Πλέον το έχετε δει ως τίτλο στις ειδήσεις: έρχονται τα ρομπότ και θα μας φάνε τις δουλειές. Κοινώς, το μέλλον δεν δείχνει ιδιαίτερα λαμπρό για τον μέσο εργαζόμενο, καθώς το 47% των διαθεσίμων δουλειών ανά τον κόσμο θα αυτοματοποιηθεί πλήρως μέσα στις επόμενες δύο δεκαετίες, σύμφωνα με μια πρόσφατη και ευρέως δημοσιευμένη έρευνα του πανεπιστημίου της Οξφόρδης.
Το θέμα βέβαια, δεν είναι ότι τα ρομπότ μπαίνουν στους χώρους εργασίας. Η ενηλικίωση της ιδέας του ρομπότ ως εργατικό χέρι, αντικατοπτρίζει μια ένταση που δημιουργήθηκε από την πρώτη στιγμή που οι γαιοκτήμονες οριοθέτησαν την δημόσια γη και την ονόμασαν ιδιωτική περιουσία: αυτήν που υπάρχει μεταξύ των εργατών και των ιδιοκτητών του κεφαλαίου.
Ο καλύτερος τρόπος να κατανοήσει κανείς πως λειτουργεί όλο αυτό είναι να κοιτάξουμε προς το έργο του ανθρώπου που καταλάβαινε τον καπιταλισμό καλύτερα από τον καθένα: τον Καρλ Μαρξ. Συγκεκριμένα, σε ένα σχετικά άγνωστο κομμάτι του “Grundrisse”, με τίτλο “TheFragmentofMachines”.
Σύμφωνα με τον Μαρξ, o αυτοματισμός που αντικαθιστά τους εργάτες με μηχανές και οδηγεί στην παραγωγή προϊόντων σε λιγότερο χρόνο, είναι ένα κλασσικό παράδειγμα του πως λειτουργεί ο καπιταλισμός. Με την παραγωγή πάγιου κεφαλαίου (μηχανές), τα αφεντικά μπορούν να μειώσουν το μεταβλητό τους κεφάλαιο (εργάτες) στο ελάχιστο, πράγμα που αφήνει στην άκρη ενοχλητικά πράγματα όπως οι μισθοί και οι μικρές ημέρες εργασίας, που επηρεάζουν τα κέρδη τους.
Σύμφωνα με την μαρξιστική θεωρία, οι καπιταλιστές δημιουργούν κέρδος αντλώντας υπεραξία από τους εργάτες. Κοινώς, πληρώνοντάς τους λιγότερο από την πραγματική αξία του χρόνου εργασίας τους και κερδίζοντας την διαφορά ως κέρδος μετά την πώληση του παραγόμενου προϊόντος στις τιμές της αγοράς. Οπότε τι ακριβώς θα συμβεί όταν οι άνθρωποι δεν θα δουλεύουν πια;
Περιέργως, ο Μαρξ τοποθετεί τον εαυτό του στην μεριά των ρομποτικών ουτοπιστών σε αυτό το θέμα.
Σύμφωνα με την θέση του, όταν τα ρομπότ καταλάβουν τις παραγωγικές δυνάμεις της κοινωνίας, οι άνθρωποι θα έχουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο από ποτέ. Απελευθερωμένοι από τα δεσμά της ψυχοφθόρας καπιταλιστικής εργασίας, θα αναπτύξουν νέα μέσα κοινωνικής σκέψης και συνεργασίας, τα οποία θα βρίσκονται πλέον έξω από τις μισθολογικές σχέσεις που οριοθετούν το μεγαλύτερο κομμάτι των αλληλεπιδράσεων μας εντός του καπιταλιστικού φάσματος. Με άλλα λόγια, ο Μαρξ διετύπωνε ότι ο αυτοματισμός θα σημάνει το τέλος του καπιταλισμού.
Είναι μια γνώριμη θέση βέβαια και μια θέση που τα τελευταία χρόνια έχει βρει περισσότερους οπαδούς, λόγω της ανόδου της δημοτικότητας των ρομπότ, αλλά μια ματιά στο πρόσφατο παρελθόν, αρκεί για να μας πείσει ότι τα πράγματα δεν καταλήγουν ποτέ τόσο ανθηρά. Ο καπιταλισμός ζει και βασιλεύει, παρά την άνοδο του αυτοματισμού μέσα στους αιώνες. Ο λόγος απλός: ο αυτοματισμός δεν ανακόπτει τον καπιταλισμό, γιατί είναι ένα βασικό κομμάτι του.
