Του Βασίλη Ρόγγα
Η κουβέντα για την Τεχνητή Νοημοσύνη (TN) ανακατεύει τόσο πολύ τα πάντα που φαίνεται να είναι στα χείλη όλων, και για το καλό και για το κακό.
Τεχνοφοβικοί και τεχνοουτοπιστές όλων των πολιτικών, επιχειρηματικών και πολιτισμικών αποχρώσεων λαμβάνουν θέσεις στην αφετηρία μιας εποχής που ξεκινά τώρα. Αυτός θα μπορούσε να είναι ο διάλογός τους:
- Θα φορτώνουμε τη συνείδησή μας στο cloud κι έτσι θα ζούμε για πάντα, ακόμα κι όταν το σώμα μας πεθάνει. Ναι, όμως τα deepfakes έχουν από τώρα εξελιχθεί τόσο πολύ που οι δυο δισεκατομμύρια άνθρωποι που θα κληθούν να ψηφίζουν φέτος σε όλον τον κόσμο δε θα μπορούν να ξεχωρίσουν την αλήθεια από το ψέμα, με τραγικές συνέπειες για τη δημοκρατία.
- Μα δεν ακούτε; Όλες οι βαριές εργασίες θα γίνονται από ρομπότ, θα ζήσουμε παγκόσμια σε κοινωνίες μετα-σπάνης, χωρίς καθόλου φτώχεια, και θα επιλύσουμε όλα τα κλιματικά μας προβλήματα.
- Έως το 2029 η ΤΝ θα έχει φτάσει τη δική μας ευφυΐα και μέχρι το 2045 θα έχουμε φτάσει στο σημείο της Τεχνολογικής Μοναδικότητας, έχοντας υπολογιστικά συστήματα με υπερευφυΐα, που ούτε μπορούμε να φανταστούμε τι θα συμβεί σε ολόκληρο τον ανθρώπινο πολιτισμό. Είναι όλα ρευστά!
- 100% πετυχημένες χειρουργικές επεμβάσεις, 3D μοσχεύματα προσαρμοσμένα στον ασθενή, πλήρης σεξουαλική και συναισθηματική ζωή, μέσω βοηθημάτων. Αυτό θα είναι το μέλλον.
- Έως το 2026 περίπου, το 90% των ειδήσεων θα παράγονται από τα «συνθετικά media», δηλαδή από συστήματα ΤΝ κι όχι από δημοσιογράφους. Κανείς δε θα ξέρει την αλήθεια.
Ο διάλογος αυτός μοιάζει με αυτών των beefs στα social media και είναι σίγουρα ατελέσφορος. Ας το δούμε λίγο πιο ψύχραιμα, όχι όμως κι εφησυχασμένα. Μια από τις πιο διεισδυτικές αναλύσεις για την εποχή μας –που στέκει άνετα κι ας έχει γραφτεί πριν 33 χρόνια– είναι του Φρέντρικ Τζέιμσον. O Αμερικανός φιλόσοφος, προκειμένου να καταλάβει πώς συγκροτείται ο πολιτισμός που ονομάζουμε με το πασπαρτού «μεταμοντέρνος», τον συνδέει με τις τεχνολογικές επαναστάσεις και τις αλλαγές στους τρόπους που οι εταιρίες προσπαθούν να συσσωρεύουν κέρδη. Ως εδώ καλά, αλλά η ΤΝ πού βρίσκεται; Μέχρι το τέλος του παρόντος σημειώματος θα γίνει κατανοητό πώς συνδέονται οι σκέψεις ενός 90χρονου μαρξιστή με την ΤΝ. Προς το παρόν σκεφτείτε το συσχετισμό μεταξύ τεχνολογικών επαναστάσεων, τρόπων συσσώρευσης και πολιτισμικού υποδείγματος.
