι ο διάλογος σχετικά με το εάν πρέπει να καθιερωθεί κάποιος ελάχιστος χρόνος επικοινωνίας του παιδιού με τον γονέα με τον οποίο δεν διαμένει μαζί.
Ο νομοθέτης καλείται να καταλήξει σε νομοθετικές λύσεις, οι οποίες θα δημιουργήσουν ένα προστατευτικό πλέγμα για όσο το δυνατόν περισσότερες περιπτώσεις που θα ανακύψουν στην κοινωνική πραγματικότητα και χρήζουν ρύθμισης. Η περιοριστική εξειδίκευση, ιδίως αόριστων νομικών εννοιών, ενίοτε φέρει τα αντίθετα αποτελέσματα. Ενδέχεται να οδηγήσει στο να μείνουν αρρύθμιστες αρκετές περιπτώσεις. Στις οικογενειακές δε υποθέσεις, αυτό σημαίνει ότι θα μείνει απροστάτευτο το πολυτιμότερο υποκείμενο δικαίου, το παιδί.
Η κάθε οικογένεια είναι πολύ ξεχωριστή σαν σύστημα, οπότε χρειάζεται να δίνεται μεν η γενική κατεύθυνση, αλλά να αφήνεται χώρος ώστε να μπορούν να κριθούν, εφόσον απαιτηθεί, επιμέρους προϋποθέσεις στην πράξη με τη βοήθεια των κατάλληλα εκπαιδευμένων επαγγελματιών και ενός ευρύτερου συστήματος που στηρίζει την οικογένεια.
7 Οι γονείς μπορούν να ζητούν βοήθεια από τον οικογενειακό διαμεσολαβητή όταν δεν μπορούν να συμφωνήσουν σε ζητήματα που αφορούν στην ανατροφή των παιδιών. Πώς ακριβώς βοηθά τους γονείς ο οικογενειακός διαμεσολαβητής;
Ο διαμεσολαβητής είναι ένα ουδέτερο πρόσωπο που βοηθά τους γονείς να διαπραγματευτούν εποικοδομητικά, ώστε να μπορέσουν να επικοινωνήσουν αποτελεσματικά μεταξύ τους και να εκφράσουν τα ζητήματα που τους απασχολούν με τρόπο που ο άλλος γονέας μπορεί να τα ακούσει.
Στην οικογενειακή διαμεσολάβηση συζητούνται αναλυτικά όλα τα θέματα που επιθυμούν οι γονείς να συζητήσουν και αφορούν στην κοινή ανατροφή των παιδιών.
Η συνεργασία ανάμεσα στους γονείς δεν μπορεί να επιβληθεί, αλλά πρέπει να καλλιεργηθεί. Στο περιβάλλον της διαμεσολάβησης καλλιεργείται η συνεργασία ανάμεσα στους γονείς. Οι γονείς αποκτούν τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Στόχος είναι εν τέλει να καταφέρουν να αποφασίσουν οι ίδιοι για τα παιδιά τους και να συνταχθεί ένα αναλυτικό σχέδιο ανατροφής το οποίο θα περιλαμβάνει όλες τις αποφάσεις τους, ώστε να ελαχιστοποιηθούν οι πιθανότητες να εμφανιστούν απρόοπτες διαφωνίες κατά στην άσκηση της γονικής μέριμνας.
8 Πότε πρέπει οι γονείς να απευθυνθούν σε οικογενειακό διαμεσολαβητή;
Οι γονείς μπορούν να ζητήσουν βοήθεια από το διαμεσολαβητή όταν διαφωνούν σχετικά με ζητήματα που αφορούν στην ανατροφή των παιδιών τους και στην άσκηση της γονικής μέριμνας και επιθυμούν να βρουν μια κοινά αποδεκτή λύση με τον άλλο γονέα.
Τούτο μπορεί να γίνει σε οποιοδήποτε φάση της γονεϊκής σχέσης. Είτε δηλαδή κατά τη διάρκεια του γάμου είτε όταν οι γονείς αποφασίζουν να διακόψουν την κοινή τους συμβίωση είτε μετά τη λύση του γάμου.
Η ανάγκη να ληφθούν κοινές αποφάσεις για τα παιδιά δεν συνδέεται με το καθεστώς της συντροφικής σχέσης των γονέων. Από τη στιγμή που το ζευγάρι αποκτά το πρώτο του παιδί, ξεκινά το ταξίδι της γονεϊκότητας, της κοινής ανατροφής και του μεγαλώματος ευτυχισμένων παιδιών που στη συνέχεια θα γίνουν ισορροπημένοι ενήλικες.