(με αφορμή την παγκόσμια ημέρα ποίησης, 21-3-2017)
[του Δημήτρη Περοδασκαλάκη (Λασίθι)
της Βούλας Επιτροπάκη (Ηράκλειο)
της (+) Νατάσας Χατζηδάκη (Ρέθυμνο)
και της Ελένης Μαρινάκη (Χανιά)]
Η ποίηση του Δημήτρη Περοδασκαλάκη
Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή,
Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Κρήτης
Ο Δημήτρης Περοδασκαλάκης έχει στο ενεργητικό του τρεις ποιητικές συλλογές: α) Μες στο λευκό και μες στο μαύρο (2005), β) Με τον ξένο (2008), γ) Ἐπὶ γᾶν μέλαιναν (2012) και την ποιητική σύνθεση Παιγνίδι ανοιχτό (2015). Τα βιβλία έχει εκδώσει ο οίκος Γαβριηλίδη. Κοινά θέματα των τριών συλλογών αλλά και της ποιητικής σύνθεσης Παιγνίδι ἀνοιχτό είναι η αγωνία του προσώπου να οριστεί ανάμεσα στην καθημερινότητα και στα θεμελιώδη ζητήματα της ζωής που διαμορφώνουν τον άνθρωπο ως σκεπτόμενο μέλος της κοινότητας. Γι’ αυτό πολύ συχνά διαπιστώνουμε ότι ποιήματα και των τεσσάρων βιβλίων θεμελιώνουν την πλοκή τους ανάμεσα σε αντιθέσεις: στο φως και στο σκοτάδι, στο μέσα και στο έξω του είναι μας, στη ζωή και στον θάνατο, ανάμεσα στην καταφυγή στην ποίηση και στην καταλλαγή της ένθεης φύσης. Οι θεματικές αυτές προτιμήσεις, θεμελιώδεις σε κάθε ποιητική δημιουργία, αποκτούν μορφή και νόημα υποστηριζόμενες τόσο από την πολιτισμική μας παράδοση και την ευρωπαϊκή παρακαταθήκη της μοντέρνας γραφής όσο και από τη «δουλειά» του ίδιου του ποιητή να ορίσει την παρουσία του ανάμεσα σε ποιητές, που αποτελούν πια φωτεινά ορόσημα. Ο Ιωάννης της Αποκάλυψης, ο Ρωμανός ο Μελωδός, το δημοτικό τραγούδι, ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Ρίλκε, ο Χέλντερλιν, αλλά και συντοπίτες του, όπως Μηνάς Δημάκης και ο Χριστόφορος Λιοντάκης έχουν έντεχνα αφομοιωθεί στην ποίηση του Δημήτρη Περοδασκαλάκη. Στην ομιλία έγινε ιδιαίτερη αναφορά σε τρία κυρίαρχα θέματα που τον απασχολούν στο έργο του και η ποιητική τους μετουσίωση συνιστά θητεία∙ στον χρόνο, στον θάνατο και στη συνύπαρξη της ορθοδοξίας με τον παγανιστικό ουμανισμό, π.χ. των Αγγέλων και του Διονύσου. Η ποιητική σύνθεση Παιγνίδι ανοιχτό είναι «αποκαλυπτικό» κείμενο, όπου σκηνοθετείται ο «μονοφωνικός» διάλογος ανάμεσα στον ποιητή και στο παιδί, τον εαυτό του της παιδικής του ηλικίας. Εκεί επιτελείται το θαύμα της ανάληψης πάνω από τα εγκόσμια του χαμένου παραδείσου που έρχεται σε αντίθεση με τη μετέπειτα πάλι εγκόσμια δοκιμασία του ποιητή, η οποία εκπληρώνεται ως εντολή του Θεού.