Από παντού ακούγεται πως βρισκόμαστε στην εποχή της 4ης Βιομηχανικής Επανάστασης, μιας διαρκούς, δηλαδή, τεχνολογικής επιτάχυνσης που περιλαμβάνει την Τεχνητή Νοημοσύνη, τη γονιδιακή επεξεργασία, την προηγμένη ρομποτική, τα τεχνητά νευρωνικά δίκτυα και τους κβαντικούς υπολογιστές, το internet of things, το 5G, την τρισδιάστατη εκτύπωση∙ τα επιτεύγματα αυτά και η χρήση τους φαίνεται να θολώνουν τα όρια μεταξύ του φυσικού, του ψηφιακού και του βιολογικού κόσμου. Από το Νταβός του 2016, που εισήχθη στο ευρύ κοινό αυτή η 4η εκδοχή ραγδαίων τεχνολογικών αλλαγών που αναδιατάσσει κάθε πεδίο της ζωής μας, αναρωτιόμαστε τι μπορεί να συμβεί, ποιος θα είναι ο κόσμος μας σε πέντε, σε δέκα χρόνια από τώρα. Και φαίνεται πως δεν είμαστε οι μόνοι.
ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ ΚΑΙ ΚΑΠΟΙΕΣ ΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ
Tο Μάρτιο του 2023 δημοσιεύτηκε η ανοιχτή επιστολή, που υπογράφεται από τους Ίλον Μασκ, Στιβ Βόζνιακ και πολλούς επιστήμονες, που καλούν «όλα τα εργαστήρια τεχνητής νοημοσύνης να σταματήσουν αμέσως για τουλάχιστον 6 μήνες την εκπαίδευση συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης πιο ισχυρών από το GPT-4». Είναι αλήθεια πως η ΤΝ καλπάζει τόσο γρήγορα που ακόμα κι όσοι έχουν αναπτύξει λογισμικά και παράγουν κέρδος από αυτήν ζητούν να ρυθμιστεί πριν να είναι αργά. Φαίνεται πως ο κίνδυνος εγκαθίδρυσης μιας τέτοιας παγκόσμιας αγοράς με τεράστιες δυνατότητες, χωρίς θεσμικό πλαίσιο που να μπορεί να ελέγχει επαρκώς, τρομάζει.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση εδώ και πολύ καιρό διαβουλεύεται το πρώτο ολοκληρωμένο ρυθμιστικό πλαίσιο για την ΤΝ. Στις 9 Δεκεμβρίου 2023, η ΕΕ κατέληξε σε προσωρινή συμφωνία με το Συμβούλιο σχετικά με την Πράξη Τεχνητής Νοημοσύνης. Το συμφωνηθέν κείμενο είναι το πρώτο παγκόσμια ρυθμιστικό κείμενο για την ΤΝ και θα πρέπει τώρα να εγκριθεί επίσημα από το Eυρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο για να γίνει επισήμως δίκαιο της ΕΕ. Αυτό δεν προβλέπεται να συμβεί πριν το 2025.
Σκεφτείτε πως η πρόταση ρυθμιστικού πλαισίου διακρίνει τέσσερα διαφορετικά επίπεδα κινδύνου. Νωρίτερα, το Μάιο του 2023, στο συσταθέν από το 2021 Συμβούλιο Εμπορίου και Τεχνολογίας, ΗΠΑ και ΕΕ παρουσίασαν τον κοινό χάρτη πορείας έτσι ώστε να καταστεί αξιόπιστη η ΤΝ και να γίνουν διαχειρίσιμοι οι κίνδυνοι που προκύπτουν από τη χρήση της. Ο πραγματικός ωστόσο φόβος των δύο υπερδυνάμεων είναι πως τα κινέζικα πρότυπα στον τομέα αυτό θα επικρατήσουν. Τέλος, σε οριοθέτηση και ρύθμιση προσπαθούν εν συνόλων οι G7, που πριν λίγους μήνες κατέληξαν σε κάποιες πρώτες Διεθνείς Κατευθυντήριες Αρχές.
