Την ερχόμενη Κυριακή 18 Σεπτεμβρίου, στα Ξύπετρα Μαλεβιζίου στις 11 μ.μ θα γίνει επιμνημόσυνος δέηση στο μνημείο των δυο ηρώων Εμμανουήλ Κουνάλη και Ανδρέα Νάθενα που σκοτώθηκαν στην μάχη στα Ξύπετρα στις 14 Σεπτεμβρίου 1944. Ο ιατρός κ.Νάθενας θα είναι ο ομιλητής που θα παραθέσει το ιστορικό της ημέρας.
Οι εκδηλώσεις μνήμης και τιμής γίνονται κάθε χρόνο στο μνημείο που έχει ανεγερθεί για να θυμίζει σε όλους μας δυο ήρωες που πολέμησαν τον Φασισμό και έδωσαν την ζωή τους για την ελευθερία.
Τι έγινε στη μάχη στα Ξύπετρα
Βρισκόμαστε στην αρχή του φθινοπώρου του 1944. Τα δείγματα κατάρρευσης του Γ’ Ράιχ, αρχίζουν πλέον να γίνονται περισσότερο από ορατά. Οι Γερμανοί στην περιοχή του Ηρακλείου συμπτύσσονται μεθοδικά, οργανώνοντας την έξοδό τους προς τη Σούδα και τα Χανιά. Ικανές δυνάμεις τους όμως, υπό μορφήν οπισθοφυλακής, παραμένουν ακόμη στην Αγία Βαρβάρα και στις Δαφνές, ενώ ένα τάγμα τους έχει στρατοπεδεύσει στην Τύλισο.
Είναι στεναχωρημένοι, φοβισμένοι και ως εκ τούτου πολύ επικίνδυνοι. Με την παραμικρή κίνηση σκοτώνουν, χωρίς λόγο και αιτία.
Ο Γωνιανός Συνταγματάρχης Ανδρέας Εμμ. Νάθενας, που μόλις έχει έλθει από τη Μέση Ανατολή με την επίσημη εντολή της εξόριστης Ελληνικής Κυβέρνησης και του Συμμαχικού Στρατηγείου του Καϊρου ν’ αναλάβει τη στρατιωτική διοίκηση, βρίσκεται ήδη μέσα στην πόλη του Ηρακλείου, έχοντας αποκαταστήσει επαφή με τα Αντάρτικα Σώματα. Προσβλέποντας όλοι οι Καπεταναίοι στην επόμενη μέρα, αλληλοϋποβλέπονται μεταξύ τους, είναι καχύποπτοι και προσπαθούν πώς να έχουν αυτοί το πάνω χέρι την επαύριο της απελευθέρωσης.
Στην περιοχή του Ηρακλείου βρίσκεται επίσης μια ομάδα Άγγλων Αξιωματικών – Συνδέσμων, υπό τον Αντισυνταγματάρχη Τομ και τον Ταγματάρχη Ρένδελ [Αλέξη].
Οι Εγγλέζοι εκτίμησαν λαθεμένα ότι οι Γερμανοί υποχωρούσαν με μεγάλη σπουδή και για το λόγο αυτό ζήτησαν από τα Αντάρτικα Σώματα να πλησιάσουν στην πόλη, χωρίς να ενημερώσουν τον Έλληνα Στρατιωτικό Διοικητή που είχε δώσει ήδη διαφορετικές διαταγές. Ο Συνταγματάρχης Νάθενας μετά από έντονο διαπληκτισμό με τους Εγγλέζους, ακυρώνει το σχέδιό τους για την είσοδο κρυφά 50 οπλοφόρων στο Ηράκλειο, που θα δραστηριοποιούνταν στην περίπτωση που οι Γερμανοί προσπαθούσαν ν’ ανατινάξουν το λιμάνι ή άλλες ζωτικής σημασίας εγκαταστάσεις. Κρίθηκε σαν επιπόλαιο, αμελέτητο και ριψοκίνδυνο, χωρίς ίχνος δυνατότητας επιτυχίας. Αν μάλιστα εφαρμοζόταν στην πράξη, πέρα από το γεγονός ότι θα θυσιάζονταν μάταια οι άνδρες, η πόλη θα γνώριζε την ολοκληρωτική καταστροφή. Δεν μπόρεσε όμως να προλάβει τη μετακίνηση των ένοπλων αντάρτικων ομάδων στις παρυφές της πόλης, που ήδη είχε συντελεσθεί.
