Του Στρατή Παπαμανουσάκη

«Κλάψε καημένη Ανατολή, που σου ‘φυγαν τ’ αηδόνια,
κι ήρταν και κελαηδήσανε σε ξένα περιβόλια».

(Από το Μικρασιάτικο τραγούδι, Άγιε μου Παντελεήμονα)

Χρειάζονται πάρα πολλά ταξίδια να γνωρίσεις όλη την Ελλάδα. Γιατί δεν είναι Ελλάδα μόνο το σημερινό ελληνικό κράτος της ανολοκλήρωτης Επανάστασης του ΄21. Εκτείνεται μακριά στα βάθη της ιστορίας, στην πορεία του πολιτισμού, στην έκταση του τόπου, όπου επεκτάθηκε ο ελληνικός κόσμος του λόγου, των θεσμών και[sp1]  των ιδεών του. Στα βόρεια, σε όλη τη Βαλκανική, τη Βόρεια Ήπειρο, την ανατολική Ρωμυλία, τις παραδουνάβιες χώρες. Στα δυτικά, στη Μεγάλη Ελλάδα, τη Σικελία και την Κάτω Ιταλία και στις ακτές της Γαλλίας και της Ισπανίας. Στα νότια, στις ακτές της Βόρειας Αφρικής και ίσαμε τα βάθη της Αιγύπτου. Και στην Ανατολή, στη Συρία και την Παλαιστίνη, και σε όλη τη Μικρασία, την Πόλη, την Ιωνία, την Καππαδοκία και τον Πόντο. Τελευταίο μας λοιπόν ταξίδι εκεί στη Μικρασία, ένα προσκύνημα στις χαμένες ελληνικές πατρίδες, από τη Σμύρνη ως την Καισάρεια, από τον αρχαίο ελληνισμό ως την Ορθοδοξία και ως τη νεότερη εποχή, στο μεγαλείο, τη δόξα και το θρήνο της Μεγάλης Ελλάδας. Απέραντη η γη της Μικρασίας, κυρίαρχο το ελληνικό στοιχείο, λαμπρή η παράδοση, ο πολιτισμός, ο πλούτος του. Από τους ίωνες και αιολείς αποίκους, τους κρομλήδες απογόνους των μυρίων του Ξενοφώντα, τους οφλήδες από τους μεγαλοκομνηνούς του Πόντου, τους βυζαντινούς ισαύρους, τους καππαδόκες ιεράρχες και όλους τους μικρασιάτες. Πάνω από εικοσιπέντε αιώνων ιστορία καταλύθηκε τα τελευταία χρόνια, προϋπήρξαν οι σελτζούκοι, οι οθωμανοί, οι νεότουρκοι, κατακτητές, διώκτες, τύραννοι, και από το 1914 ως το 1922, συμπυκνώθηκε ο χρόνος, γενοκτονία, μικρασιατική εκστρατεία και  μικρασιατική καταστροφή, δυο εκατομμύρια θύματα και πρόσφυγες και η Ελλάδα αποκομμένη από τη Ανατολή, την άσβηστη στη μνήμη.

Η Ιωνία, πρώτος ελληνικός αποικισμός, ανάμεσα στους ποταμούς Έρμο και Μαίανδρο, μεταξύ Αιολίας, Λυδίας και Καρίας, με τις δώδεκα πόλεις της που σχημάτιζαν το Κοινόν των Ιώνων, πατρίδα της φυσικής φιλοσοφίας, της διαλεκτικής και της ιωνικής τέχνης. Μεγάλη Ελλάδα της Ανατολής, άντεξε πέρσες και ρωμαίους και οθωμανούς, ως τον μοιραίο Αύγουστο του ΄22, που καταλύθηκε με φωτιά και σίδερο ο πολιτισμός της κι έμεινε η δόξα, το μαρτύριο και η ιστορία ακατάλυτη στην ψυχή μας. Και το ταξίδι μας, μνήμη, δίδαγμα, προσκύνημα στην πιο τρανή από τις πατρίδες των ελλήνων.

Κουραστική βέβαια η διαδρομή μας, δυο αεροπλάνα από τα Χανιά στην Αθήνα και από κει στη Σμύρνη, οι διατυπώσεις, οι έλεγχοι, οι αναμονές, και ύστερα ξανά τα ίδια στην επιστροφή,  όσο κι αν το ταξιδιωτικό γραφείο, αλλά  και οι συνταξιδιώτες έκαναν πάντα το καλύτερο τους. Ισχυρότερος όμως όλων ο πόθος του ταξιδιού δεν άφησε στιγμή την κούραση να μας καταβάλει. Βραδάκι φθάσαμε στη Σμύρνη, πολύ βροχερός ο καιρός, από το κεντρικό ξενοδοχείο Ontur Ismir κανείς δεν μπόρεσε ούτε να ξεμυτίσει, η Νέβη η ξεναγός από την Κω, μας προϊδέασε για την αυριανή πορεία μας και επιφυλαχτήκαμε για την επόμενη μέρα. Και σαν παρηγοριά απέμεινε ο μεγάλος μπουφές του ξενοδοχείου, όπου κυριαρχούσαν από τα τουρκικά πιάτα τα χορταρικά, όσπρια, ιμάμ μπαϊλντί, κεμπάπ, και μια αφθονία γλυκών για το γλυκασμό όλων των ουρανίσκων.