Διαγράφοντας την πορεία του Δημήτρη Περοδασκαλάκη μέσα στα Νεοελληνικά Γράμματα, θα υποστηρίζαμε ότι αφετηρία του είναι τα ποιήματα αυτογνωσίας, συνεχίζει με τις σπουδές πάνω στα όρια του χρόνου που το κορμί και η ψυχή μας τα καθρεφτίζουν, προχωρεί στην ανακάλυψη της άλλης όψης των πραγμάτων που μας περιβάλλουν, προτείνοντας μια ενεργό συμμετοχή στην επαναφορά της ισορροπίας και τώρα όπως οι πρόγονοι ποιητές, μεγάλοι δάσκαλοι του ήθους που εκπέμπει η γλώσσα, εκτίθεται στη δοκιμασία του προφητικού λόγου που έχει την αποστολή όχι να παρηγορήσει, αλλά να αφυπνίσει συνειδήσεις.
Η ποίηση της Βούλας Επιτροπάκη
Μαρία Πατρελάκη,
DEA Φιλολογίας
Η Βούλα Επιτροπάκη με μακρινή καταγωγή από τον Ταυρωνίτη Χανίων κατάγεται από το Δωράκι του Δήμου Αρχανών Αστερουσίων. Νομικός οπλισμένη με γερή λογοτεχνική και εικαστική παιδεία αλλά και με την κληρονομιά της ποιητικής παράδοσης της Κρήτης που έχει τις ρίζες της στην προφορικότητα διακατέχεται από το πάθος της έκφρασης, όπως δείχνει και η ενασχόλησή της με τη ζωγραφική.
Μέχρι σήμερα έχει εκδώσει τα εξής ποιητικά βιβλία: Το 2007 το διπλό ποιητικό βιβλίο «Πράξη» που περιλαμβάνει τις συλλογές «Animus Testandi» και «Corpus». Το 2008 την ποιητική συλλογή «Σκανδιναβικός περίπατος» και το 2016 το τριπλό ποιητικό βιβλίο «Τα μέρη του λόγου» που απαρτίζεται από τις συλλογές «Erotundata structura verborum», με υπότιτλο «Ποιητικό δοκίμιο για το ψέμα της γραφής», «Συνθέσεις, Πορτραίτα, Τοπία» και «Παιχνίδι».
Η Βούλα Επιτροπάκη με ύφος άλλοτε σοβαρό κι άλλοτε παιγνιώδες ή και ελαφρώς ειρωνικό, κάνει ποίηση το δίκαιο, τη φύση, τη γλώσσα, την ποίηση, τον έρωτα, την αγάπη, την αλήθεια, εν τέλει τη ζωή. Οι οπτικές εικόνες με τα φωτεινά τους χρώματα συνιστούν την εικαστική διάσταση της ποίησης της και συμπληρώνονται με θραύσματα ήχων και αρώματα.
Η αίσθηση του περιττού κάνει το λόγο της λιτό, πυκνό, περιεκτικό, υποβλητικό. Η γλώσσα των ποιημάτων της είναι η διαχρονική Ελληνική με λέξεις επιλεγμένες από όλες τις περιόδους της ακόμη και διαλεκτικές του Κρητικού ιδιώματος και κάποιες Λατινικές. Η χρήση του β ενικού προσώπου με το οποίο το ποιητικό υποκείμενο απευθύνεται στο εσύ και η εντύπωση θεατρικού μονολόγου που δημιουργείται σε ορισμένα σημεία προσδίδουν έντονη δραματικότητα στο λόγο. Συχνά η ποιήτρια παίζει με την ετυμολογία και την ηχητική ομοιότητα κάποιων λέξεων ή αραιώνει τα συνθετικά σύνθετων λέξεων.
Η ποίηση της Βούλας Επιτροπάκη, μια ποίηση υψηλής αισθητικής και ποιότητας, αποτελεί συνδυασμό παραδοσιακών και υπερρεαλιστικών στοιχείων, στον οποίο κυριαρχεί ο ρυθμός και το ήθος του δεκαπεντασύλλαβου. Και ενώ η διαδικασία της ποιητικής δημιουργίας με την αυτοπαρατήρηση και τη μελέτη του κόσμου και της ζωής που προϋποθέτει προκαλεί πόνο, οδύνη και το αίσθημα της μοναξιάς και της ματαιότητας, η ποίησή της εκπέμπει φως και αισιοδοξία, η οποία βασίζεται στην ελπίδα και τον αγώνα: Επιστολή (Animus Testandi, σ. 24)
«…έτσι κόκκινη θα βάψω την ελπίδα μου
κόκκινη και τη ματιά μου
γιατί δεν πιστεύω πώς
πώς έγινε ακόμη
να πονούμε απ’ τα λόγια μας…»
Versuum corpus, «Corpus juris» Β΄
«Δε δωρίζεται
η χαρά
χρησικτάται.»