Οι ντόπιοι γερμανοντυμένοι και μη προδότες, δοσίλογοι και γκεσταπίτες, που όπως περιγράφει χαρακτηριστικά ο Σκουτελογιώργης [εκ των υπαρχηγών του Πετρακογιώργη] κρασοπίνανε σ’ ένα καπηλειό στο Καμαράκι, επιδίδονταν στο πλιάτσικο, στους σκοτωμούς που δεν πρόλαβαν και στη συλλογή πληροφοριών για τη γερμανική αντικατασκοπία. Μάθανε λοιπόν και για τις κινήσεις των αντάρτικων σωμάτων. Πάνοπλοι Γερμανοί με βαρύ οπλισμό, τανκς, κανόνια, όλμους και πολυβόλα, αναπτύσσονται στη Σταυρακιανή Καμάρα και στα Γιοφυράκια και εξαναγκάζουν κάτω από καταιγιστικά πυρά, τους αντάρτες να υποχωρήσουν εσπευσμένα από το Μετόχι Λιναρδάκη, προς τα ριζόβουνα του μοναστηριού Γοργολαϊνη.
Η ενοποιημένη ομάδα των Ανωγείων υπό το Χριστομιχάλη Ξυλούρη και των Γωνιών – Κορφών, υπό τον Ανδρέα Γ. Νάθενα [Συγγρό], υποχωρεί στη θέση «Ξύπετρα» Καβροχωρίου, όπου εντοπίζει και καταστρέφει ένα έρπον τηλεφωνικό καλώδιο των Γερμανών, αποκόπτοντας την επικοινωνία του Γερμανικού Τάγματος της Τυλίσου με το Ηράκλειο. Ο Χριστομιχάλης δίδει εντολή να στρατοπεδεύσουν στο σημείο εκείνο, όπου αφού εγκαθιστούν σκοπιές, ξεκουράζονται, ξυρίζονται και στήνουν καζάνι για να μαγειρέψουν.
Ο αρχηγός της Γωνιανής ομάδας Θωμάς Γ. Νάθενας διαβλέπει τον κίνδυνο και ζητά από το σύντεκνό του Χριστομιχάλη [είχε βαφτισμένο τον ανηψιό του Στελιανό, γιο του αδερφού του Λουκά], ν’ απομακρυνθούν από το επικίνδυνο σημείο και ν’ ακροβολιστούν στα αντερείσματα του Ψηλορείτη, όπως εξάλλου ήταν και η διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητή. Δυστυχώς, δεν εισακούσθηκε. Τελικά ο Θωμάς με το μεγαλύτερο μέρος της Γωνιανής ομάδας απομακρύνθηκε. Στα Ξύπετρα παρέμειναν μεταξύ των άλλων, ο αδερφός του Ανδρέας Νάθενας [Συγγρός] και ο ανιψιός του Χαρίλαος Νάθενας. Το ημερολόγιο έδειχνε 14 Σεπτεμβρίου 1944, την ημέρα του Τιμίου Σταυρού.
Οι σκοποί που εγκατέστησε ο Χριστομιχάλης για να προστατεύουν την ομάδα, πεινασμένοι καθώς ήταν, εγκατέλειψαν τις θέσεις των. Μη διαβλέποντες ορατό κίνδυνο, εισέρχονται σε παρακείμενο αμπέλι, ψάχνοντας να βρουν καμπανούς και υπολείμματα σταφυλιών. Δεν πρόσεξαν λοιπόν τη Διμοιρία των 14 Γερμανών που πλησίαζαν προσεκτικά από τη μεριά της Τυλίσου, ακολουθώντας το τηλεφωνικό καλώδιο. Οι αντάρτες αιφνιδιάζονται. Πολλοί φεύγουν σε χαμηλότερες ασφαλείς θέσεις. Το πολυβόλο των Γερμανών σπέρνει το θάνατο. Σκοτώνεται ο Ανωγειανός Εμμανουήλ Ι. Κουνάλης ή Μάστορας, μαχόμενος όρθιος, χωρίς καμιά προφύλαξη. Σκοτώνεται επίσης ο αρχηγός της ομάδας Γωνιών – Κορφών, Ανδρέας Γ. Νάθενας, ο επονομαζόμενος «Συγγρός». Το φονικό βόλι τον χτύπησε στο κούτελο, καθώς πολεμούσε καλυμμένος σ’ ένα δάμακα.