 Ύστερα από τη χθεσινοβραδυνή θέα όλου του κόλπου και της πόλης από το αεροπλάνο, η πρωινή διαδρομή με το πούλμαν μέσα από τους κεντρικούς δρόμους της μοντέρνας Σμύρνης, καθόλου δεν μας έμοιαζε με αυτό που φανταζόμασταν για την περίφημη πρωτεύουσα της Ιωνίας. Βγαίνοντας από την πόλη, ο δρόμος πήγαινε ανατολικά προς τις Σάρδεις, την αρχαία Μητρόπολη και το Παμούκαλε, το «Φρούριο του Βαμβακιού». Η ονομασία αυτή προέρχεται από τα λευκά ασβεστολιθικά ιζήματα της περιοχής, δίπλα στην Ιεράπολη της Φρυγίας, στην κοιλάδα του ποταμού  Λύκου, συνδέοντας την Ανατολία με τη Μεσόγειο. Είτε από τους πολλούς ναούς (Ιερά πόλις), είτε από την Ιέρα, σύζυγο του μυθικού ιδρυτής της Τήλεφου, γιου του Ηρακλή, πήρε η Ιεράπόλη το όνομά της και επεκτάθηκε από τους Σελευκίδες επιγόνους του Αλεξάνδρου, τους ρωμαίους και τους βυζαντινούς. Γυμνάσια για αθλητικούς και μουσικούς αγώνες, πλήθος επισκέπτες για τις ιαματικές πηγές, λουτρικές εγκαταστάσεις που μεταβλήθηκαν μετά σε χριστιανικούς ναούς, ύστερα από το μαρτύριο του Αγίου Φιλίππου, γέμιζαν την πόλη. Και από εδώ καταγόταν και ο Επίκτητος ο ιδρυτής της στωϊκής φιλοσοφίας. Και αλήθεια πόση στωικότητα χρειάστηκε για να περιηγηθούμε μέσα στην ασταμάτητη βροχή, όλο τον εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο, από τη βόρεια ως τη νότια πύλη, με τα αρχαία ερείπια, τους ναούς το μεγάλο θέατρο και το μουσείο με τις συλλογές, τις σαρκοφάγους, τα αγάλματα και τις επιγραφές. Και ακόμη τον λευκό λόφο και την τεχνητή λίμνη με τα θερμά ύδατα και όπου περπατούσαν οι τουρίστες για να νιώσουν την επίδραση των θερμοπηγών στα πόδια τους. Ύστερα από την περιήγηση ξαποστάσαμε λιγάκι στο σκεπαστό περίπτερο για καφέ και χυμό ροδιού και εκεί μας έφτασαν τραυματισμένοι ελαφρά από μικροατυχήματα λόγω της κακοκαιρίας, δυο από τους συνταξιδιώτες μας, για το νοσοκομείο. Επιστροφή όλων μετά στο ξενοδοχείο Adempira Pamukkale, φαγητό και μουσική βραδιά, μαθήματα χορού της κοιλιάς από τη Τζίλντα στα γυναικεία  μέλη της συντροφιάς και ανάπαυση για την άλλη μέρα.

Άρχισε την επόμενη από το πρωϊ να ξετυλίγεται ευθύγραμμος ο μεγάλος δρόμος προς τα υψίπεδα της Ανατολής, στέπα, κοπάδια, ηλιοτρόπια, κολοκύθες, μακρινά χωριά, μιναρέδες, αλλά και πόλεις με ψηλές πολυκατοικίες, εργοστάσια, βιοτεχνίες, λατομεία. Η νέα Τουρκία σε οικοδομικό οργασμό,  κι ωστόσο το ευρώ να ανταλλάσσεται με σαράντα οκτώ τουρκικές λίρες, σπάνιο το κρέας και συχνές οι τεράστιες φυλακές για τους αντίπαλους του καθεστώτος. Η ξεναγός μας παρακάλεσε θερμά να μη δημοσιεύσομε τίποτα για αυτή στα ηλεκτρονικά μέσα, οι έλεγχοι είναι εξονυχιστικοί και οδηγούν σε διώξεις. Πρώτη μας στάση για το τοπικό πιατάκι με γιαούρτι, μέλι και παπαρουνόσπορο, δεύτερη για τον τούρκικο καφέ, τρίτη για το σάντουιτς κεμπάπ και ύστερα ένα πελώριο ουράνιο τόξο μας συνόδεψε ως το Ικόνιο, την Κόνια, μια βιομηχανική πόλη δυο εκατομμυρίων κατοίκων, το ισλαμικό κέντρο της Τουρκίας. Η πόλη, πρωτεύουσα της αρχαίας Λυκαονίας, φαίνεται πως πήρε το όνομά της από την Ikkuwaniya των χετταίων, σχετίστηκε με τον Απόστολο Παύλο και την Αγία Θέκλα, και ανέδειξε τους αγίους μάρτυρες Κήρυκο και Ιουλίττα, καθώς και τον μεγάλο θεολόγο μητροπολίτη Άγιο Αμφιλόχιο. Εδώ όμως λέγεται πως έζησε κατά τον 13ο αιώνα κι ένας γνωστός μας μουσουλμάνος σούφι, ο Ναστρεδίν Χότζα, που στα μικρά σουβενίρ τον έδειχναν καβάλα ανάποδα στο γαϊδούρι του,  να προκαλεί τους χωριανούς του να κοιτάξουν τα δικά τους σφάλματα περισσότερο από τα ξένα.

