Το ψηφιακά αναστηλωμένο οικοδομικό συγκρότημα των Αρχιγενείων παρουσιάζεται με σχετικό video το οποίο «περιηγεί» τον επισκέπτη στο καθένα από τα οικοδομήματα του συγκροτήματος. Η παρουσίαση συμπληρώνεται με τη συνολική εικόνα του συγκροτήματος (σε εκτυπώσιμη μορφή) και σύντομο υπομνηματισμό, και ολοκληρώνεται με το αναλυτικό τρίγλωσσο υπόμνημα (στην ελληνική, τουρκική και αγγλική γλώσσα), στο οποίο παρατίθενται και οι πηγές που χρησιμοποιήθηκαν. Για το έργο συνεργάστηκαν η κ. Μαριάνθη Παλάζη, υποψήφια διδάκτωρ στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και ο κ. Serbay Kocoglou, ερευνητής στο Μητροπολιτικό Δήμο Κωνσταντινούπολης, υπό την εποπτεία της κ. Κατερίνας Δαλακούρα, επίκουρης καθηγήτριας του Τμήματος ΦΚΣ, Πανεπιστήμιο Κρήτης.
A. ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΘΗΛΕΩΝ
A1. ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟ * 1857
A1.1 ΑΠΟΘΗΚΕΥΤΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ
A2. ΘΕΡΜΟΚΗΠΙΟ
A3. ΝΑΟΣ ΤΩΝ ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΝΤΑ ΜΑΡΤΥΡΩΝ 1863
A3.1 ΠΑΡΕΚΚΛΗΣΙΟ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ & ΕΛΕΝΗΣ [1863]
Α4. ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ-ΟΙΚΟΤΡΟΦΕΙΟ * 1872
Α5. ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟ 1873
A6. ΤΑΦΟΣ ΤΩΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΣΑΡΑΝΤΗ & ΕΛΕΝΗΣ ΑΡΧΙΓΕΝΟΥΣ (1873, 1891)
A7. ΚΡΗΝΗ ΤΟΥ Μ. ΒΕΖΙΡΗ ΣΕΛΙΜ ΠΑΣΑ (1828)
B. ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑ ΑΡΡΕΝΩΝ
B1. ‘ΕΛΕΝΕΙΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΟΝ’ 1868
[ΓΥΜΝΑΣΙΟ & ΟΡΦΑΝΟΤΡΟΦΕΙΟ-ΟΙΚΟΤΡΟΦΕΙΟ]
B1.1 ΠΡΟΤΟΜΕΣ ΤΩΝ ΙΔΡΥΤΩΝ ΣΑΡΑΝΤΗ & ΕΛΕΝΗΣ ΑΡΧΙΓΕΝΟΥΣ
B1.2 ΠΗΓΑΔΙ
B2. ‘ΑΡΧΙΓΕΝΕΙΟΣ ΟΙΚΙΑ’ / KATOIKIA ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ [1868]
*Αναστηλωμένα κτίρια από τον Μητροπολιτικό Δήμο Κωνσταντινούπολης (2004-2005)
Στην τρισδιάστατη εξωτερική αναπαράσταση του διμερούς (θηλέων και αρρένων) συγκροτήματος των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων συμπεριλήφθηκαν όλα τα κτίρια2 (Α1, Α2, Α3, Α4, Α5, Β1, Β2) και οι κατασκευές, μνημειακές (Α3.1, Α6, Β1.1) ή άλλες κατασκευές (Α1.1, Β1.2), που αναφέρονται στις πηγές ή απεικονίζονται (γραμμικά) σε αυτές. Η ένταξη της Κρήνης (Α7) στην αναπαράσταση αποτελεί τη μοναδική εξαίρεση, γιατί δεν ανήκε στο συγκρότημα των Αρχιγενείων∙ ήταν αφιέρωμα του Μεγάλου Βεζίρη Σελίμ Πασά (Benderli Mehmed Selim Sırrı Paşa ΙΙ) στους κατοίκους των Επιβατών (Bigados στα οθωμανικά). Όμως συμπεριλήφθηκε, γιατί μαζί με τον Τάφο των ιδρυτών (Α6) ορίζουν το συγκρότημα των θηλέων ως σήματα αρχής και τέλους, σε διαμετρικά αντίθετα σημεία του όλου συγκροτήματος και με αντίθετο προσανατολισμό (δύση, ανατολή).