Διαβλέποντας τον τρομερό κίνδυνο αποδεκάτισης ολόκληρης της ομάδας από το φονικότατο πολυβόλο, ο ίδιος ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης και ο ανηψιός του Συγγρού, ο Χαρίλαος Νάθενας, διενεργούν αστραπιαία πλαγιοκόπηση από δύο πλευρές και σκοτώνουν το Γερμανό πολυβολητή. Από κει και πέρα οι αντάρτες αντεπιτέθηκαν σφοδρά και με περισσή ανδρεία, χωρίς άλλη απώλεια, εξολόθρευσαν στη κυριολεξία το γερμανικό απόσπασμα. Από τους 14 Γερμανούς, σκοτώθηκαν επιτόπου οι 13. Μόνο ένας κατάφερε να διαφύγει προς την Τύλισο, επειδή είχε παραμείνει πιο πίσω. Όλα τα πέι μπουκ και ότι άλλο έγγραφο στοιχείο βρέθηκε πάνω στους σκοτωμένους Γερμανούς, παρέδωσε ο Χριστομιχάλης στον Άγγλο σύνδεσμο Τομ, για περαιτέρω αξιοποίηση.
Με την ευκαιρία που μας δίδει η σημερινή αναφορά μνήμης, ας μου επιτρέψετε να προσθέσω λίγα ακόμη προσωπικά στοιχεία για τους ήρωες νεκρούς μας και τις οικογένειές τους.
Ο Ανωγειανός Εμμανουήλ Ι. Κουνάλης ή Μάστορας, ήταν φιλοπρόοδος και ανήσυχο πνεύμα. Είχε καταφέρει να εγκαταστήσει έναν μηχανικό κυλινδρόμυλο στ’ Ανώγεια, ν’ αλέθει το λίγο κριθάρι που υπήρχε στην περιοχή και να σώσει από το λιμό τους κατοίκους. Λέγεται μάλιστα ότι τα μηχανήματα τα μεταφέρανε οι χωριανοί του στα χέρια από τη θέση «Κυλιστός» όπου τελείωνε ο αμαξιτός δρόμος, ως τα Ανώγεια. Η γυναίκα του Δήμητρα καταγόταν από την Αίγινα και με μια ραπτομηχανή της χέρας, έραβε, επιδιόρθωνε και μπάλωνε αφιλοκερ- δώς, τα φτωχικά ενδύματα των Ανωγειανών της εποχής. Στη μάχη στα Ξύπετρα, πολέμησε επίσης ο αδερφός του Κων/νος. Απέκτησαν έναν γιο. Ο εγγονός του είναι λαμπρός επιστήμονας και διαπρέπει σήμερα ως Πρύτανης σε Πανεπιστήμιο της Γαλλίας.
Η οικογένεια των Κουνάληδων, θρήνησε άλλους 4 ηρωικούς νεκρούς, την περίοδο της Γερμανικής Κατοχής:
Τα αδέρφια Βασίλη και Μιχάλη Κουνάλη του Εμμανουήλ, που πιάστηκαν μαζί με άλλους Ανωγειανούς στο οροπέδιο της Νίδας, σε μια «τυλιξά» των Γερμανών και έκτοτε χάθηκαν τα ίχνη τους.
Σκοτώθηκαν επίσης ο Αριστομένης Κουνάλης, γιος του προαναφερόμενου Βασίλη, μαζί με τον Ευάγγελο Κουνάλη του Θεοδώρου, που συνελήφθησαν από γκεσταπίτες στο Λαράνι να φέρουν πάνω τους από ένα γερμανικό πιστόλι ο καθένας. Εκτελέσθηκαν επί τόπου.
Ο Γωνιανός Ανδρέας Γ. Νάθενας ή Συγγρός, πήρε το συγκεκριμένο ψευδώνυμο από το γεγονός ότι ήταν πολύ φιλότιμος, φίλευε, φιλοξενούσε και ευεργετούσε όποιους και όποτε μπορούσε, όπως ο μεγάλος εθνικός μας ευεργέτης Συγγρός. Παντρεύτηκε στις Κορφές όπου και κατοίκησε, τη Μαρία Αλατζά και απέκτησαν 4 παιδιά [2 γιούς και 2 θυγατέρες]. Μεγαλοφαμελίτης.