Η ποίηση της Νατάσας Χατζηδάκη
Ειρήνη Βογιατζή,
DEA Φιλολογίας
Γεννημένη το 1946 στο Ρέθυμνο η ποιήτρια Νατάσα Χατζιδάκι ανήκει στο corpus των δημιουργών η ιδεολογική και αισθητική πρόταση των οποίων, τη δεκαετία του 70, διαμορφώνει τη λογοτεχνική πραγματικότητα και μορφοποιεί το ποιητικό πρόσωπο. Αφού έζησε τα χρόνια της εφηβείας στο Ρέθυμνο, μια πόλη που «η βροχή πέφτει σύρριζα στην ξηρά παραλείποντας τη θάλασσα», όπως την περιγράφει το 1989 σε ένα άρθρο με τίτλο «κάστρα, περιστέρια, φοίνικες» που δημοσιεύεται στο περιοδικό «ο κόσμος του βιβλίου», η Νατάσα Χατζιδάκι το 1964 βρίσκεται στην Αθήνα, για να σπουδάσει δημοσιογραφία. Στις αποσκευές της η καταγωγή από τους οπλαρχηγούς της κρητικής επανάστασης από τη μεριά του πατέρα της και η βυζαντινή από τη μεριά της μητέρας της. Και η πρωτόλεια ποιητική της γραφή σε ηλικία 13 ετών δημοσιευμένη στην εφημερίδα Κρητική επιθεώρηση.
Φεύγει για πέντε χρόνια στο Λονδίνο μαζί με τον σύζυγό της ποιητή Μιχάλη Μήτρα και σπουδάζει Αγγλική λογοτεχνία. Επιστρέφει στην πατρίδα και μέσα από το ατομικό βίωμα καταθέτει το δικό της καταγγελτικό και ανατρεπτικό μήνυμα είτε μέσω της ποιητικής της πρότασης είτε ως παραγωγός εκπομπών λόγου στην Ελληνική Ραδιοφωνία (Τρίτο και Πρώτο Πρόγραμμα) και στην ΕΤ1 είτε ως συνεργάτης στη σύνταξη των λογοτεχνικών περιοδικών Πρόσωπο, Σήμα και Ρεύματα. Για τη συμμετοχή της, μάλιστα, στην ομάδα σύνταξης του περιοδικού το Σήμα παραπέμπεται σε δίκη το 1977 με την κατηγορία παράβασης του νόμου “περί Τύπου” – διατάξεις περί ασέμνων.
Ο κοινωνικός προβληματισμός μέσα στην ποίηση και το πεζογραφικό της έργο (Ποιητικές συλλογές: Στις εξόδους των Πόλεων. Περγαμηνή, Αθήνα, 1971 / Ακρυλικά. Πολύπλανο, Αθήνα, 1976 / Δυσαρέσκεια. Πλέθρον, Αθήνα, 1984 / Άλλοι. Κέδρος, Αθήνα, 1990 / Βαθυέρυθρο. Νέο Επίπεδο, 2005 / Άδηλος Αναπνοή: Ποιήματα 1971-1990. Ύψιλον, 2008 Πεζογραφία: Συνάντησέ την, το βράδυ. Μικρή Εγνατία, Θεσσαλονίκη, 1979 / Ιβίσκοι, Νάρκισσοι. Κέδρος, Αθήνα, 1985 / Ξένοι στην πόλη. Αθήνα, Κέδρος, Αθήνα, 1993 / Μετάφραση: Ελεωνόρα Κάρριγκτον, Η πέτρινη πόρτα. Αιγόκερως, 1982) γίνεται πολιτική στάση και υλοποιείται μέσα από μια αλληγορική, ανατρεπτική και προκλητική λογοτεχνική γλώσσα στην οποία αποδομείται η συμβατική κυρίαρχη οργάνωση και διασπάται η συντακτική ομαλότητα. Η αισθητική απόλαυση απελευθερώνεται από κάθε μορφή τεχνοτροπικής σύμβασης, η ειρωνεία και ο προκλητικός τρόπος και η διαλεκτική που αναπτύσσει ο λόγος με την εικόνα, η οπτική ποίηση, αξιοποιούνται για να εκφραστεί η ιδεολογική αντίθεση απέναντι στον παραλογισμό και στην αδιέξοδη κατάσταση που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος, αποτέλεσμα της τεχνοκρατικής αντίληψης και του καταναλωτικού πνεύματος.