Παραφράζοντας τον JohnTomlinson ο οποίος ανέλυσε την τεχνολογία, την ταχύτητα και τον καπιταλισμό στο βιβλίο του TheCultureofSpeed: TheComingofImmediacy, κανένα ιδίωμα δεν περιγράφει καλύτερα το πνεύμα το καπιταλισμού από το περίφημο «ο χρόνος είναι χρήμα». Αν οι μηχανές φαινομενικά δημιουργήσουν περισσότερο ελεύθερο χρόνο για τους ανθρώπους, τότε οι καπιταλιστές θα πρέπει να δημιουργήσουν νέες μορφές εργασίας, έτσι ώστε αυτός ο χρόνος να γίνει παραγωγικός και να συνεχίσει να τους δημιουργεί πλεόνασμα κέρδους.
Σκεφτείτε απλά, όλες τις μορφές εργασίας που έχουν γεννηθεί από τότε που ο αυτοματισμός άρχισε να εμπλέκεται στην ζωή μας από την ώρα της Βιομηχανικής Επανάστασης και μετά. Δουλειές στον τομέα των υπηρεσιών, διαδικτυακή εργασία, υποαπασχόληση και ένα σωρό άλλες χαμηλόμισθες εργασίες. Δεν παράγει κανείς κάτι με το να δουλεύει ταμίας στο σούπερ μάρκετ, αλλά δημιουργείς αξία με το να πουλάς αυτά που ήδη έχουν παραχθεί, τις περισσότερες φορές από μηχανές.
Στον αυτοματοποιημένο κόσμο, βασιλεύει η επισφαλής εργασία. Δουλειές που προσφέρουν μηδενική σταθερότητα, καμία ευχαρίστηση, κανένα σοβαρό επίπεδο ζωής και που απορροφούν σχεδόν όλον τον χρόνο μας, είναι πλέον το κλασσικό προφίλ εργασίας.
Η διαδικτυακή εργασία ειδικά είναι εξαιρετικά ταιριαστή σε αυτό το νέο είδος εργασίας. Για παράδειγμα, η εργασία που στηρίζεται ολοένα και περισσότερο σε emails, άμεση επικοινωνία ανάμεσα σε διάφορες χρονικές ζώνες και συσκευές που φέρνουν την εργασία από το γραφείο στο σπίτι με ποικίλους τρόπους, δημιουργεί ένα πνευματικό περιβάλλον στο οποίο ο χρόνος δεν χωρίζεται πλέον επαρκώς σε ώρες εργασίας και ώρες έξω από αυτήν.
Ένας άλλος πραγματικά διαφορετικός τύπος εργασίας είναι αυτός που αφορά την παροχή πληροφοριών για κέρδος. Η online πληροφοριακή εργασία είναι ιδιαίτερα ύπουλη για δύο βασικούς λόγους. Πρώτον, διότι σπανίως αναγνωρίζεται ως εργασία. Μπορεί να μην αντιλαμβάνεσαι ως εργασία το να στέλνεις ένα διαδικτυακό μήνυμα σε έναν φίλο σχετικά με ένα καινούργιο ζευγάρι ακουστικά, αλλά εργασιακοί θεωρητικοί όπως ο MaurizioLazzarato δεν συμφωνούν. Δεύτερον, διότι ο εργάτης αποκόπτεται τελείως από τον κύκλο του πληροφοριακού κέρδους, έστω και αν αυτό φαίνεται ότι έχει αρχίσει να αλλάζει.
Τα παραπάνω, αν τα πάρουμε ως σύνολο, ζωγραφίζουν μια ιδιαίτερα αποκαρδιωτική εικόνα του μέλλοντος, με τους ανθρώπους να ζουν με την ρομποτική εργασία υπό το φάσμα του καπιταλισμού. Φαίνεται πως θα δουλεύουμε περισσότερο και σε χειρότερες δουλειές. Το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής: Ποιες θα είναι αυτές οι δουλειές και πόσο χειρότερες θα είναι;
Κατά την γνώμη μου, το να είσαι εναντίον της ρομποτικής ή της τεχνολογίας δεν είναι ιδιαίτερα γόνιμο. Μπορούμε κάλλιστα να χρησιμοποιήσουμε τον αυτοματισμό για να παράγουμε κοινωνικά οφέλη. Δεν είναι θέμα δημιουργίας κάποιου τεχνολογικού κινήματος. Αυτό που χρειάζεται, είναι η δημιουργία ενός πολιτικού κινήματος που στόχο θα έχει την αποσύνδεση της τεχνολογικής προόδου από τα κίνητρα του καπιταλισμού.
Σε μια εποχή που τόσοι πολλοί από εμάς κοιτάμε προς το μέλλον, ένα συγκεκριμένο σενάριο συνεχώς αγνοείται: αυτό που μας δείχνει ένα μέλλον χωρίς καπιταλισμό. Δουλειά χωρίς καπιταλισμό, ελεύθερο χρόνο χωρίς καπιταλισμό και ναι, ακόμα και ρομπότ χωρίς καπιταλισμό.
Ίσως μόνο τότε να μπορέσουμε να χτίσουμε τα θεμέλια ενός μελλοντικού κόσμου όπου η τεχνολογία δουλεύει για όλους μας και όχι μόνο για τους λίγους και προνομιούχους.