Όταν πέφτανε οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, το Μάη του 1941, ο Συγγρός πήγε στον Κρουσώνα, χειροδίκησε κατά του φρουρού χωροφύλακα και μαζί με άλλους Κρουσανιώτες και Κορφιανούς, έσπασαν την αποθήκη όπου φυλάσσονταν 500 τουφέκια για τις ανάγκες του στρατού και πήραν οπλισμό με τον οποίο πολέμησαν επί πολλές ημέρες στη Μάχη της Κρήτης. Επειδή ο Διοικητής του Σταθμού Κρουσώνα [Μαράκης, από τα νοτικά του Ρεθύμνου] δεν κατέδωσε στους Γερμανούς και στους γκεσταπίτες τους πρωταίτιους της αρπαγής του οπλισμού, μαρτύρησε σε λίγες μέρες στη φυλακή της Αγυιάς όπου μεταφέρθηκε. Υπήρξε από τους πρώτους πατριώτες Μάρτυρες της Κρήτης.
Το επεισόδιο αυτό και οι αγώνες των Ναθένηδων κατά του κατακτητή, άνοιξαν μεγάλη βεντέτα με τους Γερμανούς και τους δοσίλογους γκεσταπίτες. Στις 2 – 3 Σεπτεμβρίου 1942, σκοτώσανε το Στελιανό, γιο του Λουκά Νάθενα, ανηψιό του Συγγρού και βαφτισιμιό του Χριστομιχάλη Ξυλούρη, σε ηλικία μόλις 23 χρόνων, πάνω από το χωριό Πυργού. Ακολούθως, σκοτώσανε στην πλατεία των Κορφών στις 13-12-1943, τον Νικόλαο Νάθενα, γιο επίσης του Λουκά, σε ηλικία 32 χρόνων. Ο ίδιος ο Λουκάς φυγοδικούσε στην περιοχή της «Συκιάς», στο Γωνιανό Αόρι. Εκεί αρρώστησε από άνθρακα. Δεν μπορούσε όμως να πάει στο νοσοκομείο στο Ηράκλειο, γιατί είχε προγραφεί από τους Γερμανούς και τους γκεσταπίτες. Στα τελευταία του, κατάφερε να καταφύγει στην Κλινική του Γιαμαλάκη, όπου κάτω από τη συνεχή παρακολούθηση των γκεσταπιτών, άφησε την τελευταία του πνοή. Για να κορέσουν την άσβηστη δίψα τους για αίμα, οι γκεσταπίτες σκότωσαν ένα βοσκό του Συγγρού στην περιοχή των Κορφών, ονόματι Νύχταρης, από χωριό του Μυλοπόταμου.
Ένας άλλος μεγάλος νεκρός του αγώνα, από την ηρωική οικογένεια των Ναθένηδων, ήταν και ο Γιάννης, ο επονομαζόμενος Γιαγκός, αδερφός του Λουκά, του Συγγρού και του Θωμά Νάθενα. Πολέμησε με απαράμιλλο θάρρος κατά την πτώση των Γερμανών αλεξιπτωτιστών και τραυματίστηκε βαριά στη ρογδιανή διασταύρωση, κοντά στο σημερινό κέντρο Κουρήτες. Μια ριπή πολυβόλου του αχρήστευσε και τα δυο του πόδια. Έκτοτε κυκλοφορούσε με πατερίτσες. Σκοτώθηκε από τους Γερμανούς σε ηλικία 37 – 38 χρονών, το καλοκαίρι του 1943, ενώ προσπαθούσε να κατέβει από την εξωτερική πετρόσκαλα του σπιτιού του στις Γωνιές. Ο Γερμανός φονιάς του, τον πυροβόλησε από τη θέση «Αλωνάκι», στον αμαξιτό δρόμο κάτω από το χωριό και από απόσταση πάνω από 300 μέτρα.
Στα τέλη του 1943, ο Συγγρός βοηθούμενος από την Εθνική Αντίσταση και τους συνδέσμους των συμμάχων, κρίθηκε σκόπιμο να φυγαδευτεί στη Μέση Ανατολή, γιατί ο κλοιός των Γερμανών και των γκεσταπιτών γύρω του, ολοένα και έσφιγγε περισσότερο. Η οικογένειά του δεν γνώριζε το παραμικρό. Τον θεωρούσαν χαμένο. Επέστρεψε στην Κρήτη μαζί με τον πρωτοξάδερφό του Συνταγματάρχη Ανδρέα Ε. Νάθενα, εντεταλμένο Στρατιωτικό Διοικητή Ηρακλείου, τη βραδιά που οι Γερμανοί καίγανε τ’ Ανώγεια. Ήλθε, για να πέσει ηρωικά στη μάχη στα Ξύπετρα …
Η μαρτυρία του Ντουλγκέρη για τη μάχη
Στις 14 Οκτωβρίου, επέτειο της ηρωικής μάχης στα Ξύπετρα, έγινε η ανέγερση του μνημείου των ηρωικώς πεσόντων Ανδρέα Ναθενα και Εμ. Κουνάλη.
