Μία σημαντική έρευνα πραγματοποιήθηκε από ερευνητές του Πανεπιστημιου Κρήτης σχετικά με το ζήτημα του χρέους και των κινημάτων αντίστασης ενάντια στους πλειστηριασμούς στην Κρήτη. Με τίτλο «Το ‘παραμύθι’ της λιτότητας: Ο χρεωμένος άνθρωπος σε μία χρεοκοπημένη χώρα» οι συγγραφείς Ανδρέας Βάββος και Σοφία Τριλίβα εξερευνούν πως το χρέος, η οικονομία και η πολιτική αλληλοδιαπλέκονται με την ψυχολογία και την ψυχική υγεία και τις αντιφάσεις, τις προκλήσεις και τα κοινά νοήματα που μοιράζονται τα μέλη κινημάτων αντίστασης.
Σήμερα, στην εφημερίδα “Αγώνας της Κρήτης”, ξεκινούμε με μία πρώτη δημοσίευση ενός εισαγωγικού κειμένου που αναφέρεται στον σκοπό και τη φυσιογνωμία της έρευνας ενώ το επόμενο διάστημα θα δημοσιευθούν σειρά αρθρών που προκύπτουν από την έρευνα αλλά και συνεντεύξεις με μέλη του Σωματείου Αλληλοβοήθειας Οφειλετών Ρεθύμνου, μιας συλλογικότητας με αξιοσημείωτη δραστηριότητα εδώ και χρόνια στο ζήτημα των πλειστηριασμών.
Όπως αναφέρει ο ερευνητής Ανδρέας Βάββος, “στόχος της συνεργασίας αυτής είναι να ανοίξει ένα γόνιμο κανάλι επικοινωνίας και διαλόγου μεταξύ πανεπιστήμιου, κοινωνίας και των συλλογικότητων κατά των πλειστηριασμών”.
Διαβάστε το εισαγωγικό κείμενο:
Στις αρχές του 2014 άνθρωποι του διοικητικού συμβουλίου του Σωματείου Αλληλοβοήθειας Οφειλετών Ρεθύμνου (Σ.Α.Ο.Ρ.) αφουγκραζόμενοι τις ψυχολογικές προκλήσεις που αντιμετώπιζαν τα μέλη του σωματείου ζήτησαν τη συνδρομή του Ψυχιατρικού Τμήματος του Νοσοκομείου Ρεθύμνου και του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης.
Ανταποκρινόμενοι σε αυτό το αίτημα, προσπαθήσαμε να μελετήσουμε ως ερευνητική ομάδα α) πως το χρέος, η οικονομία και η πολιτική αλληλοδιαπλέκονται με την ψυχολογία και την ψυχική υγεία και β) τις αντιφάσεις, τις προκλήσεις και τα κοινά νοήματα που μοιράζονται τα μέλη του συλλόγου. Η συγκεκριμένη ποιοτική έρευνα ξεκίνησε το 2014 και βασίστηκε σε ατομικές συνεντεύξεις με 11 μέλη του σωματείου και σε μια ομάδα εστίασης (ομαδική συνέντευξη με 6 συμμετέχοντες)
Η έρευνα με θέμα «Το ‘παραμύθι’ της λιτότητας: Ο χρεωμένος άνθρωπος σε μία χρεοκοπημένη χώρα» (Βάββος Ανδρέας & Τριλίβα Σοφία) παρουσιάστηκε στο συνέδριο «Κρίση και Κοινωνικές Επιστήμες: Νέες προκλήσεις και προοπτικές» που διεξήχθη στις 10-12 Ιουνίου 2016 στο Ρέθυμνο. Ξαναπαρουσιάστηκε σε πιο επεξεργασμένη μορφή κάτω από τον τίτλο: «O νεοφιλελεύθερος ‘μύθος’ της λιτότητας: Το χρέος και η αλληλεγγύη στο προσκήνιο του δημόσιου χώρου» το Σάββατο 21 Οκτωβρίου 2017 στο πλαίσιο του «23ου Πανελλήνιου Μεταπτυχιακού Εντατικού Σεμιναρίου-Συνεδρίου για Υποψήφιους Διδάκτορες και Νέους Ερευνητές-Επιστήμονες» που διεξήχθη στο Ρέθυμνο. Τη συγκεκριμένη παρουσίαση παρακολούθησαν όχι μόνο ακαδημαϊκοί, καθηγητές και φοιτητές, αλλά και μέλη άλλων συλλογικοτήτων, καθώς και μέλη του Σ.Α.Ο.Ρ.
Κάνοντας μόνο κάποιες πρώτες εισαγωγικές νύξεις στην θεματική της έρευνας, το χρέος φαίνεται πως καθίσταται, μέσα στη δίνη της οικονομικής κρίσης, το κεντρικό θέμα στη διεθνή πολιτική σκηνή και η φιγούρα του χρεωμένου ανθρώπου διαχέεται σε όλο τον δημόσιο χώρο. Μέσα από τον λόγο της διάχυσης και της μεταφοράς των ευθυνών, πολύπλοκα και δομικά ζητήματα με κοινωνικές, πολιτικές και οικονομικές διαστάσεις, όπως το χρέος, παρουσιάζονται ως ατομικά γεγονότα και ως αποκλειστική ευθύνη του ‘ανεύθυνου’ χρεωμένου ανθρώπου. Ως αποτέλεσμα, οι πολλές δομικές εξηγήσεις της προσωπικής χρεοκοπίας αγνοούνται και παραμερίζονται.
