Το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία σε συνεργασία με την Περιφέρεια Κρήτης- Περιφερειακή Ενότητα Ηρακλείου και το Δήμο Ηρακλείου εγκαινιάζουν την έκθεση «Η Αττική και η Κρήτη υποδέχονται τους πρόσφυγες του ’22» την Πέμπτη 19 Σεπτεμβρίου 2013 και ώρα 20:00 στη Βασιλική Αγίου Μάρκου, στο Ηράκλειο. Η έκθεση θα είναι ανοικτή στο κοινό από τις 20 έως τις 26 Σεπτεμβρίου 2013, καθημερινά 9:00 – 13:30 / 18:00 – 21:00 και Σάββατο 9:00 – 13:30.Η αρχική έκθεση με τίτλο «Η αττική γη υποδέχεται τους πρόσφυγες του ’22» διοργανώθηκε και παρουσιάστηκε από το Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων στον εκθεσιακό του χώρο από τον Οκτώβριο του 2006 έως το Μάρτιο του 2007. H νέα έκθεση καταγράφει και αποτυπώνει μέσα από φωτογραφίες, έγγραφα και χάρτες τη διπλή εμπειρία της υποδοχής των προσφύγων του 1922 στην Αττική και την Κρήτη.
Τα τεκμήρια που παρουσιάζονται στην έκθεση προέρχονται από το πλούσιο αρχειακό υλικό φορέων, όπως οι Προσφυγικοί Σύλλογοι και οι Δημοτικές Βιβλιοθήκες Ηρακλείου, Ρεθύμνου, Λασιθίου και Χανίων, το Ιστορικό Αρχείο Κρήτης, τα ΓΑΚ Νομού Λασιθίου, το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών και Μελετών «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος» στα Χανιά, καθώς και από ιδιωτικές συλλογές προσφύγων, απογόνων προσφύγων και μελετητών. Στον εμπλουτισμό της έκθεσης συντέλεσαν τα ντοκουμέντα που συλλέχθηκαν από φορείς της Αθήνας, όπως η Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων, το Μουσείο-Αρχείο ΕΡΤ, το Μουσείο Μπενάκη, το Ελληνικό Λογοτεχνικό και Ιστορικό Αρχείο, το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, η ΧΕΝ, και η Εστία Νέας Σμύρνης.
Η έκθεση αποτυπώνει τις πρώτες δύσκολες μέρες της νέας ζωής των προσφύγων, την καινούρια καθημερινότητά τους και την προσπάθεια για αποκατάσταση. Ξεκινώντας από το ιστορικοπολιτικό πλαίσιο της εποχής, φωτίζει πορτρέτα προσφύγων και προσωπικές ιστορίες προσφυγιάς αλλά και ένταξης στις τοπικές κοινωνίες της Κρήτης. Έγγραφα, φωτογραφίες και χάρτες ανασυνθέτουν την εικόνα της νέας πραγματικότητας που διαμορφώθηκε στην Κρήτη με την άφιξη των προσφύγων του ’22 και αποτυπώνει τη δυναμική της μικρασιατικής παρουσίας στην κρητική κοινωνία.
Τα εγκαίνια θα πραγματοποιηθούν στη Βασιλική Αγίου Μάρκου στις 19 Σεπτεμβρίου 2013 και ώρα 20:00. Την ημέρα των εγκαινίων, ο Προϊστάμενος της Βικελαίας Βιβλιοθήκης του Δήμου Ηρακλείου κ. Δημήτρης Σάββας θα μιλήσει με θέμα: «Πρόσφυγες: οι άνθρωποι που σφράγισαν με τον ερχομό και την παρουσία τους την φυσιογνωμία της πολιτείας του Μεγάλου Κάστρου».
Διάρκεια έκθεσης: 20/09/2013-26/09/2013
Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 9:00 – 13:30 / 18:00 – 21:00 και Σάββατο 9:00 – 13:30
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΔΡ. ΙΣΤΟΡΙΑΣ Κ. ΝΙΚΟ ΑΝΔΡΙΩΤΗ
Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Κρήτη
Οι πρώτοι πρόσφυγες από τη Μ. Ασία, την Ανατολική Θράκη και τα Δωδεκάνησα κατέφυγαν στην Κρήτη κατά τη διάρκεια των πρώτων διωγμών τη δεκαετία του 1910. Αρκετοί από αυτούς παρέμειναν στο νησί και δεν παλιννόστησαν μετά το 1919.
Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή το φθινόπωρο του 1922 έφθασαν στην Κρήτη πολλοί πρόσφυγες. Αρωγοί τους στάθηκαν, εκτός από τις δημόσιες υπηρεσίες, σύλλογοι, ιδιώτες και ξένες φιλανθρωπικές οργανώσεις. Η πρώτη κατανομή τους έγινε με κριτήριο τη δυνατότητα εξασφάλιση προσωρινής στέγης. Σύμφωνα με την «Απογραφή προσφύγων» του 1923, στην Κρήτη βρίσκονταν 28.821 πρόσφυγες. Ο σχεδιασμός για την αποκατάστασή τους απαιτούσε διαθέσιμες γαίες και κατοικίες και λάμβανε υπόψη τις ανταλλάξιμες περιουσίες των Μουσουλμάνων. Οι περίπου 23.000 Μουσουλμάνοι που είχαν παραμείνει στην Κρήτη μετά την υπογραφή της Σύμβασης Ανταλλαγής της Λωζάνης αναχώρησαν για την Τουρκία τα έτη 1923 και 1924.
Κατά την απογραφή πληθυσμού του 1928, στην Κρήτη βρίσκονταν 33.900 πρόσφυγες, το 70% των οποίων εγκαταστάθηκε στις τρεις μεγάλες πόλεις (ένα μεγάλο μέρος από αυτούς πήραν γεωργικούς κλήρους στα περίχωρα). Ο βαθμός αστικοποίησης αυξήθηκε και οι πόλεις επεκτάθηκαν, κυρίως με τους προσφυγικούς συνοικισμούς που ιδρύθηκαν στις παρυφές τους. Αν εξαιρέσουμε οικισμούς που ανήκαν στους τρεις μεγάλους δήμους και όσους ιδρύθηκαν αποκλειστικά γι’ αυτούς, οι πρόσφυγες αποτέλεσαν πλειονότητα μόνο σε λίγους αγροτικούς οικισμούς.
Ως προς την απασχόληση, η διάκριση που καθιερώθηκε για την αποκατάσταση των προσφύγων, σε «αστούς» και «αγρότες», στην Κρήτη στα τέλη του 1925 είχε ως εξής: 4.659 οικογένειες (17.780 άτομα) «αστικός πληθυσμός» και 3.482 οικογένειες (14.690 άτομα) «γεωργικός πληθυσμός».
Η ανταλλάξιμη μουσουλμανική περιουσία στην Κρήτη ήταν μεγάλη, υπήρξαν όμως προσπάθειες για σφετερισμό των εγκαταλειμμένων μουσουλμανικών περιουσιών ήδη από τα τέλη του 19ου, οι οποίες συνεχίστηκαν και μετά το 1912, παρά την απαγόρευση των δικαιοπραξιών στις Νέες Χώρες, ακόμη και μετά την άφιξη των προσφύγων το 1922.
Στο πλαίσιο της ΕΑΠ, για την αγροτική αποκατάσταση δημιουργήθηκε η Επιθεώρηση Εποικισμού Κρήτης, η οποία αποτελείτο από τέσσερα Γραφεία Εποικισμού, ένα για κάθε νομό. Μέχρι τα μέσα του 1928 είχαν διανεμηθεί προσωρινά 154.579 στρέμματα σε 4.957 οικογένειες. Η εμπλοκή πολλών υπηρεσιών, οι παρατυπίες αρμόδιων επιτροπών, οι παρανομίες κτηνοτρόφων και ενοικιαστών ανταλλάξιμων αγροκτημάτων, οι πολιτικές πιέσεις των γηγενών, οι προστριβές γηγενών και προσφύγων, αλλά και διενέξεις μεταξύ των προσφύγων, συνέβαλαν στη μερική ακύρωση της αγροτικής αποκατάστασης των προσφύγων στην Κρήτη.
Παρ’ όλα αυτά η ένταξη των προσφύγων στην Κρήτη ήταν γενικά ομαλή, καθώς η Κρήτη είχε ενωθεί με την Ελλάδα λίγα μόλις χρόνια πριν, ενώ υπήρχαν αναλογίες μεταξύ προσφύγων και γηγενών στην εκλογική συμπεριφορά (ψηφοφόροι των Φιλελευθέρων) και στην κοινωνική κατάσταση (μικροαστοί και αγρότες). Ακόμη και το φυσικό και αγροτικό περιβάλλον της Κρήτης, που έμοιαζε με αυτό της Μ. Ασίας, διευκόλυνε την προσαρμογή.