Θέλω να καταθέσω εδώ την προσωπική μου μαρτυρία, μια και ήμουν παρών στη μάχη αυτή, γιατί πιστεύω ότι η μαρτυρία μου αυτή συμβάλλει στην απόδοση της τιμής που τους αξίζει
Ξεκινήσαμε από τη Μύθια 110 άτομα, είχα κι εγώ την τιμή να είμαι εκεί, μικρότερος από όλους, στις Γωνιές μας ακολούθησαν και οι Γωνιανοί αγωνιστές, περάσαμε το Φαράγγι και στο μνημείο στρίψαμε δεξιά προς τις Κορφές. Μείναμε στο μοναστήρι της Παναγίας κι από κει προχωρήσαμε με κατεύθυνση τ Αγάκου το Μετόχι κι από κει να μπούμε κατά ομάδες στο Ηράκλειο. Στο Γάζι. μετά τον Αγιο Νικόλαο ,δεχτήκαμε πυρά από τους Γερμανούς.
Οπισθοχωρήσαμε και κατευθυνθήκαμε προς Καβροχώρι και στρατοπεδεύσαμε στα Ξύπετρα. Ξεκινήσαμε ετοιμασίες για να μαγειρέψουμε, όταν οι επικεφαλείς των ομάδων υπό τον καπετα Μιχάλη , παρατήρησαν κινήσεις Γερμανών προς Τύλισσο και Στρούμπουλα και απ την άλλη προς Γάζι και Κρουσώνα. Ήμασταν δηλαδή στη μέση ενός κλοιού…. Οι εντολές ήταν να μην κινείται κανείς και να δίνουμε στόχο. Η πείνα όμως ήταν μεγάλη και οι σκοποί μπήκαν στ αμπέλια για να βρουν ένα καμπανό σταφύλι να φάνε. Είχαμε και 6 άλογα μαζί μας.
Σε κα ποια στιγμή ο Εμ. Σκουλάς, ο Φρουδάς, μου είπε να ανέβω πιο πάνω και να κατεβάσω τ άλογα σε άλλο σημείο γιατί κι αυτά δίνουν στόχο. Αμέσως κινήθηκα προς το ύψωμα και μόλις ανέβηκα σε απόσταση 300 μέτρων βλέπω τους Γερμανούς. Η σωτηρία μου ήταν που αυτοί είχαν στραμμένες τις πλάτες τους στην αντίθετη κατεύθυνση και με τα κιάλια τους επιθεωρούσαν την περιοχή. Αμέσως, χωρίς να χάσω καιρό, βρέθηκα στην ελιά που ήταν ο Χριστομιχάλης και φωνάζω δυνατά «Γερμανοί, Γερμανοί»Την ίδια στιγμή αρχίζουν τα πυρά Οι Γερμανοί ετοίμαζαν το πολυβόλο και θα μας θέριζαν όλους αν ο καπετα Μιχάλης δεν σκότωνε τον πολυβολητή και εν συνεχεία εξελίχτηκε η μάχη. Οι Γερμανοί τα έχασαν, η ομάδα μας υπέστη αιφνιδιασμό, αλλά γρήγορα η μεγαλύτερη δύναμη εσυσπειρώθη με αποτέλεσμα την εξόντωση του Γερμανικού αποσπάσματος .
Όλοι μαζί Γωνιανοί ,Κορφιανοί και Ανωγειανοί δώσαμε τη μάχη με δυο νεκρούς τον Εμ. Κουνάλη και το Γ. Νάθενα. Θα μπορούσαμε να θρηνήσουμε πολλούς νεκρούς πράγμα που αποφύγαμε χάριν στην ετοιμότητα της ομάδας.
Τιμή και δόξα στους νεκρούς! Εύχομαι στα νέα παιδιά να μη ζήσουν ποτέ τέτοιες στιγμές.
Γεώργιος Καλομοίρης
(Ντουλγκέρης)