Γράφει ο Κανάκης Γερωνυμάκης
Τελευταία πολλοί θέλουνε να ωραιοποιήσουνε την τουρκοκρατία στη χώρα μας και δε θέλουνε να δεχτούνε ότι τα γράμματα για τους γκιαούρηδες ήτανε υπό διωγμό.
Αυτοί που παίρνανε τα αγόρια που γεννιούνταν στους χριστιανούς, αυτοί που απαγορεύανε επί ποινή θανάτου να μπαίνει χριστιανός στην πόλη καβάλα σε φορτηγό ζώο, αυτοί που απαγορεύανε επί ποινή θανάτου να περάσει με παπούτσια μπροστά από τζαμί και από στρατώνα, αυτοί είχανε πιο σοβαρούς λόγους να απαγορεύουνε και την εκπαίδευση στους χριστιανούς , διότι είναι φανερό ότι ο αγράμματος και ο καθυστερημένος πιο εύκολα είναι έρμαιο των κατακτητών και πιο δύσκολα οργανώνεται για να διεκδικήσει τα δικαιώματά του.
Στην επαρχία Σφακίων δεν ήσανε Τούρκοι μα ούτε και εδρεύανε υπηρεσίες τους, και άμα πληρώνανε οι γονείς μπορούσανε να διδάσκονται τα παιδιά χωρίς φόβο. Ο Παπαδοπετράκης στην Ιστορία των Σφακίων στη σελ. 173 γράφει για την παιδεία στα Σφακιά: «… Εις όλα τα χωριά εδιδάσκετο η ανάγνωση των γραμμάτων, η γραφή και η στοιχειώδης αρίθμηση, ώστε ούτε το πεμπτιμόριον των αρρένων ην άμοιρο τοιαύτης μαθήσεως, ούτε των ποιμένων εξαιρουμένων, διόπερ οι οπλαρχηγοί του 1821 φαίνονται πάντες σχεδόν ότι ιδία χειρί υπέγραφαν. Πλείστοι δε ήταν αναγνώσται…». Δεν ήταν όμως η ίδια κατάσταση και στην υπόλοιπη Κρήτη. Ο Αυστριακός περιηγητής Ζήμπερ που περιόδεψε στην Κρήτη το 1817 γράφει ότι σε όλη την Κρήτη τότε ήταν 3 σχολεία για τους χριστιανούς, ένα στο Ηράκλειο, ένα στο Ρέθυμνο και ένα στα Χανιά. Των Χανίων το ίδρυσαν Γάλλοι έμποροι. Τουρκικά όμως ήταν πολλά. ΤΑ παιδιά όπως διαβάζομε από πολλές πηγές τα διαβάζανε οι παπάδες και κυρίως εδιαβάζονταν στα μοναστήρια.
Ο Κ. Κριτοβουλίδης γράφει στα απομνημονεύματά του στη σελ. 428: «… Ούτε επιστημονικά παιδευτήρια επιτρέπονταν στην Κρήτη κατά την περίοδο της δουλωσύνης…». Ίσως κάποιοι εδιαβάσανε το Χάτι Χουμαγιούν του 1856 ή τον «Οργανικό Νόμο» του 1968 ή ακόμα την συνθήκη παραδόσεως της Κρήτης στους Τούρκους το 1669 μα τίποτα δεν εφαρμόζετο στην πράξη. Ο Β. Ψιλάκης στην Ιστορία της Κρήτης τόμος Δ’ σελ.. 2094 και 2095 γράφει:»… Επί του Βακίμ πασά (…) πάσαι δε αι χριστιανικαί των πόλεων κοινότητες, ως και πολλαί εν τη υπαίθρω χώρα ηδυνήθησαν να ιδρύσωσι σχολεία τινά ιδίαις δαπάναις, διότι πρότερον ο Μουσταφά πασάς δεν ηυνόει τέτοια ιδρύματα, όθεν και δεν υπέφεραν ολίγα οι σχολάρχαι (…) Μετατεθέντος του Βακίμ πασά, οι μετ’ αυτόν και ιδίως ο φρενήρης Χουσνή πασάς έθυσαν και απώλεσαν ως οψόμεθα και ως προς το σπουδαίο τούτο ζήτημα». Όπως γράφει ο Β. Ψιλάκης , και ο ίδιος ήτανε σχολάρχης το 1855 και επί Μεχμέτ Εμίν «παύομαι και εξορίζομαι δια της βίας». Στον ίδιο τόμο σελ. 2139 γράφει ότι ο Χακίμ Ισμαήλ πασάς, αρχές της δεκαετίας του 1860 επέτρεψε τη λειτουργία χριστιανικών σχολείων, αφού προηγουμένως δεν επιτρέπονταν, και αφού εδώθη η άδεια ιδρύθηκε στα Χανιά ημιγυμνάσιο και στα Σφακιά σχολαρχείο με διευθυντή τον Περικλή Γιασεμίδη. Μα: «… Η βελτιωτική αυτή προσπάθεια που σημείωσε τη μόνη ανθρώπινη και προοδευτική διοίκηση βάσταξε μόνο δύο χρόνια…».