Στην ποίησή της, αντιπροσωπευτική της ποιητικής της γενιάς, η Νατάσα Χατζιδάκι εκφράζει με τη δική της χαρακτηριστική εκφραστική πρωτοτυπία, που φορτίζεται ιδεολογικά, την αμφισβήτηση, την αντίδραση και την καταγγελία ενός συστήματος στο οποίο το κοινωνικό και το πολιτικό συνυπάρχουν και το οποίο καταπιέζει τον σύγχρονο άνθρωπο, ενώ στην περίοδο της ωριμότητας οι απλοί, καθημερινοί άνθρωποι πάνω στους οποίους αποτυπώνεται το πέρασμα της ζωής αποτελούν το σημείο αναφοράς για τη μελέτη της ανθρώπινης ψυχής.
Η ποίηση της Ελένης Μαρινάκη
Γιάννης Δημητρακάκης,
Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης
Η Ελένη Μαρινάκη συμπληρώνει φέτος τριάντα χρόνια παρουσίας στα γράμματά μας. Στο διάστημα αυτό έχει δημοσιεύσει επτά ποιητικές συλλογές (η πρώτη το 1987: «Περνώντας βάφεσαι μπλε»), ενώ ετοιμάζει την έκδοση δύο ακόμα ποιητικών βιβλίων. Στα περισσότερα ποιήματά της ο λόγος εκφέρεται σε πρώτο ενικό πρόσωπο και διακρίνεται για τον χαμηλόφωνο λυρισμό του. Ορισμένες βασικές θεματικές περιοχές της ποίησής της είναι οι ακόλουθες:
α. Οι αρχετυπικές αντιθέσεις του φωτός και του σκότους, της ημέρας και της νύχτας.
β. Ο κλειστός χώρος: σήραγγες, πηγάδια, υπόγεια, μια «θολή γυάλινη σφαίρα», κλειστές πόρτες, σπίτια χωρίς παράθυρα, κ.ά., συνήθως συμβολοποιούν αισθήματα εγκλεισμού και ψυχικές καταστάσεις μόνωσης και αναδίπλωσης στον εαυτό· συχνά μάλιστα οι χώροι αυτοί συνδέονται με την κάθετη κίνηση της κατάβασης και της καταβύθισης, κίνηση που παραπέμπει στην ενδοσκόπηση και τη βυθομέτρηση του εαυτού. Δεν απουσιάζουν εντούτοις από την ποίηση αυτή και οι ανοιχτοί χώροι, όπως η θάλασσα και το αστικό τοπίο, στους οποίους κατά κανόνα προσδίδονται αλληγορικές προεκτάσεις.
γ. Ο χρόνος στην παροντική του διάσταση. Η ποιήτρια επιχειρεί να αισθητοποιήσει το παρόν όχι ως διάρκεια, αλλά ως κάτι το παροδικό και το ακαριαίο. Το φευγαλέο πέρασμα μιας ανθρώπινης μορφής, για παράδειγμα, επανέρχεται στα ποιήματα της Μαρινάκη. Εύγλωττη είναι η αφιέρωση που προτάσσεται στη συλλογή Σε ξένο ουρανό: «Στους άγνωστους που πέρασαν από δίπλα μας».