Αντίστοιχα, σε εθνικό επίπεδο οι ευρωπαϊκές ελίτ απευθύνουν αφηγήσεις υπαιτιότητας (blame) προς τα έθνη-κράτη όπως η Ελλάδα και έτσι οι Έλληνες κατηγορούνται για την ξέγνοιαστη και τεμπέλικη ζωή που έκαναν σε βάρος των ‘σκληρά εργαζόμενων’ πολιτών της Βόρειας Ευρώπης. Ο υπουργός οικονομικών της Ολλανδίας, Γερούν Ντάισελμπλουμ, αναπαράγοντας ένα κυρίαρχο, σεξιστικό και ρατσιστικό λόγο δήλωσε για τις χωρές του Ευρωπαϊκού Νότου πως «δεν μπορείς να ξοδεύεις τα λεφτά σου σε ποτά και γυναίκες και μετά να ζητάς βοήθεια» (συνέντευξη στη FAZ στις 21/05/2017). Μέσα από αυτή τη ρητορική, ένα παγκόσμιο γεγονός, όπως αυτό της δομικής κρίσης του καπιταλισμού μετατρέπεται σε τοπική (ελληνική ή νοτιοευρωπαϊκή) ιδιαιτερότητα και αποδίδεται σε πολιτισμικά ή ακόμα και βιολογικά χαρακτηριστικά των νοτιο-ευρωπαϊκών λαών.
Ωστόσο, υπάρχουν και καλά νέα. Είναι άξιες αναφοράς οι πολλές πρωτοβουλίες κατά της παγκοσμιοποίησης που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια ως απάντηση σε αυτές τις προκλήσεις. Τέτοια παραδείγματα είναι η Αραβική Άνοιξη και οι Έλληνες και Ισπανοί αγανακτισμένοι. Παράλληλα, η ύπαρξη κοινωνικών κινημάτων για το χρέος όπως το Rolling Jubilee, Strike Debt, Occupy Student Debt Campaign (OSDC), Citizen Debt Audit Platform στην Ισπανία, Democratie Réell e Maintenant στο Παρίσι και οι El Barzon στο Μεξικό έχει δείξει πως η μάχη κατά του χρέους θα κυριαρχήσει στον 21ο αιώνα. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, έχουν εμφανιστεί παγκοσμίως και πολλές συλλογικότητες κατά των πλειστηριασμών (foreclosure protestors) που θέτουν τα ζητήματα της ανισότητας, της κατοικίας και του χρέους στο δημόσιο προσκήνιο.
Η επιχειρηματολογία πολλών συλλογικών μορφών δράσης που έχουν αναπτυχθεί μέσα σε αυτό το πλαίσιο, βασίστηκε στην πεποίθηση πως «οι αποκλειστικές ευθύνες για την υπάρχουσα κατάσταση βαρύνουν τις τράπεζες, τις κυβερνήσεις, τους ισχυρούς και το πολιτικό σύστημα». Αυτός ο λόγος, ωστόσο, δεν εμπεριέχει συνήθως κριτικό αναστοχασμό για το πως ο κυρίαρχος καταναλωτικός τρόπος ζωής συνέβαλλε στην κρίση, αλλά ούτε και μία συνολική ριζοσπαστική κριτική του νεοφιλελεύθερου συστήματος ή ένα πρόταγμα για ριζική αναδιαμόρφωση του υπάρχοντος κοινωνικο-οικονομικού συστήματος που παράγει το χρέος. Ο λόγος που αρθρώνουν οι ‘χαμένοι’ της παγκοσμιοποίησης αναπαραγάγει σε πολλές περιπτώσεις εύκολα και απλοποιητικά αντιληπτικά σχήματα που ορίζουν την πραγματικότητα με όρους άσπρου-μαύρου ή θύτη-θύματος (ο ‘κακός’ πιστωτής και ο ‘αθώος’ οφειλέτης).