Όπως γράφει ο Παπαδοπετράκης στην Ιστορία των Σφακίων σελ. 38, δεν επιτρέπανε οι Τούρκοι σε ένα δάσκαλο να πάει στα Σφακιά σε σχολείο και οι Σφακιανοί «νύκτωρ το απήγαγαν».
Ο Δετοράκης στην Ιστορία της Κρήτης σελ. 315 γράφει ότι «Στα Σφακιά λόγω ειδικών τοπικών συνθηκών υπήρχε και στην παιδεία διαφορετικό καθεστώς».
Μα και ο Αδ. Κοραής στο «Σάλπισμα Πολεμηστήριον» γράφει το 1801: «Τις εξ ημών δεν εδοκίμασε την απάνθρωπον αγριότητα και ασπλαχνίαν της διεστραμμένης των Οσμανλίδων γενεάς; Αυτοί (…) μας εγύμνωσαν από την προγονική ημών δόξαν (…). Τους ιερούς ημών ναούς μετέτρεψαν εις τζαμιά (…). Μας υστέρησαν τα αναγκαία μέσα του να συστήσομεν σχολεία εις ανατροφή και φωτισμόν των ημετέρων τέκνων (…) Εξ αιτίας των Τούρκων η κοινή πατρίς ημών, η πατρίς των τεχνών και των επιστημών, η πατρίς των φιλοσόφων και των ηρώων, έγινε σήμερον κατοικητήριον της αμάθειας και βαρβαρότητος (…). Τοιαύτα και τοσαύτα, φίλοι και αδελφοί, επάθομεν από το απάνθρωπο γένος των μουσουλμάνων…».
Ο Αδαμάντιος Κοραής και ευαισθησία είχε για τα γράμματα και επίγνωση είχε πόσο αξίζουνε ώστε έλεγε όπως και ο Κοσμάς ο Αιτωλός ότι είναι καλύτερα να χτίσεις ένα σκολείο παρά να χτίσεις μια εκκλησία.
Απόδειξη του ότι η παιδεία ήτανε υπό διωγμό επί τουρκοκρατίας, είναι και το γεγονός ότι στην τρισχιλιετή ιστορία του ελληνικού έθνους δεν ξαναέπεσε τόσο χαμηλά ο πολιτισμός μας όσο επί τουρκοκρατίας. Το 1830-1840 εχτίστηκαν κάποια σχολεία και η σχολή στο Άγιο Πνεύμα Αγ. Βασιλείου, διότι ο Μωχάμετ Αλί ήταν ανεκτικός. Μα ας δούμε τι γράφει και ο SAHO YS:
«Χώρες οι οποίες ήταν κάποτε τόσο ένδοξες και ξακουστές για την ευτυχισμένη τους κατάσταση, τώρα έγιναν εξ αιτίας της κακίας και της αχαριστίας το πιο αξιοθρήνητο θέαμα της πιο ακραίας δυστυχίας (… ) ξερίζωσαν κάθε είδος πολιτισμού (…). Τα άγρια κτήνη της ανθρωπότητας κατέλαβαν τους θρόνους της αρχαίας και δίκαιης κυριαρχίας (…) μεγαλοπρεπείς ναοί βεβηλώνονται από την ασέβεια. Η αληθινή θρησκεία περιφρονείται και καταπιέζεται (…). Το φως της γνώσης δεν επιτρέπεται, ούτε η αρετή τιμάται. Η βία και η αρπαγή θριαμβεύουν με αυθάδεια παντού».