Περάσαμε όμως γρήγορα από το λαϊκό φιλόσοφο στον γνήσιο σούφι του Ικονίου, που έχει και σήμερα πιστούς σε όλη την Ανατολή, όσους αναζητούν στον μουσουλμανισμό τον μυστικό του δρόμο. Στο τέρμα μιας ωραίας λεωφόρου βρίσκεται το μαυσωλείο του σεβαστού Μεβλάνα Τζελαλεντίν Ρουμί, του πέρση μουσουλμάνου θεολόγου, μυστικιστή, ποιητή και ιδρυτή του ασκητικού τάγματος των Μεβλεβή Δερβίς, που ένα παράρτημα του είχαμε και  στα Χανιά, γνωστό σαν «ο τεκές των Μεβλεβήδων». Η διδασκαλία του, μια μορφή σουφισμού, υπό την επίδραση χριστιανικών, μυστικιστικών και νεοπλατωνικών στοιχείων επί του ισλαμικού υποβάθρου του, περιλαμβάνει τις επτά συμβουλές (φιλανθρωπία, ελεημοσύνη, ανεξικακία, αοργισία, ταπεινότητα, ανεκτικότητα, απλότητα), και την πρακτική της περιστροφής (σεμά), αποτελούμενη από επίσης επτά μέρη (ευλογία, ήχο τυμπάνου, μουσική, χαιρετισμό, τέσσερις περιστροφές, ρητό του Κορανίου, προσευχή). Μετά την κατάργηση των τουρκικών θρησκευ-τικών ταγμάτων από τον Κεμάλ, το μαυσωλείο λειτουργεί  ως μουσείο, με αξιόλογα λατρευτικά εκθέματα, πίνακες και βιβλία και με τους τάφους του Μεβλάνα και του πατέρα, γιου και εγγονού του. Αλλά η αγιότητα του ιδρυτή του τάγματος δεν συγκρίνεται με αυτή της οικογένειας του, για αυτό και η πλάκα του τάφου του πατέρα του που θάφτηκε δίπλα του, σηκώθηκε και μένει όρθια, τονίζοντας  τη διαφορά τους. Σήμερα το τάγμα αντικαταστάθηκε από πολλούς συλλόγους που ασκούν τη λειτουργία τους, τον περιστρεφόμενο χορό τους, μεταξύ θρησκευτικής και τουριστικής μορφής, διατηρώντας το παλιό τυπικό τους.

Αφήνοντας το Ικόνιο προχωρήσαμε ανατολικότερα, υπερπηδώντας την προωθημένη γραμμή εξόρμησης του ελληνικού στρατού το 1921, Κιουτάχεια-Εσκή σεχήρ-Αφιόν Καραχισάρ και φθάσαμε στην Καππαδοκία, που το όνομά της σημαίνει χώρα των όμορφων αλόγων. Ανάμεσα στους ποταμούς Άλυ και Ευφράτη και στις οροσειρές Ποντιακών Άλπεων και Ταύρου εκτείνονται οι βοσκότοποι των υψιπέδων, η εύφορη γή του Πόντου στο βορρά και η δασώδης περιοχή του Ταύρου προς το νότο. Επίκεντρο της αυτοκρατορίας των χετταίων, κατοικήθηκε μετά από τους συρο-καππαδόκες, κατακτήθηκε από πέρσες, σελευκίδες, μιθριδάτες και ρωμαίους, εξελληνίστικε, εκχριστιανίστηκε, ανάπτυξε σπουδαίες πόλεις, γράμματα, ιδρύματα και έδοσε τους μεγάλους εκκλησιαστικούς πατέρες Λεόντιο, Ευσέβιο, Βασίλειο, και τους Γρηγόριους, Νεοκαισαρείας, Ναζιανζηνό και Νύσσης. Ύστερα ήρθαν οι σελτζούκοι και οι οθωμανοί, οι διωγμοί, η ανταλλαγή των πληθυσμών και έγινε και η Καππαδοκία μια από τις χαμένες μας πατρίδες.

Ωστόσο προχωρούσαμε στο δρόμο του μεταξιού, σταθήκαμε στο μεγαλόπρεπο Καραβάν Σεράϊ, που ίδρυσε ο σουλτάνος Αλαεντίν για τη ανάπαυση των ταξιδιωτών της Ανατολής, με το μικρό του τέμενος και τους μεγάλους του καμαρωτούς χώρους, τα χαλιά κι όλη την παλιά του επίπλωση και νύκτα πια φθάσαμε στον Άβανο,  περνώντας από το φωτισμένο Γκιόρεμε με τους περίφημους σκαλισμένους βράχους του. Ωραία η θέα από το μπαλκόνι του Sygnatyre Garden Avanos κι ακόμη ωραιότερη η νυκτερινή ανάπαυση από την κούραση της διαδρομής της μέρας, με την αναμονή της επομένης.