[youtube url=”http://www.youtube.com/watch?v=y1VJIziSvi4#t=385″]
Γεωγραφική θέση συγκροτημάτων και κτιρίων
Η τοπογραφική θέση και των δύο συγκροτημάτων των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων,του συγκροτήματος των θηλέων (95×62 μ.) και αυτού των αρρένων (315x235x180x80 μ.), είναι ακριβής σε υψηλό ποσοστό (95-100%). Η τοπογραφική θέση του συγκροτήματος των θηλέων προσδιορίστηκε με βάση α) αρχιτεκτονική κάτοψη του χώρου, η οποία σχεδιάστηκε από τον Μητροπολιτικό Δήμο Κωνσταντινούπολης κατά τη διάρκεια της αναστήλωσης (2004-2005) των δύο κτιρίων που σώζονται, του Παρθεναγωγείου (Α1) και του Ορφανοτροφείου-Οικοτροφείου (Α4), β) φωτογραφίες του 1907 και του 1909, από τις οποίες η πρώτη απεικονίζει το συγκρότημα από το νοτιοανατολικό ως το νοτιοδυτικό άκρο και η δεύτερη το βορειανατολικό άκρο, γ) προφορικές μαρτυρίες κυρίως για το βόρειο τμήμα του συγκροτήματος, το οποίο περιορίστηκε μετά την καταστροφή του Ναού (1955) και τη διάνοιξη δρόμου προς τα τέλη της δεκαετίας του 1950, και δ) γραπτές πηγές.
Η τοπογραφική θέση του συγκροτήματος των αρρένων, στην οποία σώζεται μόνο η νοτιοδυτική γωνία του Ελένειου εκπαιδευτηρίου (Β1), προσδιορίστηκε με βάση τα τελευταία υπολείμματα του περιβόλου, που φωτογραφήθηκαν στη θέση τους κατά τη διαμόρφωση του χώρου το 1992, προφορικές μαρτυρίες και γραπτές πηγές. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η Κρήνη (Α7) υπάρχει έως σήμερα στο ίδιο σημείο από το έτος της αφιέρωσης (1828).
Με τη βοήθεια λοιπόν των τοπογραφικών δεδομένων, προσδιορίστηκαν οι γεωγραφικές συντεταγμένες των συγκροτημάτων επί του εδάφους (μέσω του προγράμματος SketchUp) και στη συνέχεια προβλήθηκαν επί της εικονικής υδρογείου Google Earth. Το γεωγραφικό ανάγλυφο και στα δύο συγκροτήματα είναι ανωφερές από νότο προς βορρά, αλλά στο συγκρότημα των θηλέων το ανωφερές του εδάφους είναι πιο έντονο, γιατί το συγκρότημα αναπτύσσεται σε δύο επίπεδα, όπως αυτό αποτυπώνεται στο κτίριο του Ορφανοτροφείου-Οικοτροφείου (Α4), που βρίσκεται στο κέντρο του συγκροτήματος: είναι διώροφο στη νότια πλευρά και μονώροφο με ημιυπόγειο στη βόρεια. Η μικρότερη απόσταση μεταξύ των δύο συγκροτημάτων είναι 130 μ. και η κεντρική οδός, που εφάπτεται στο βόρειο τμήμα του συγκροτήματος των αρρένων, είναι εκείνη που ένωνε την Κωνσταντινούπολη με τη Σηλυβρία (αποτελούσε τμήμα των δύο από τις τρεις δυτικές οδικές αρτηρίες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, 3 Sol Kol και Orta Kol∙ η πρώτη αναπτύχθηκε στη θέση της Εγνατίας Οδού των βυζαντινών χρόνων).