Αυτό είναι το ουσιαστικό ζήτημα που αφορά την φιγούρα του χρεωμένου ανθρώπου και σχετίζεται με το θόλωμα και μπέρδεμα των οφειλετών ανάμεσα στην πολεμική απέναντι στον νεοφιλελευθερισμό και τη λιτότητα και στις δυσκολίες τους να ξεπεράσουν αξίες και τρόπους ύπαρξης που κυριαρχούσαν πριν την κρίση. Ο κριτικός έλεγχος και των δύο οπτικών, όπως παρουσιάστηκαν παραπάνω, δηλαδή αυτής του πιστωτή (σύμφωνα με την οποία ο οφειλέτης είναι ανεύθυνος και απλώς έκανε κακή και ανήθικη χρήση της πίστωσης) και αυτής του οφειλέτη (σύμφωνα με την οποία ένα οργανωμένο παγκόσμιο σχέδιο βρίσκεται υπο εξέλιξη με σκοπό την εξυπηρέτηση οικονομικών συμφερόντων παγκόσμιων και εθνικών δυνάμεων) είναι περισσότερο απαραίτητος από ποτέ. Οι πολυποίκιλες, πολυδιάστατες και αντιφατικές διάστασεις της σχέσης πιστωτή-οφειλέτη αποτελούν το κεντρικό θέμα της παρούσας έρευνας
Μέσα σε αυτές τις θερμές ιστορικές και κοινωνικές εξελίξεις, ο θεσμός του Πανεπιστημίου έχει εν γένει δεχτεί σφοδρές κριτικές ως προς την αδυναμία του να διαδραματίσει ουσιαστικό ρόλο. Έχει ονομαστεί ως «απομωνομένος πύργος» (ivory tower) ή ως «απομωνομένο εργοστάσιο», ενώ παράλληλα γίνεται λόγος για μία βιομηχανία της γνώσης η οποία αδυνατεί να αφουγκραστεί τις ανάγκες των κοινωνικών υποκειμένων. Ο ρόλος του κοινωνικού ερευνητή ως αποστασιοποιημένου ‘ειδικού’ και των συμμετεχόντων σε μία έρευνα ως ‘παθητικών’ υποκειμένων έχει αμφισβητηθεί επίσης έντονα. Ο κοινωνικός ερευνητής, στην σύγχρονη εκδοχή του, έχει παρομοιαστεί με τουρίστα, ο οποίος επισκέπτεται μία περιοχή (μία ερευνητική ομάδα) με αποκλειστικό στόχο – την συγγραφή ακαδημαϊκών άρθρων και την προσωπική του ακαδημαϊκή εξέλιξη. Τέτοιες διαδικασίες έχουν ως αποτελέσματα μία σειρά από προβλήματα που ταλανίζουν σήμερα τις κοινωνικές επιστήμες: όχι μόνο την αποκοπή της θεωρίας από την πράξη, της έρευνας από την δράση, της γνώσης από την πρακτική, αλλά και της επιστήμης από την καθημερινή ζωή.
Ως ερευνητική ομάδα, αντί να αντιμετωπίσουμε το ζήτημα του χρέους ως ένα ατομικό γεγονός με ατομικές αιτίες και συνέπειες και το οποίο ως εκ τούτου θα μπορούσε να αντιμετωπιστεί μόνο μέσα από μία συμβατική ψυχολογική ή φαρμακολογική παρέμβαση, επιχειρούμε, σε συνεργασία και διάλογο με τα μέλη του Σ.Α.Ο.Ρ., να προωθήσουμε τα αποτελέσματα της έρευνας στην τοπική κοινωνία. Η συνεργασία μας αυτή έχει ήδη αρχίσει με την εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρηση». Μέσα σε αυτό το πλαίσιο και τηρώντας τους κανόνες δεοντολογίας, θα επιχειρήσουμε να δημοσιεύσουμε στην εφημερίδα «Αγώνας της Κρήτης» κάποιες από τις συνεντεύξεις που διεξήγαμε με μέλη του Σ.Α.Ο.Ρ. Παράλληλα, θα γίνει μία απόπειρα δημοσίευσης κάποιων άρθρων στην εφημερίδα, με στόχο να συζητηθούν τα αποτελέσματα της έρευνας και να σχολιαστούν παράλληλα τα ευρήματα και από μέλη άλλων συλλογικοτήτων κατά των πλειστηριασμών. Στόχος της συνεργασίας αυτής είναι να ανοίξει ένα γόνιμο κανάλι επικοινωνίας και διαλόγου μεταξύ πανεπιστήμιου, κοινωνίας και των συλλογικότητων κατά των πλειστηριασμών.
Σήφης Σουχλάκης (πρώην πρόεδρος Σ.Α.Ο.Ρ.): Η ερευνά που έγινε για τα μέλη του ΣΑΟΡ είναι πολύ σημαντική. Με τα αποτελέσματα της θα μπορέσουμε να έχουμε μια καλύτερη γνώση στο πρόβλημα ώστε να το αντιμετωπίσουμε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ευχαριστούμε τον κ. Βάββο Ανδρέα και την κυρία Τριλίβα Σοφία για την ανεκτίμητη βοήθεια τους.
Ζαχαρίας Κλάδος (πρόεδρος Σ.Α.Ο.Ρ.): Ο Σ.Α.Ο.Ρ. ευχαριστεί το Πανεπιστήμιο Κρήτης για αυτή τη σημαντική συνεργασία και για αυτήν την έρευνα που έκαναν για τα μέλη του Σ.Α.Ο.Ρ. Γιατί βλέπουμε μέσα από αυτή την εργασία ότι αναδεικνύονται τα προβλήματα που περνούν εν μέσω κρίσης οι δανειολήπτες και γενικότερα ο ελληνικός λαός. Ευελπιστούμε σε μία επόμενη έρευνα, η οποία θα μας καθοδηγήσει ως προς την ψυχολογική στήριξη των μελών μας και όλων των ανθρώπων.