Η μέρα μας ξεκίνησε με την επίσκεψη της ελληνικής κωμόπολης Αραβισού, με τον ναό του Αγίου Δημητρίου, κλειστό, που όταν ανοίχτηκε μας αποκάλυψε τη γύμνια και την εγκατάλειψη του. Έστεκε όμως ανέπαφο το κτίριο, οι κολώνες του στήριζαν παρακλητικά το θόλο, κι έκαναν το αίσθημα της φυγής, της ερημιάς και της εγκατάλειψης ακόμη εντονότερο. Αλλά τουλάχιστον είχε κρατήσει η εκκλησία την πίστη της, δεν είχε αλλάξει σε τζαμί, όπως οι επόμενες που θα συναντούσαμε και αυτό άφηνε κάποια ανακούφιση στα δεινά της Ορθοδοξίας. Καλοκάγαθοι και οι τούρκοι χωριανοί που συναντήσαμε, έκλεψε όλη την παράσταση ο Ομέρ, ένας καλοστεκούμενος ηλικιωμένος με το κατάμαυρο τεράστιο τσιγκελωτό μουστάκι του, που υπέμεινε ευγενικά όλες τις φωτογραφίες των κυριών μας, εξαιρετικό φαίνεται απόκτημα της συλλογής τους. Ακολούθησε στο Καϊμακλί η είσοδος στη υπόγεια πόλη, μια από τις πολλές αρχαίες κατασκευές,  που φτιάχνονταν στην περιοχή για την προστασία των κατοίκων από τις εχθρικές επιδρομές των αλλοφύλων. Αφάνταστα δύσκολη η ζωή κάτω από την επιφάνεια, λαξευμένοι στα μαλακά πετρώματα, σε τέσσερα επίπεδα, οι διάφοροι χώροι, υπνωτήρια, κουζίνες, αποθήκες, στάβλοι, πατητήρια, που επικοινωνούσαν με στενότατους και χαμηλούς διαδρόμους. Και υπήρχε και ο τεράστιος κυκλικός μονόλιθος, που μόλις κυλιόταν με μοχλούς κι έφραζε την είσοδο, χώριζε πια ο πάνω από τον κάτω κόσμο, για να συνεχιστεί η «ζωή εν τάφω». Ούτε οι μισοί από τους ταξιδιώτες τόλμησαν να κατεβούν στο βάθος, μάλιστα ένας μεγαλό-σωμος σφήνωσε σε ένα πιο στενό σημείο, και χρειάστηκαν πολλές προσπάθειες για την απελευθέρωση του. Βγαίνοντας πήραμε και το πιστοποιητικό της τόλμης μας, μια έγχρωμη στρογγυλή φωτογραφία με τη βάση της, άγνωστο πότε πρόλαβε ο νεαρός φωτογράφος να την τυπώσει.

 Γλυτώσαμε με δυσκολία από τους ατελείωτους πάγκους με τα σουβενίρ και πέσαμε μετά στα εκθετήρια των πολύτιμων λίθων, σε μια μεγάλη τοπική βιοτεχνία. Ανατολίτικα παζάρια, τσάϊ μήλο, πρόχειροι υπολογισμοί του ευρώ σε λίρες, ένα προς σαράντα οκτώ το μετάτρεπαν τα ανταλλακτήρια, κάτι λιγότερα τα μεγάλα καταστήματα, εκπτώσεις, αγορές και επίδειξη των αμφιλεγόμενων ευκαιριών, που τάχα πέτυχαν οι αγοραστές. Κρυφή υπερηφάνεια των κυριών, που αγνόησαν σχεδόν το ωραίο θέαμα των περιστεριώνων, σκαλισμένων στους απέναντι κωνικούς λόφους. Μα όταν το πούλμαν έστριψε και σταμάτησε στο Ουστχισάρ και ανάμεσα από άλογα και καμήλες πρόβαλε όλη η κοντινή πλαγιά με τα μοναδικά μεγαλόπρεπα υπόσκαφα, σήμα κατατεθέν της Καππαδοκίας, άρχισε πια η μαγεία του ταξιδιού να μας κυριεύει. Ακολούθησε το Ορταχισάρ και το Τσαβουσίν, μέχρι να φθάσομε στο υπαίθριο μουσείο της  φύσης του Γκιόρεμε, το βυζαντινό Κόραμα, με τις εξαίσιες χριστιανικές μονές και τους ναούς, που είναι σκαλισμένοι μέσα στους βράχους. Από τις πολλές τοιχογραφημένες εκκλησίες επισκεφθήκαμε την παλαιότερη του Αγίου Βασιλείου, με το λιτό πορφυρό της διάκοσμο, του μεταγενέστερου Αγίου Ονούφριου και της Αγίας Βαρβάρας, τέλος την εκκλησία του Τοπαλί, με πλούσια εικονογράφηση στη μνήμη άγνωστου αγίου. Γραμμή ύστερα στο μοναδικό γεωλογικό συγκρότημα του Ζελβέ, όπου η διάβρωση των πετρωμάτων και πιθανόν κάποιοι σεισμοί, χώρισαν την κορυφή των βράχων, αφήνοντας ένα προεξέχον κάλυμμα να σκεπάζει τον κορμό τους. Σειρές από διπλούς και περισσότερους βράχους, σπανιότερα από μεγαλύτερους μονούς, καλύπτουν όλη την περιοχή, προσδίδοντας μια ιδιαίτερη γοητεία στο τοπίο. Έφτανε το ηλιοβασίλεμα, το φως έβαφε πορφυρούς τους βράχους και η φύση θριάμβευε πάνω στον άνθρωπο, ασήμαντο μπροστά στη μεγαλοσύνη της δημιουργίας.