Σχετική θέση κτιρίων και κατασκευών
Η θέση των υπολοίπων κτιρίων και κατασκευών προσδιορίστηκε σε σχέση με συγκεκριμένο σημείο αναφοράς ή σημείο του ορίζοντα. Στο συγκρότημα των θηλέων, σε σχετική, αλλά προσδιορισμένη με ακρίβεια, θέση βρίσκονται οι Αποθηκευτικοί χώροι (Α1.1) και το Νηπιαγωγείο (Α5). Οι Αποθηκευτικοί χώροι (Α1.1) αποτελούν προέκταση του Παρθεναγωγείου (Α1) προς τα δυτικά μέχρι το Νηπιαγωγείο (Α5), το οποίο εκτείνεται από το νοτιοδυτικό άκρο του συγκροτήματος προς τον βορρά, με την επισήμανση ότι δεν είναι ακριβής η απόληξη του βόρειου τμήματός του (καθώς αυτή δεν διακρίνεται στη φωτογραφία του 1907 που απεικονίζει όλο το νότιο τμήμα του συγκροτήματος των θηλέων). O χαρακτηρισμός αποθηκευτικοί χώροι, για το ενδιάμεσο τμήμα μεταξύ Παρθεναγωγείου (Α1) και Νηπιαγωγείου (Α5), δεν παραδίδεται, αλλά αποδόθηκε με το σκεπτικό ότι υπήρχε ανάγκη τέτοιων χώρων∙ οι χαρακτηρισμένες ως αποθήκες αίθουσες του Παρθεναγωγείου (το ισόγειο του υψηλότερου κτίσματος αυτού) δίνονταν προς ενοικίαση για εξασφάλιση εσόδων σε όλη τη διάρκεια λειτουργίας του σχολείου. Το μικρό ξύλινο φυλάκιο στο νοτιοανατολικό άκρο του συγκροτήματος, που απεικονίζεται στη φωτογραφία του 1907 και αναπαραστάθηκε, έχει σχέση με τη φύλαξη των επαγγελματικών αυτών αποθηκών.
Στο ίδιο συγκρότημα, η θέση του Ναού (Α3) προσδιορίστηκε με σημείο αναφοράς τον περίβολο, σύμφωνα με τη φωτογραφία του 1909 που εμφανίζει την απόσταση του Ναού από το βορειοανατολικό άκρο του περιβόλου. Σχετική, αλλά χωρίς ακρίβεια προσδιορισμού, είναι η θέση του Παρεκκλησίου (Α3.1), γιατί γραπτές πηγές βεβαιώνουν την εγγύτητα του Παρεκκλησίου με τον Ναό (Α3), χωρίς όμως να προσδιορίζουν το ακριβές σημείο του∙ επιλέχθηκε να τοποθετηθεί στα βορειοδυτικά του Ναού ως προάγγελός του. Όσον αφορά στο Θερμοκήπιο (Α2), σε γραπτές πηγές, που περιγράφουν τον πρακτικό προσανατολισμό του σχολείου, αναφέρεται η ύπαρξή του από την αρχή της λειτουργίας του συγκροτήματος (1857), αλλά όχι η θέση του. Για το Θερμοκήπιο, επιλέχθηκε η θέση στο βορειοδυτικό άκρο του συγκροτήματος, αναλογικά με την απόφαση των ιδρυτών να κτίσουν το δεύτερο κτίριο του συγκροτήματος, τον Ναό (Α3), στο βορειοανατολικό άκρο, ώστε να μένει ελεύθερος, προς διαμόρφωση, όλος ο υπόλοιπος χώρος.
Η θέση του Ταφικού μνημείου (Α6), η οποία, σύμφωνα με γραπτές πηγές ήταν εκτός του συγκροτήματος των θηλέων και πολύ κοντά στον Ναό (Α3), προσδιορίστηκε με ακρίβεια κοντά στο βορειοανατολικό άκρο του περιβόλου, χάρη στη φωτογραφία του 1909 που αποτυπώνει την απόσταση της ανατολικής πλευράς του φράκτη, ο οποίος περιέβαλε το μνημείο, από το συγκεκριμένο άκρο του περιβόλου.
Στο συγκρότημα των αρρένων, η θέση της Αρχιγενείου Οικίας (Β2) προσδιορίστηκε με δύο σημεία αναφοράς: στα δυτικά το Ελένειο εκπαιδευτήριο (Β1), σύμφωνα με 4 οθωμανικό χάρτη του 1915 που αποτυπώνει την απόσταση μεταξύ των δύο κτιρίων (με πιθανή απόκλιση της Αρχιγενείου Οικίας ±20μ.), και στα νοτιανατολικά τον περίβολο, σύμφωνα με φωτογραφία (1907) που απεικονίζει την απόσταση της Οικίας από τον περίβολο, ο οποίος μάλιστα, μπροστά από την Οικία, ήταν ενισχυμένος εσωτερικά με κτίσμα. Η θέση των Προτομών (Β1.1) προσδιορίστηκε στην είσοδο του Ελένειου εκπαιδευτηρίου (Β1), βάσει γραπτών πηγών και φωτογραφίας (1907), η οποία απεικονίζει την απόστασή τους από την είσοδο αλλά και τη μεταξύ τους∙ μάλιστα η μία αντικρίζει την άλλη. Σε σχέση με το Ελένειο εκπαιδευτήριο προσδιορίστηκε και η θέση του Πηγαδιού (Β1.2), στα βόρειά του, όπως αποτυπώνεται σε φωτογραφία της περιοχής το 1992.