δ. Η δύσκολη λειτουργία της μνήμης, καθώς το ποιητικό εγώ καλείται να διαχειριστεί ένα μνημονικό υλικό φασματικό και σκιώδες.
ε. Ο έρωτας ως ατελέσφορη κίνηση προς τον άλλο, αλλά και συνάμα ως αίτημα αυθεντικής επικοινωνίας.
Η ποιήτρια διερευνά επομένως πτυχές του εσωτερικού της κόσμου. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι η ποίησή της έχει χαρακτήρα εσωστρεφή και ιδιωτικό. Η διαλογική επαφή με τους άλλους αποτελεί βασικό γνώρισμα των ποιημάτων της. Το ποιητικό εγώ είναι σταθερά προσανατολισμένο σε ένα «εσύ»: άλλοτε συνομιλεί με τα πρόσωπα της οικογένειας, κυρίως τη μητέρα· άλλοτε με ανθρώπους με τη ζωή των οποίων η ποιήτρια δεν διασταυρώθηκε παρά τυχαία και φευγαλέα· και άλλοτε με τους ομοτέχνους της. Η ποίηση της Μαρινάκη παρουσιάζει υψηλό βαθμό διακειμενικότητας, καθώς υφαίνει ένα πυκνό δίκτυο αφιερώσεων και παραπομπών σε ποιητές και ποιήτριες που εμφανίστηκαν στο λογοτεχνικό προσκήνιο τις μεταπολεμικές δεκαετίες (Κική Δημουλά, Γιώργης Μανουσάκης, Μίλτος Σαχτούρης), κυρίως όμως τα χρόνια της μεταπολίτευσης (Μιχάλης Γκανάς, Ηλίας Λάγιος, Νίκος Λάζαρης, Γιώργος Μαρκόπουλος, Παυλίνα Παμπούδη, Μανόλης Πρατικάκης, Αργύρης Χιόνης, κ.ά.).
Γι’ αυτό και το έργο της Μαρινάκη μπορεί να διαβαστεί ως ένας στοχασμός πάνω στα ακόλουθα ερωτήματα: Πώς απευθυνόμαστε στον άλλο; Τι σημαίνει το να θέτουμε μια ερώτηση; Πώς μπορούμε να αφουγκραστούμε την απόκριση του άλλου; Στη διαλογική σχέση που επιχειρεί να συνάψει, το ποιητικό εγώ προσέρχεται παραιτημένο από την απαίτηση να έχει τον τελευταίο λόγο και έχοντας απεκδυθεί κάθε αξίωση ισχύος και επιβολής στο «εσύ».
Αξίζει, τέλος, να επισημανθεί μια ειδική μορφή διαλόγου που εντοπίζεται σε ορισμένες συλλογές της ποιήτριας: τον διάλογο με τις μετρικές φόρμες του ποιητικού παρελθόντος. Ορισμένα ποιήματά της είναι γραμμένα σε έμμετρη μορφή, κυρίως σε δεκαπεντασύλλαβο ιαμβικό στίχο, γεγονός που μαρτυρά την προσπάθεια της Μαρινάκη να εγκύψει στην ποιητική παράδοση, να μαθητεύσει σε αυτήν, και, στο μέτρο του δυνατού, να συμβάλει στην ανανέωσή της.
Η Μαρινάκη επέλεξε να μείνει πιστή στον ποιητικό δρόμο που από νωρίς χάραξε, μακριά από ρητορισμούς, υψηγορίες και αναζητήσεις συνταγών εύκολης επιτυχίας. Ποτέ δεν επεδίωξε τη δημόσια προβολή ούτε τον έπαινο των πολλών. Η ασκητική της αφοσίωση στη μελέτη και τη γραφή παραμένει πάντα υποδειγματική. Γι’ αυτό και απόψε δεν τιμάμε μόνο ένα ποιητικό έργο αλλά και μια ακέραιη προσωπικότητα, που ενσαρκώνει μιαν υψηλή ιδέα για την ποίηση.