Ύστερα από όλα αυτά, η «τουρκική βραδυά» που ακολούθησε, έμοιαζε να προσγειώνει το μυαλό και το κορμί από τα ουράνια στα γήινα, ο θόρυβος της ανατολίτικης μουσικής με την κυριαρχία του τυμπάνου, απομάκρυνε από τη φύση, και η εναλλαγή των έντονων φωτισμών δημιουργούσε μια απόκοσμη ατμόσφαιρα. Οι  τούρκοι χορευτές  και οι χορεύτριες με τις τοπικές ενδυμασίες τους, ανακατώθηκαν με τους χορούς των πελατών, μήτε φολκλόρ, μήτε λαϊκό το θέαμα και η ακοή, κρασί, ρακί, ξηροί καρποί, όλοι στην πίστα, από ποντιακά για μας μέχρι συρτάκι. Κι ούτε ο περίφημο χορός της κοιλιάς είχε το εξωτικό που ονειρεύονται πάντα οι δυτικοί, η Τζεμιλέ κατέβηκε στην αίθουσα κι ανέβηκε στον θόλο με ασανσέρ, γύρισε τα τραπέζια, σήκωσε μερικούς από την πολυεθνική ομήγυρη κι έκανε πως χόρευε  μαζί τους, κωμικό το θέαμα κινέζων και ελλήνων να λικνίζονται ασυναίσθητα δημοσία. Άναψε ύστερα  φυσική φωτιά στην αυλή, χορεύτηκαν οι τελευταίοι χοροί και έκλεισε η βραδιά χωρίς άλλες απώλειες.

Πρωί πρωί μας ξύπνησε ο μουεζίνης με την προσευχή του, ο δρόμος για την Καισάρεια, πόλη του Καίσαρα Αυγούστου, αφιερωμένη από τον Τιβέριο, ήταν ανοικτός και η βυζαντινή πρωτεύουσα της Καππαδοκίας μάς περίμενε, να ξανακούσει έστω μια ελληνική φωνή, μέσα στις βάρβαρες κραυγές του τελευταίου αιώνα. Μεγαλόπρεπη, αλλά μεταμορφωμένη σε τζαμί, η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, σπουδαία η πρόσοψη με τους τέσσερις κορινθιακού στυλ κίονες και τα ερυθρόμορφα τόξα τους, τα περίτεχνα παράθυρα και τον περήφανο τρούλο της που από το ύψος του αγναντεύει όλη την πόλη. Ακολούθησε στα υπόσκαφα ο καφές, κάτω ακριβώς από την εκκλησία, τα ελληνικά σπίτια της περιοχής και μετά η περιήγηση της πόλης. Στο κέντρο, η Πλατεία Δημοκρατίας, προφανώς ανάγεται στους νεότουρκους σε αντιπαράθεση με το Σουλτάνο. Κεμάλ και Ερντογάν, με τα πορτραίτα τους μαζί στο κάστρο, μολονότι αντιδιαμε-τρικά στην ιστορία, δεν άφησαν ποτέ καμιά εξουσία στο δήμο, ώστε το όνομα δεν φαίνεται να ταιριάζει στον τόπο.  Εκεί λοιπόν το καλοδιατηρημένο φρούριο της Καισάρειας με τα ψηλά του τείχη και δίπλα η σκεπαστή αγορά με ένα ωραίο θολωτό διάδρομο, που  ανοίγεται σε πλήθος μαγαζιά με όλα τα είδη. Από τις πιο θρησκευόμενες μουσουλμανικές πόλεις η Καισάρεια, κλείνει όλα τα καταστήματα την ώρα της μεσημεριανής προσευχής, μας στέρησε την απαραί-τητη χαλάρωση μετά τον ποδαρόδρομο, σε ένα από τα γλυκατζήδικα της, αλλά ουσιαστικά χάρη μας έκανε το χρόνο της για τα πολλά ελληνικά χωριά της περιοχής, που έπρεπε όσα περισσότερα γινόταν  να επισκεφτούμε.

Περάσαμε έτσι από τη Μουταλάσκη, γενέτειρα του Αγίου Σάββα και σταματήσαμε στο Προκόπι, προσκύνημα του Αγίου Ιωάννη Ρώσου. με την ιδιαίτερη καππαδοκική αρχιτεκτονική, από τον απότομο Πέτρινο Λόφο πάνω από την κωμόπολη μέχρι κάτω στο Δημαρχείο με τα αγάλματα και τις πρωτοπορειακές σιδερένιες συνθέσεις της «γυναίκας» και του «αλόγου». Και στην πλαγιά τα στενά δρομάκια με τα παλιά ελληνικά αρχοντικά και με το φημισμένο μαγαζί, Urgup Naturel Kuruyemis, με την τεράστια ποικιλία από ξηρούς καρπούς και τοπικά λουκούμια. Κι ολοκληρώσαμε την περιήγηση της μέρας μας με τη Σινασό, το ωραιότερο ελληνικό χωριό της Καππαδοκίας, με τα παλιά αρχοντικά, ανάμεσά τους η χαρακτηριστική κατοικία του σπουδαίου λογίου Ρίζου, τα εκπαιδευτήρια, τους ιδιαίτερους χορούς και τα τραγούδια της. Στην πλατεία στέκει η εκκλησία Κωνσταντίνου και Ελένης, με τις τρεις αψίδες και την βυζαντινή επιγραφή της, ψηλά το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου και στην άλλη άκρη βρίσκεται η υπόσκαφη στο λόφο συνοικία, έρημη τώρα, περιμένοντας την τουριστική της αξιοποίηση. Το βράδυ μας περίμενε ο σύλλογος των περιστρεφόμενων δερβισών στο αμφιθέατρο του, μικρό και κάπως επικίνδυνο για το πλήθος των θεατών τους. Με τάξη και με σεβασμό μπήκαν οι μουσικοί και οι δερβίσες υπό την καθοδήγηση του πρεσβύτερου, εκτέλεσαν όλο το τυπικό, που θύμιζε βυζαντινή ακολουθία, τους χορούς, τους ύμνους και τις προσευχές τους. Και φεύγοντας δοκιμάσαμε το σερμπέτι τους, από πιπερόριζα, κρόκο, γαρίφαλο και κανέλα, να είναι έτσι γλυκός ο κόσμος της ειρήνης, του Θεού και των ανθρώπων.