Η αναπαράσταση των κτιρίων
Η αναπαράσταση των αναστηλωμένων από τον Μητροπολιτικό Δήμο Κωνσταντινούπολης κτιρίων, του Παρθεναγωγείου (Α1) και του Ορφανοτροφείου-Οικοτροφείου (Α4), έγινε, πρωτίστως, σύμφωνα με μετρήσεις και κατασκευαστικές λεπτομέρειες (π.χ. στηρίγματα για γλάστρες) που προήλθαν από αρχιτεκτονικά σχέδια και φωτογραφίες των κτιρίων πριν την αναστήλωσή τους (2004), πριν δηλαδή επέλθουν αλλαγές στην εξωτερική όψη των κτιρίων, και, όσον αφορά στο δεύτερο, προφορικές μαρτυρίες για αλλαγές που είχαν προκληθεί από διαφορετικές χρήσεις του κτιρίου προ της αναστήλωσης. Θα πρέπει επίσης να σημειωθεί ότι η δυτική πτέρυγα του Παρθεναγωγείου είχε δεχθεί επισκευαστικές εργασίες την περίοδο 1915-1916, μετά την πυρκαγιά του 1910. Για την αναπαράσταση της στέγης κάθε κτιρίου, λήφθηκαν υπόψη οι απεικονίσεις των κτιρίων που υπάρχουν στα μεγάλου μεγέθους πτυχία των αποφοίτων, και, όσον αφορά στο πρώτο, η φωτογραφία του 1907 που εμφανίζει όλη την πρόσοψή του. Λήφθηκε επίσης υπόψη και η καλύτερη απεικόνιση στέγης που υπάρχει σε φωτογραφία, αυτή της Αρχιγενείου Οικίας του 1907. Το μερικώς σωζόμενο κτίριο, το Ελένειο εκπαιδευτήριο (Β1), αναπαραστάθηκε σύμφωνα με τη μέτρηση των οικοδομικών στοιχείων που έχουν εναπομείνει, την επί των πτυχίων απεικόνιση του κτιρίου και φωτογραφία του 1907 που εικονίζει μερικώς την πρόσοψή του.
Από τα μη υπάρχοντα σήμερα κτίσματα (Α2, Α3, Α3.1, Α5, Β2), το Θερμοκήπιο (Α2) και το Νηπιαγωγείο (Α5) αναπαραστάθηκαν σύμφωνα με τις μοναδικές απεικονίσεις των κτισμάτων που υπάρχουν, αυτές των πτυχίων, καθώς δεν σώζεται τίποτε από αυτά, εκτός από την επιγραφή του Νηπιαγωγείου∙ ο Ναός (Α3) και η Αρχιγένειος Οικία (Β2) αναπαραστάθηκαν σύμφωνα με τις απεικονίσεις τους στα πτυχία και δύο φωτογραφίες, του 1909 και του 1907 αντίστοιχα, από τις οποίες η πρώτη παρουσιάζει τον τρούλο, τη βόρεια και την ανατολική κόγχη, και τρεις στύλους του Ναού, ενώ η δεύτερη την πρόσοψη και τμήμα της δυτικής πλευράς της Οικίας. Οι πλευρές των κτιρίων που δεν εικονίζονται σε φωτογραφίες αναπαραστάθηκαν όπως οι γνωστές με την προσθήκη απαραίτητων στοιχείων (π.χ. μπαλκόνια και σκάλα στην Αρχιγένειο Οικία). Στην πραγματικότητα, αυθαίρετη είναι μόνο η αναπαράσταση του Παρεκκλησίου (Α3.1). 5
Επειδή το τμήμα του Ελένειου εκπαιδευτηρίου που σώζεται (Β1) είναι επενδυμένο με πέτρα και επειδή φωτογραφίες των αποκαταστημένων κτιρίων (Α1, Α4), προ της αναστήλωσης, εμφανίζουν τα κτίρια επενδυμένα επίσης με πέτρα, γι’ αυτό όλες οι πλευρές των μεγάλων κτιρίων (Α1, Α4, Β1, Β2), της Αρχιγενείου Οικίας συμπεριλαμβανομένης, αναπαραστάθηκαν με επένδυση πέτρας. Ο σταυροειδής με τρούλο Ναός (Α3) περιγράφεται ως μαρμάρινος και λευκός, αλλά, λόγω των κογχών, που σχηματίζονται στα άκρα του σταυρού, ήταν μάλλον επιχρισμένος με λευκό μαρμαροκονίαμα. Γι’ αυτό, ο Ναός, ως προς τις κόγχες και τους στύλους, αναπαρίσταται λευκός. Ο τρούλος, τα τέσσερα ημιθόλια των κογχών και οι ισάριθμοι θολίσκοι των στύλων, αναπαρίστανται με επικάλυψη φύλλων χαλκού, όπως αυτή αποτυπώνεται στη φωτογραφία του 1909 και επιβεβαιώνεται από προφορικές μαρτυρίες (σχετικές με δίκη για την πώληση του hμετάλλου στα τέλη της δεκαετίας του 1950).