DATAISM
Πέρα από τις χολιγουντιανές δυστοπίες τύπου Terminator ή Matrix, όπου οι μηχανές με διαφορετικούς τρόπους μάς υποδουλώνουν διότι έχουν αυτοσυνείδηση και μάλιστα κυριαρχικής ροπής, πέρα από τις σοσιαλιστικές ευτοπίες, όπου τα πάντα είναι εύκολα, γαλήνια και πολυτελή, η κατάσταση σε δυο επίπεδα, όντως, μπορεί να πάρει ζοφερή τροπή.
Από τη μια μεριά, οι ανταγωνισμοί και οι εμπορικοί πόλεμοι μεταξύ Ανατολής και Δύσης και για τους ημιαγωγούς –το νέο πετρέλαιο– δε φαίνεται να προωθούν την ειρηνική συνύπαρξη και το διάλογο. Η αγορά παραμένει ακόμα μικρή, ωστόσο το 2030 θα αποτιμάται περίπου στο 1 τρις ευρώ και οι αψιμαχίες μεταξύ των χωρών για το μερίδιο στην πίτα που μεγαλώνει θα συνεχιστούν εντεινόμενες.
Από την άλλη, όμως, τον ελέφαντα στο δωμάτιο τον ξέρουμε όλες και όλοι. Στην πραγματικότητα τον ταΐζουμε όλες και όλοι, αυτή τη στιγμή. Είναι τα δεδομένα μας. Σε αυτό το στάδιο, ένα νέο πεδίο, ένα νέο καθεστώς συσσώρευσης έχει δημιουργηθεί και υποβαστάζει την τεχνολογική επανάσταση της ΤΝ. Τα data μας είναι πολύτιμα όσο ο χρυσός –θυμηθείτε τις συνδέσεις του Τζέιμσον για τις οποίες κάναμε λόγο στην αρχή–, γίνονται πακέτα προς πώληση και οι εταιρίες τα εξορύσσουν κερδίζοντας πολλά.
Η οξυδερκέστατη καθηγήτρια Κοινωνιολογίας του Χάρβαρντ, Σοσάνα Ζούμποφ, στο βιβλίο της, που έχει αποσπάσει διθυραμβικές κριτικές τα τελευταία τέσσερα χρόνια, ορίζει την εποχή μας ως Κατασκοπευτικό Καπιταλισμό, δηλαδή μια «νέα οικονομική τάξη, η οποία αξιώνει δικαιώματα επί της ανθρώπινης εμπειρίας και τη μεταχειρίζεται ως ανέξοδη πρώτη ύλη στο πλαίσιο υπόγειων εμπορικών τακτικών εξόρυξης δεδομένων, διαμόρφωσης προγνωστικών και πωλήσεων». Η Ζούμποφ θεωρεί πως πρόκειται για μια ανεξέλεγκτη μετάλλαξη του καπιταλισμού, η οποία διακρίνεται από πρωτοφανή στην ανθρώπινη ιστορία συσσώρευση πλούτου, γνώσης και εξουσίας, και προειδοποιεί προς το τέλος του βιβλίου της: «Αν θέλουμε η δημοκρατία να αναζωπυρωθεί τις ερχόμενες δεκαετίες, είναι στο χέρι μας να δυναμώσουμε τη φλόγα της αίσθησης οργής […] Αυτό που διακυβεύεται εδώ είναι η ανθρώπινη προσδοκία για κυριαρχία του καθενός επί της ίδιας του της ζωής και η ενορχήστρωση των προσωπικών του εμπειριών».
Η ΤΕΧΝΗΤΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΕΙΝΑΙ ΒΕΒΑΙΟ ΠΩΣ ΘΑ ΕΠΙΤΑΧΥΝΕΙ ΜΕ ΕΚΘΕΤΙΚΟ ΡΥΘΜΟ ΑΝΑΠΟΔΡΑΣΤΟΥΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ, ΠΟΥ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΔΥΝΑΤΟΝ ΝΑ ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΠΡΟΒΛΕΨΟΥΜΕ, ΝΑ ΕΠΟΠΤΕΥΣΟΥΜΕ, ΝΑ ΡΥΘΜΙΣΟΥΜΕ ΣΕ ΟΛΕΣ ΤΟΥΣ ΤΙΣ ΔΙΑΡΚΩΣ ΔΙΕΥΡΥΝΟΜΕΝΕΣ ΔΙΑΣΤΑΣΕΙΣ. ΓΙ’ ΑΥΤΟ ΚΑΙ ΦΟΒΙΖΕΙ ΠΟΛΥ, ΟΧΙ ΜΟΝΟ ΣΑΛΕΜΕΝΟΥΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΟΛΟΓΟΥΣ, ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΣΟΒΑΡΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΕΣ ΤΟΥ ΠΕΔΙΟΥ.
Είναι όμως τόσο σοβαροί οι κίνδυνοι, τόσο μεγάλες οι αλλαγές που θα έρθουν; Έτσι φαίνεται. Με την ολοποιητική λειτουργία που θα έχει στη ζωή μας η ΤΝ, πράγματι θα χρειαστεί μια κολοσσιαία προσπάθεια από κοινωνίες και θεσμούς έτσι ώστε να μην αποικιστούν τα πάντα –ακόμα και το ασυνείδητο– από τη χαζή, όπως ουσιαστικά τη χαρακτηρίζει ο Τσόμσκι, ΤΝ. Ο Κορεάτης φιλόσοφος Μπιουν Τσουλ Χαν ίσως το έγραφε ακόμα καλύτερα: «Το Web 3.0 ολοκληρώνει την ψηφιακή κοινωνία ελέγχου […] Τώρα πλέον επιτηρούμαστε και μέσω των πραγμάτων που χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας ζωή […] Οι συσχετίσεις αντικαθιστούν την αιτιότητα. Το “έτσι – είναι” αντικαθιστά το “γιατί – έτσι”. Η καθοδηγούμενη από τα δεδομένα ποσοτικοποίηση εκδιώκει ολοκληρωτικά το πνεύμα και τη γνώση».
Χρειάζεται να αναλογιστούμε στα σοβαρά όσα εκθέτουν στα βιβλία τους η Ζούμποφ και ο Χαν. Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι βέβαιο πως θα επιταχύνει με εκθετικό ρυθμό αναπόδραστους μετασχηματισμούς, που φαίνεται αδύνατον να μπορούμε να προβλέψουμε, να εποπτεύσουμε, να ρυθμίσουμε σε όλες τους τις διαρκώς διευρυνόμενες διαστάσεις. Γι’ αυτό και φοβίζει πολύ, όχι μόνο σαλεμένους συνωμοσιολόγους, αλλά και σοβαρούς επιστήμονες του πεδίου. Αν αυτό είναι όντως το πλαίσιο, το πολύ αδρό περίγραμμα μέσα στο οποίο μπορούμε ψύχραιμα να στεφτούμε αυτή τη νέα τεχνολογία, τότε φαντάζει απαραίτητο «να απαιτήσουμε ένα νέο ψηφιακό ανθρωπισμό ως πρόταγμα αυτογνωσίας που υπερασπίζεται μια σχετική ή, ίσως και, την ύστατη αυτονομία του ανθρώπου, τόσο έναντι των αλγορίθμων όσο και έναντι της ψηφιακής εικόνας εαυτού», όπως γράφει στο βιβλίο του ο Θεοφάνης Τάσης.
Ειδεμή, στο βέβαιο transhuman μέλλον των ανθρώπων που ενηλικιώνονται στον 21ο αιώνα, οι επαυξημένες μέσω ΤΝ δυνατότητές τους θα πάνε χέρι χέρι με μια αδυσώπητη «ψυχοπολιτική», όπως την ονομάζει ο Χαν, ίσως τον πιο σκληρό τρόπο κυριαρχίας που υπήρξε ποτέ στον πλανήτη. Και το δυστυχέστερο είναι πως θα τον έχουμε επιλέξει με χαρά κι «ελεύθερα» αυτόν τον τόσο βαρύ ζυγό.