Πολύ πρωί την επομένη οι λάτρεις του αερόστατου, παρά την τσουχτερή τιμή των 250 ευρώ απόλαυσαν τη φύση από ψηλά, και ύστερα μας μίλησαν για μια μοναδική εμπειρία, λες και όλο το ταξίδι μας συρρικνώθηκε σε μια ώρα, που για αυτή και μόνο άξιζε να επισκεφθείς την Καππαδοκία. Ωστόσο η περιήγηση μας συνεχίστηκε με την ελληνική Καρβάλη, όπου η εκκλησία του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, σημερινό τζαμί, με τη βαθύτατη υπόσκαφη υπόγεια σκάλα, από όπου ρέει και σήμερα το αγίασμα του αγίου. Στη συνέχεια φθάσαμε στην κοιλάδα της Ιλχάρα, που το όνομα της αποτελεί παραφθορά του χλιαρού, από το θερμό νερό, που εξέρχεται από τα ηφαιστειακά πετρώματα της περιοχής. Εκεί και το Περίστρεμμα, γεμάτο  από βυζαντινές εκκλησιές και μονές, που όμως τα πολλά σκαλιά, ανέβα και κατέβα, εμπόδισαν τους περισσότερους να πάνε. Φωτογραφήσαμε μόνο το ηφαίστειο που γέμιζε τον ορίζοντα  του τόπου και πήραμε ύστερα το μεγάλο δρόμο για το Αφιόν, πρωτεύουσα της περιοχής. Η νέα πόλη  με τις πλατείες της περικλείει σχεδόν την ακρόπολη στον πανύψηλο βράχο στο κέντρο της, που προβάλλει μέσα από τα στενά δρομάκια της παλιάς πόλης. Βραδάκι με τα φώτα αφήσαμε το ξενοδοχείο Μarble και βαδίσαμε στον κεντρικό δρόμο της αρμένικης συνοικίας, γεμάτο με μαγαζιά αλλαντικών, παλιά σπίτια και το μεγάλο σελτζούκικο τζαμί του 13ου αιώνα, που ετοιμαζόταν για τη νυκτερινή προσευχή. Δεν έβγαλε κανείς από εμάς τα παπούτσια του να εισέλθει στον ιερό χώρο, αλλά από την πόρτα πήραμε μια ιδέα, γνωστό και από άλλα τεμένη το εσωτερικό, χωρίς κάποια ιδιαίτερη αρχιτεκτονική αξία.

Στις 6 Αυγούστου 1922, ύστερα από την τουρκική αντεπίθεση, άρχισε η σύμπτυξη και η υποχώρηση του ελληνικού στρατού της στρατιάς της Μικράς Ασίας από το Αφιόν Καραχισάρ προς τα παράλια. Στις 13 Αυγούστου διασπάστηκε το μέτωπο και από τις 5 ως τις 13 Σεπτεμβρίου ο ελληνικός στρατός εγκατέλειψε τη Μικρασία. Οι τούρκοι μπήκανε στη Σμύρνη από τις 8 Σεπτεμβρίου και ύστερα από πέντε μέρες άρχισε η πυρκαγιά που κατέστρεψε τη ελληνική και την αρμενική συνοικία κι έθεσε τέρμα στον ελληνισμό της Μικρασίας. Πολύ πιο σύντομη η δική μας αποχώρηση, μια μέρα από το Αφιόν στην Έφεσο κι άλλη μια στη Σμύρνη, όπου τίποτα πια δεν θύμιζε τη Μικρασιατική Καταστροφή, λες και ποτέ δεν υπήρξε.