Αξίζει να αναφερθεί ότι αρχιτέκτονας του Ναού των Τεσσαράκοντα Μαρτύρων (Α3), είναι ο Νικολάκης Τζελέπης (ή Τζελεπόπουλος), δηλαδή ο Νικολάκη Κάλφα ή Εφέντη των οθωμανικών πηγών, που έγινε γνωστός ως «κάλφας του Γιλδίζ», ως αρχιτέκτονας δηλαδή του Γιλδίζ Χαμιντιγιέ Τζαμί (Yıldız Hamidiye Camii). Είναι επίσης αρχιτέκτονας του Παρθεναγωγείου (Α1), για την ανοικοδόμηση του οποίου πρόσφερε και οικοδομικό υλικό. Το Παρθεναγωγείο αποτελεί ένα ακόμη αρχιτεκτονικό δείγμα ενός δημιουργού που αγαπούσε να πειραματίζεται. Η τάση αυτή σημειώνεται από σύγχρονους Τούρκους μελετητές για το έργο του αρχιτέκτονα που κεντρίζει το ενδιαφέρον τους, το Χαμιντιγιέ Τζαμί, ως έκφραση μιας τοπικής διάθεσης πειραματισμού με τις διαφορετικές αρχιτεκτονικές παραδόσεις της Οθωμανικής αυτοκρατορίας αλλά και της Ευρώπης. Το Παρθεναγωγείο λοιπόν αποτελείται από δύο κτίρια, που έχουν διαφορετικές και τις τρεις χωρικές διαστάσεις τους: ένα υψηλό λιτό (41,2×11,6×8,45Y μ.) και ένα χαμηλό ιδιαίτερο κτίριο (26,3x9x6,85Y μ.)∙ η προεξοχή στο κέντρο του στηρίζεται σε δύο κίονες και καταλήγει σε υπερυψωμένο πύργο, που φέρει ρολόι (στην πρόσοψη) και, στην απόληξη, σιδερένιο σταυρό και καμπάνα (πύργος του ρολογιού). Υπάρχει είσοδος ανάμεσα στους κίονες (σύμφωνα με τα προ της αναστήλωσης στοιχεία), η οποία δεν είναι η κύρια∙ η κύρια πύλη εισόδου δεν βρίσκεται στο κέντρο, αλλά παραπλεύρως σε αυτό (ανατολικά).
Η αναπαράσταση των περιβόλων
Ο περίβολος του συγκροτήματος των θηλέων αναπαραστάθηκε σύμφωνα με μερική άποψή του που εικονίζεται στη φωτογραφία του 1909. Σύμφωνα με αυτή, ο περίβολος αποτελείται από τοιχίο με κάγκελο πάνω σε αυτό και διακόπτεται στο νότιο τμήμα του συγκροτήματος, εκεί όπου το Παρθεναγωγείο (Α1), οι Αποθηκευτικοί χώροι (Α1.1) και το Νηπιαγωγείο (Α5) φράσσουν το χώρο, και στο βόρειο τμήμα, όπου εικάζεται ότι υπήρχε είσοδος που οδηγούσε στην κύρια πύλη εισόδου του Ορφανοτροφείου- Οικοτροφείου (Α4). Ας σημειωθεί ότι πάνω από την πύλη εισόδου σώζεται ως σήμερα η επιγραφή «ΑΡΧΙΓΕΝΕΙΟΝ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ 1857», όπως και στη νότια πύλη εισόδου του Παρθεναγωγείου (Α1)∙ οι επιγραφές, οι οποίες αναγράφουν, μεταξύ 6 άλλων, το όνομα της Ελένης Αρχιγένους (η πρώτη) και του Σαράντη Αρχιγένους (η δεύτερη), βρίσκονται στην ίδια νοητή γραμμή.