Η εγκατάσταση των προσφύγων στο νομό Ηρακλείου
Στο Ηράκλειο πριν το 1922 βρέθηκαν 1.462 οικογένειες από τη Μ. Ασία και τα Δωδεκάνησα που στεγάστηκαν, κυρίως, στα στρατιωτικά παραπήγματα των τειχών.
Αμέσως μετά τη Μικρασιατική καταστροφή έφθασαν στην πόλη πολλοί πρόσφυγες -στις 12 Οκτωβρίου καταμετρήθηκαν 16.000. Γι’ αυτό οι Αρχές κατά τη διάρκεια του 1923 μετακίνησαν πρόσφυγες -σε ορισμένες περιπτώσεις αναγκαστικά- στο Γάζι και το Αρκαλοχώρι και στη συνέχεια σε οικισμούς των επαρχιών Πεδιάδας και Μονοφατσίου οι οποίοι κατοικούνταν πριν από Μουσουλμάνους.
Στην απογραφή του 1923 απογράφηκαν στο νομό Ηρακλείου 13.111 πρόσφυγες από τους οποίους οι 10.982 στην πόλη του Ηρακλείου και αρκετοί στις πλησιόχωρες επαρχίες Μαλεβιζίου, Τεμένους και Πεδιάδας. Σημαντικός αριθμός προσφύγων εγκαταστάθηκε προσωρινά κατά το πρώτο διάστημα σε οικισμούς κοντά στο Ηράκλειο, όπως στις Δαφνές, τις Αρχάνες, τον Άγιο Μύρωνα και τα Καλέσα. Στα τέλη του 1925 αναφέρονται 15.400 πρόσφυγες στο νομό Ηρακλείου. Το 1928 απογράφηκαν στο νομό 19.593 πρόσφυγες, από τους οποίους οι 14.069 στην πόλη του Ηρακλείου. Οι πρόσφυγες αποτελούσαν το 35,9% του πληθυσμού της πόλης το 1928. Σχεδόν οι μισοί από τους πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στην Κρήτη (το 45%) απογράφηκαν στο Ηράκλειο (δήμος Ηρακλείου και Νέα Αλικαρνασσός). Οι καλύτερες προϋποθέσεις για αποκατάσταση στα περίχωρα του Ηρακλείου και κυρίως στην επαρχία Μονοφατσίου, όπου αποκαταστάθηκε το μεγαλύτερο μέρος όσων προσφύγων εγκαταστάθηκαν στην ύπαιθρο της Κρήτης, δικαιολογούν την αύξηση του αριθμού των προσφύγων στο νομό Ηρακλείου στην απογραφή του 1928.
Σύμφωνα με στοιχεία του Υπουργείου Υγιεινής, Προνοίας και Αντιλήψεως, τον Δεκέμβριο του 1925 στο νομό Ηρακλείου ο «αστικός» πληθυσμός ανερχόταν σε 2.567 οικογένειες (9.401 άτομα) και ο «γεωργικός» σε 1.283 (5.999 άτομα).
Οι πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν στο Ηράκλειο προέρχονταν κατά 90% από το βιλαέτι της Σμύρνης, κατά κύριο λόγο από τους οικισμούς Βουρλά, Σμύρνη, Αλάτσατα, Νύμφαιο, Τσεσμέ, Φώκαια, Αϊδίνι, καθώς και από την Αλικαρνασσό.
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
«Την ίδια εκείνη μέρα φεύγοντας είδαμε μέσα στα τούρκικα νεκροταφεία κάτι ανθρώπους που κρατούσανε μέτρα και μετρούσανε τη γης, ανάμεσα στα μεζαρλίκια, σκυμμένοι χάμω.
-Τι μετράτε;
-Το σχέδιο του συνοικισμού. Εδώ θα γίνει αστικός προσφυγικός συνοικισμός.
Στο χρόνο απάνω άναβε η ζωή στον καινούργιο συνοικισμό, πάνω από τα τούρκικα κόκαλα. Όλα τα θεμέλια των σπιτιών είχανε στηθεί πάνω σε κρανία και σε λογής ανθρώπινα απομεινάρια… Και μέσα στους δρόμους του συνοικισμού, πάνω στα νιοσκαμμένα κοκκινοχώματα, τα ποτισμένα, τα ζυμωμένα με τόσων γενιών δάκρυα και κημούς, τα προσφυγόπουλα ανυποψίαστα σχεδιάζανε με την κιμωλία εννιάπετρα και καλόγερους».
Έλλη Αλεξίου, «Η βρύση του Μπραήμ Μπαμπά», Υπολείμματα επαγγέλματος, 73.