Ωστόσο από την Έφεσο ο μεγάλος μας Ηράκλειτος είχε εκφέρει αυτή τη φιλοσοφική ρήση  «τα πάντα ρεί», που έδοσαν στη διαλεκτική της ιστορίας τη δύναμη να καθορίζει την πορεία του κόσμου. Παραθαλάσσια αρχικά η Έφεσος στον μυχό του Καϋστριου κόλπου, ιδρύθηκε από τις Αμαζόνες κατά τους μυθικούς χρόνους, αν και φαίνεται πως υπήρξε ιωνική αποικία υπό τον Άνδροκλο, τον γιό του βασιλιά των αθηναίων Κόδρου. Από τον 8ο π.Χ. αιώνα η Έφεσος έγινε οικονομικό κέντρο της Μικρασίας, αφιερωμένη στη θεά Αρτεμη, που ο ναός της το περίφημο Αρτεμίσιον, αποτέλεσε ένα από τα επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου. Η πόλη πέρασε μετά από τους λυδούς και τους μιθριδάτες, στους μακεδόνες, τους ρωμαίους και τους βυζαντινούς, αλλά οι προσχώσεις που κατέστρεψαν το λιμάνι της, οδήγησαν στην παρακμή και στην εγκατάλειψη της. Είχε μεσολαβήσει ωστόσο από τον πρώτο αιώνα ο χριστιανισμός, το πέρασμα από την πόλη του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, της Παναγίας και του Αποστόλου Παύλου και η καταγραφή της, ως μια από τις επτά εκκλησίες του Βιβλίου της Αποκαλύψεως, που κατά ένα τρόπο θα μπορούσε να ερμηνεύσει και τα μεταγενέστερα γεγονότα της Μικρασίας. Ο τεράστιος αρχαιολογικός χώρος της αρχαίας Εφέσου άρχιζε από τον λεγόμενο τάφο της Παναγίας, κάτω από το «φρούριο των σελτζούκων», όπου είχε φυλακιστεί και ο Απόστολος Παύλος, και εκτεινόταν κατά μήκος της κεντρικής οδού, που συνδέει το νότιο με το βόρειο άκρο της πόλης. Η διαδρομή περιλαμβάνει το Ωδείο, το υδραγωγείο, το στάδιο, το τεράστιο θέατρο, τη θαυμαστή βιβλιοθήκη του Κέλσου και τα ερείπια του Αρτεμισίου, όσα αποκάλυψαν οι αρχαιολογικές ανασκαφές από το 1874 ως σήμερα. Δύσκολο να συνθέσει κανείς από τα ερείπια, τα μάρμαρα, τους κίονες, τα μωσαϊκά, τις επιγραφές, τα πλακόστρωτα, τη ζωή της αρχαίας πόλης, τη σύγκρουση λαών και πολιτευμάτων, τις επιδρομές και τις κατακτήσεις, την κοινωνική και την εμπορική ζωή, τη λατρεία της «πολυμάστου Αρτέμιδος», με το  ισχυρό ιερατείο, τους ευνούχους και τις ιερόδουλες, και τους μετέπειτα χριστιανούς που χάραζαν στα μάρμαρα σταυρούς και κύκλους με το ΙΧΘΥΣ, για να εξορκίσουν την ειδωλολατρία. Πέρα από τις αξιοπερίεργες πέτρινες τουαλέτες, και όλα τα υλικά ευρήματα και τους αρχιτεκτονικούς ρυθμούς, ποιος να συλλάβει το μεγάλο πνεύμα αυτής της αρχαίας πόλης, τη γέννηση, την ανάπτυξη, τον θάνατο της, μέσα στη διαδρομή των αιώνων. Ίσως μόνο η σύγχρονη τεχνολογία, που χρησιμοποιεί το μουσείο της Εφέσου, στο τέλος της αρχαιολογικής διαδρομής, μια όντως καταπληκτική παράσταση ήχου και φωτός, να προσφέρει μια μορφή συνθέσεως των εντυπώσεων της πόλης.

Βραδάκι ξαναήρθαμε στη Σμύρνη, πλούσιο το δείπνο στο Ontur και μετά ευθεία από το ξενοδοχείο στην παραλία, στις παλιές αποθήκες του λιμανιού που έχουν μετατραπεί σε εμπορικό κέντρο. Έλεγχος για την είσοδο, κλειστή με τζαμαρίες η πρόσβαση στη θάλασσα, επιτρεπόταν μόνο η θέα της από τα ακριβά εστιατόρια και τα καφέ πολυτελείας. Δεν σέρβιραν εκεί το φθηνό αϊράν, το γνωστό υγιεινό ξυνόγαλα, μόλο που υπήρχε στον κατάλογο, πρόσφεραν όμως το ρακί σε τρεις κατηγορίες και όλα  τα οινοπνευματώδη με φυστίκια.

Η Σμύρνη κατοικήθηκε αρχικά από λέλεγες, ύστερα από αιολείς, κάτω από το όρος Τμώλο, μεταξύ των ποταμών Έρμου και Μέλητος και αργότερα αποικίστηκε από ίωνες και έγινε η πρωτεύουσα της Ιωνίας. Οι ανασκαφές έφεραν στο φως τρία επάλληλα στρώματα ερειπίων της τρίτης π.Χ. χιλιετίας και δώδεκα ελληνικών από την πρώτη χιλιετία. Συγκρούονται οι γνώμες στη μυθολογία, η αμαζόνα Σμύρνη, ο Τάνταλος, ο Θησέας, ερίζουν για τον τίτλο του πρώτου οικιστή, μιας πλούσιας, μεγάλης και ένδοξης αρχαίας πόλης. Με τα τείχη, την ακρόπολη, το λιμάνι, την αγορά, τη ρυμοτομία της, τη Χρυσή και την Ιερά οδό, το Ομήρειο ηρώον, το πρυτανείο, το βουλευτήριο, το θέατρο, το στάδιο και τα ιερά της Αφροδίτης, του Απόλλωνα, του Ακραίου Διός, της Δήμητρας, της Αρτέμιδος και της Κυβέλης, όπως αποκαταστάθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο η νέα Σμύρνη και διαμορφώθηκε στους ελληνιστικούς, ρωμαϊκούς και τους βυζαντινούς χρόνους. Ακμάζουσα και στην τουρκοκρατία η Σμύρνη, με το χριστιανικό στοιχείο να υπερέχει, με τους μεγάλους του ναούς, των αγίων Πολυκάρπου, Γεωργίου, Δημητρίου και Φωτεινής, με τα μεγάλα εκπαιδευτήρια, την Ευαγγελική Σχολή και το Κεντρικό Παρθεναγωγείο, τις κοσμικές, αθλητικές και θεατρικές δραστηριότητες, το Σπόρτινγκ Κλάμπ, την Ιωνική Λέσχη, και το Θέατρο Σμύρνης.