Ο πέτρινος περίβολος του συγκροτήματος των αρρένων αναπαραστάθηκε ψηλός και ισχυρός (2,50-3 μ. ύψος και 60 εκ. πλάτος), σύμφωνα με φωτογραφία του 1907 που εικονίζει τμήματα του περιβόλου και μέτρηση των τελευταίων λειψάνων του το 1992.
Ο περίβολος αυτός φέρει δύο εισόδους στο νότιο τμήμα: η πρώτη οδηγεί (μέσα από ένα ‘κτίσμα εισόδου’ που εφάπτεται της εσωτερικής πλευράς του περιβόλου) στην Αρχιγένειο Οικία (B2), σύμφωνα με την ίδια φωτογραφία του 1907, και η δεύτερη (εικάζεται) οδηγεί στο Ελένειο εκπαιδευτήριο (B1). Ο περίβολος φέρει ακόμη μία είσοδο (εικάζεται) στην ανατολική πλευρά του περιβόλου∙ η τελευταία συντόμευε την απόσταση μεταξύ των δύο συγκροτημάτων και βοηθούσε το προσωπικό, που συχνά δίδασκε και στα δύο συγκροτήματα, να καλύπτει συντομότερα την απόσταση.
Η αναπαράσταση των μνημειακών κατασκευών
To Ταφικό μνημείο (Α6) αναπαραστάθηκε με δύο απλές μαρμάρινες πλάκες επί των τάφων, σύμφωνα με γραπτές πηγές, και με μαρμάρινη επιτύμβια στήλη που απεικονίζει ανάγλυφες τις ολόσωμες μορφές των ιδρυτών («έργον των εν Αθήναις Φυταλών»), σύμφωνα με γραπτές πηγές, προφορικές μαρτυρίες και κυρίως την πρωτότυπη στήλη που υπάρχει στους Νέους Επιβάτες Θεσσαλονίκης. Η στήλη μεταφέρθηκε στους Νέους Επιβάτες το 1971, αφού πρώτα μειώθηκε κατά το ήμισυ ο όγκος της, κατά το πρώτο ταξίδι των κατοίκων στον τόπο καταγωγής τους, τους Επιβάτες (Σελίμπασα). Γι’ αυτό, η επιτύμβια στήλη αναπαραστάθηκε με βάση την πρωτότυπη, αλλά με μικρές διορθώσεις στα πρόσωπα και διπλάσιο όγκο σύμφωνα με γραπτές και προφορικές πηγές. Στο Ταφικό μνημείο προστέθηκε ξύλινος φράκτης, σύμφωνα με μερική απεικόνισή του στη φωτογραφία του 1909.
Η μαρμάρινη Κρήνη (Α7) αποτελεί γλυπτική σύνθεση οθωμανικών μοτίβων με ελληνικά στοιχεία (συγκρητισμός) και αναπαραστάθηκε όπως είναι σήμερα με την προσθήκη μεταλλικών κρουνών, που απουσιάζουν. Η μίας όψης Κρήνη αποτελείται από το βάθρο∙ τη μικρή ορθογώνια γούρνα, που καμπυλώνει μπροστά και προβάλλει ανάγλυφα τον οθωμανικό κόσμο με μία τουλίπα σε κάθε πλευρά (‘τουλίπα’ στην αντεστραμμένη αραβογράμματη γραφή της σημαίνει ‘ημισέληνος’)∙ και τρεις επιφάνειες στη ράχη της: την κάτω, τη μεσαία και την άνω. Η κάτω μεγάλη επιφάνεια φέρει τρεις συνεχούς ροής κρουνούς πλαισιωμένους με ανάγλυφα μοτίβα που ίσως αναπαριστούν τα παράσημα του κτήτορα, ενώ η μεσαία την ανάγλυφη αφιερωματική επιγραφή. Οι πλευρές των δύο αυτών επιφανειών, όπως και της γούρνας, κοσμούνται με ψευδοκίονες δωρικού ρυθμού. Η άνω καμπυλοειδής επιφάνεια φέρει στο κέντρο τα σύμβολα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και πλαισιώνεται από φυτικό διάκοσμο που απολήγει σε κορδέλα ως σύμβολο του δώρου που είναι η Κρήνη.
Στην αναπαράσταση των Προτομών (Β1.1), τα βάθρα είναι κατασκευασμένα από πέτρα, σύμφωνα με φωτογραφία (1907) που εικονίζει την προτομή του ιδρυτή πάνω 7 σε τέτοιας κατασκευής βάθρο. Επειδή τα χαρακτηριστικά των μαρμάρινων Προτομών μόνο αμυδρά διακρίνονται (του ιδρυτή ήταν έργο του Ulisse Clotile σε εκμαγείο του Απέργη), αναπαραστάθηκαν όπως αυτά των προτομών που υπάρχουν στους Νέους Επιβάτες. Οι τελευταίες παραγγέλθηκαν από τον Σύλλογο Κυριών Νέων Επιβατών (ιδρύθηκε και διευθυνόταν από απόφοιτες των Αρχιγενείων) για να τοποθετηθούν στην είσοδο του Αρχιγένειου Δημοτικού Σχολείου Νέων Επιβατών και φιλοτεχνήθηκαν από τον Αθηναίο γλύπτη Αθανάσιο Λημναίο (1972).
Η αναπαράσταση των επιγραφών
Οι μαρμάρινες επιγραφές στα κτίρια των Αρχιγενείων Εκπαιδευτηρίων αναπαραστάθηκαν με χρώμα χαλκού στα ανάγλυφα και εγχάρακτα στοιχεία (ίχνη του οποίου διακρίνονται στην επιγραφή του Παρθεναγωγείου) και, πάνω από αυτά, ανάγλυφο σταυρό όμοιο με αυτόν που σώζεται ακέραιος στην επιγραφή του Ορφανοτροφείου-Οικοτροφείου (η θέση του διακρίνεται και στις επιγραφές του Παρθεναγωγείου και του Νηπιαγωγείου). Η επιγραφή του Παρθεναγωγείου (Α1), η οποία διασώζεται στην ίδια θέση, αναγράφει:
ΑΡΧΙΓΕΝΕΙΟΝ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ
Ἀνηγέρθη ἐκ βάθρων, Καθιδρυθέν, πρὸς ἐκπαίδευσιν τῶν ὀρθοδόξων κορασίων, δαπάνῃ τοῦ
Ὁμογενοῦς καὶ Συμπολίτου
Σαράντη Ἀρχιγένους Ἰατροῦ
Ἐν Ἐπιβάταις Τῷ 1857ῳ Σωτηρίῳ Ἔτει
Σὺ Κύριε φυλάξαις ἡμᾶς καὶ διατηρήσαις ἡμᾶς
Στην ίδια θέση διασώζεται και η επιγραφή του Ορφανοτροφείου-Οικοτροφείου (Α4).
Από την επιγραφή όμως αυτή χάθηκε μια γενική ονόματος -υπάρχει μόνο το τελικό σίγμα-, η οποία, στην τρισδιάστατη αναπαράστασή της, συμπληρώθηκε με το όνομα της συζύγου του ιδρυτή. Η προσθήκη είναι σύμφωνη με το νόημα της επιγραφής, που κάνει λόγο για εποπτεία («ΣΥΝΤΟΝΩι ΕΠΙΣΤΑΣΙΑι»), και τέτοιο ρόλο ασκούσε η Ελένη Αρχιγένους∙ εκτός από συνιδρύτρια και διευθύντρια των Αρχιγενείων, ήταν η εποπτεύουσα αρχή (επόπτευσε ακόμη και την αποπεράτωση των κτιρίων). Προς επίρρωση, με την ίδια φράση («συντόνου αυτής εποπτείας») αναφέρεται σε δημόσιο λόγο του, για το έργο της συζύγου του, ο ίδιος ο Σαράντης Αρχιγένης.
ΑΡΧΙΓΕΝΕΙΟΝ ΠΑΡΘΕΝΑΓΩΓΕΙΟΝ 1857
ΣΥΝΤΟΝΩι ΕΠΙΣΤΑΣΙΑι
[ΕΛΕΝΗ]Σ ΑΡΧΙΓΕΝΟΥΣ
Η επιγραφή του Νηπιαγωγείου (Α5) αναγράφει:
ΑΡΧΙΓΕΝΕΙΟΝ ΝΗΠΙΑΓΩΓΕΙΟΝ 1873
Η επιγραφή του Ελένειου εκπαιδευτηρίου (Β1) σώζεται μόνο σε γραπτή πηγή και η αναπαράστασή της έγινε σύμφωνα με τον τρόπο που είναι γραμμένη η επιγραφή του Παρθεναγωγείου: 8
ΕΛΕΝΕΙΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΟΝ
Ἀνηγέρθη ἐκ βάθρων πρὸς ἐκπαίδευσιν τῶν ἀπανταχοῦ ὀρθοδόξων ἀρρένων παίδων δαπάνῃ
τῆς Ἑλένης Ἀρχιγένους
Ἐν Ἐπιβάταις τῷ 1868ῳ Σωτηρίῳ Ἔτει κατὰ μήνα Ἰούλιον
Πενίαν καὶ ἀτιμίαν ἀφαιρεῖται παιδεία
Στον Ναό (Α3) δεν υπήρχε επιγραφή στο εξωτερικό τμήμα, αλλά στο εσωτερικό. Γι’ αυτό στην είσοδο αναγράφεται μόνο η ονομασία του Ναού και το ηθικό κέλευσμα που υπάρχει στη γραμμική, επί των πτυχίων, απεικόνισή του:
ΑΡΧΗ ΣΟΦΙΑΣ ΦΟΒΟΣ ΚΥΡΙΟΥ
Στο Ταφικό μνημείο (Α6) δεν υπήρχε επιγραφή∙ υπήρχαν μόνο τα ονόματα των ιδρυτών χαραγμένα στην επιτύμβια στήλη.