Τελευταία μέρα του ταξιδιού, πύκνωναν τα ψώνια, οι εντυπώσεις, τα αισθήματα, άρχισε η περιήγηση από το Μπαϊρακλί, την περιοχή της αρχαίας Σμύρνης, και το Κορδελιό, το βόρειο προάστειο της πόλης, και συνεχίστηκε  προς τη λεγόμενη Μπλε Πόλη, και την Πούντα, την παλιά αριστοκρατική συνοικία, όπου πάντα φυσά το αιγαιοπελαγίτικο αεράκι. Αυτοκινη-τόδρομοι και πολυκατοικίες, πουθενά η Αγία Φωτεινή, το γήπεδο του Πανιωνίου, οι ελληνικές συνοικίες, τίποτα από τα παλιά δεν απόμεινε μάρτυρας του χρόνου. Μόνο μετά το σιδηρο-δρομικό σταθμό περάσαμε από μερικούς δρόμους με παλιά σπίτια, μαγαζιά και καφενεία, πριν να καταλήξομε στην άκρη της παραλίας. Εκεί όπου το ελληνικό Προξενείο, στην ανακαινισμένη οικία Ροδοκανάκη, ασχολείται με πάνω από εξήντα χιλιάδες θεωρήσεις το χρόνο, για αυτούς που θέλουν να έρθουν στην Ελλάδα. Κατάληξη στην κεντρική λεωφόρο που οδηγεί στην παραλία, στο γνωστό στέκι των ελλήνων εκδρομέων, το Καφέ Σμύρνα, όπου όλοι μιλούν ελληνικά και στο αίθριο προσφέρουν τα δερμάτινα, με τούρκικο καφέ και μπακλαβά πρώτης ποιότητας. Ξεχύθηκαν μετά στην αγορά οι αγοραστές, γεμάτα τα δρομάκια εμπορεύματα, μυρωδιές μπαχαρικών και κεμπάπ, υφάσματα, μεταξωτά, χρυσαφικά, όλα για τη ματαιοδοξία των τουριστών, που έχουν δαπανήσει όλες τις λίρες τους και πλέον συναλλάσσονται με ευρώ, αδιαφορώντας πια για τη φτηνότερη μετατροπή τους.

Ξεφύγαμε  επί τέλους από το λαβύρινθο του παζαριού, φθάσαμε στην πλατεία Διοικη-τηρίου, με το μικρό τζαμί και τον περίτεχνο πύργο του Ωρολογίου, πλημμύρισε ξαφνικά η πλατεία τσέτες και βγήκε από το Κονάκι ο Νουρεντίν, παραδίδοντας τον Χρυσόστομο στον οργισμένο τουρκικό όχλο. Στα ανοικτά του λιμανιού ξένα πολεμικά, βαρυφορτωμένες έφευγαν οι βάρκες από την αποβάθρα και στο Quai, την προκυμαία της Σμύρνης, «συνωστίζονταν» οι πρόσφυγες να φύγουν, να γλυτώσουν το τσεκούρι, τη φωτιά και το μαχαίρι. Μα δεν υπήρχε πια τίποτε από αυτά, όλα έρχονταν μόνο από τη μνήμη μας, και το κυματοειδές ασπρόμαυρο κατάστρωμα του δρόμου, τι άλλο από τα αφρισμένα κύματα της ιστορίας, που ξεπερνούν τα γεγονότα, να συμβόλιζε, εκατό και χρόνια μετά, σε αυτή την προκυμαία της Σμύρνης, από όπου η Ελλάδα εγκατέλειψε τη Μικρασία.

«Σμύρνη, πατρίδα μου γλυκιά χαριτωμένη χώρα

Δεν θα σε βγάλω από το νού ούτε στιγμή και ώρα

Η Σμύρνη και αν κάηκε και αν έγινε βεράνι

Μια Σμυρνιοπούλα ναν καλά, πάλι την ξάνα φτιάνει

ο Βενιζέλος ναν καλά, πάλι την ξάνα φτιάνει.»

(Μικρασιάτικο τραγούδι, 1922)

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ:

• «ΤΑ ΤΑΞΙΔΙΑ ΜΟΥ» – Του Στρατή Παπαμανουσάκη – ΠΡΟΛΟΓΟΣ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΚΡΗΤΗ 
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΑΘΗΝΑ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΓΑΥΔΟΣ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΚΥΠΡΟΣ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΣΤΕΡΕΑ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΝΗΣΙΑ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΘΕΣΣΑΛΙΑ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΗΠΕΙΡΟΣ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΘΡΑΚΗ
• ΤΑΞΙΔΙΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ | ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