ΕΛΕΝΗ ΑΡΧΙΓΕΝΟΥΣ ΣΑΡΑΝΤΗΣ ΑΡΧΙΓΕΝΗΣ
Στην Κρήνη (Α7) η αφιερωματική επιγραφή είναι γραμμένη με ανάγλυφα χρυσά γράμματα στην οθωμανική. (Σε νεοελληνική μετάφραση):
Ένδοξος πρώην Μεγάλος Βεζίρης, σπουδαίος στο αξίωμα,
στους Επιβάτες [Bigados] αυτή την κρήνη αφιέρωσε.
Των περαστικών τις ευλογίες για να δέχεται,
πιστή στο σκοπό για τον οποίο δημιουργήθηκε, αυτή η κρήνη ρέει.
Ευγνώμονες άνθρωποι, αποδέκτες της δωρεάς, χάραξαν,
το 1244 της Εγίρας [1828], ότι ο Σελίμ Πασά, για τη χάρη του Θεού,
αυτή την κρήνη αφιέρωσε.
H αναπαράσταση των χώρων πρασίνου
Η αναπαράσταση κήπου στο συγκρότημα των θηλέων βασίσθηκε σε αναφορά του Κανονισμού των Αρχιγενείων (1901), σύμφωνα με την οποία επιτρεπόταν στις μαθήτριες να βγουν στον κήπο μόνο κατά το μεγάλο διάλειμμα (δεκαπεντάλεπτο). Η αναπαράσταση πλούσιας βλάστησης στο συγκρότημα των αρρένων βασίσθηκε επίσης σε γραπτές πηγές που συχνά την εγκωμίαζαν. Το Πηγάδι (Β1.2) που αναπαραστάθηκε αποτελεί ένδειξη της ύπαρξης υδάτων που συνέβαλαν σε αυτήν. Φαίνεται όμως πως η βλάστηση ήταν πυκνή στο δυτικό τμήμα του συγκροτήματος –σε φωτογραφία του 1907 εικονίζεται άποψη του ανατολικού τμήματος, όπου εκεί η βλάστηση ήταν αραιή. Το πράσινο μπροστά από το Παρθεναγωγείο (Α1) και το Ελένειο (Β1) αναπαραστάθηκε σύμφωνα με αυτό που υπάρχει στις φωτογραφίες του 1907, ενώ μπροστά από το Νηπιαγωγείο (Α5) και στο Θερμοκήπιο (Α2) σύμφωνα με αυτό που υπάρχει στην απεικόνισή τους επί των πτυχίων∙ στον Τάφο των ιδρυτών (Α6) η αναπαράσταση έγινε σύμφωνα με γραπτές περιγραφές∙ και στην Κρήνη (Α7) αναπαραστάθηκε πλάτανος (δέντρο που υπάρχει ακόμη).
Οι υπογράφοντες το υπόμνημα διατηρούν το δικαίωμα να τροποποιήσουν την αναπαράσταση των Αρχιγενείων και το υπόμνημα, εφόσον προκύψουν νέα σοβαρά στοιχεία.
Οκτώβριος 20149
Serbay Kocoglu, Ερευνητής, Μητροπολιτικός Δήμος Κωνσταντινούπολης, Σελίμπασα, Τουρκία,
Μαριάνθη Φ. Παλάζη, Υπ. διδάκτωρ Τμήμα Φιλοσοφικών & Κοινωνικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης
Εποπτεία
Κατερίνα Δαλακούρα,
Επίκουρη καθηγήτρια
Τμήμα Φιλοσοφικών & Κοινωνικών
Σπουδών, Πανεπιστήμιο Κρήτης
