Του Σταύρου Μουντουφάρη
Ξέρετε γιατί η Κνωσός είναι από τα πιο δημοφιλή μνημεία παγκοσμίως; Η πρώτη σκέψη είναι λόγω της σημασίας της. Και δικαίως. Όμως υπάρχει και κάτι ακόμα. Η αναστήλωση τμημάτων του ανακτόρου από τον ανασκαφέα της Άρθουρ Έβανς, που ναι μεν συνεχίζει να προκαλεί ακόμα συζητήσεις και κριτική, προσφέρει ωστόσο στον επισκέπτη την ευκαιρία να αξιοποιήσει τη φαντασία του με «όχημα» εικόνες εύκολα «μεταφράσιμες» για τον πολιτισμό που μεγαλούργησε με αυτό το ασύλληπτης ομορφιάς και εφευρετικότητας μνημείο.
Σε απλά Ελληνικά, αντί ο επισκέπτης-τουρίστας να βλέπει μια σειρά ερειπίων που δύσκολα μπορεί να καταλάβει, έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του πώς έμοιαζαν ορισμένοι χώροι στην προϊστορία. Σήμερα η τεχνολογία προσφέρει τόσες πολλές δυνατότητες, που καθιστούν κάτι τέτοιο εύκολο χωρίς παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να κατηγορηθούν ως «επεμβατικές», οι οποίες αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία ενός μνημείου, δίνοντας ωστόσο το ίδιο αποτέλεσμα. Και για έναν τόπο όπως η Κρήτη, με κορυφαίες ερευνητικές δομές, όπως το Ίδρυμα Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ), το Πανεπιστήμιο Κρήτης, το Πολυτεχνείο Κρήτης και το Ελληνικό Μεσογειακό Πανεπιστήμιο, και με τεχνολογικές εφαρμογές πρωτότυπες και αποτελεσματικές, θα έπρεπε η αξιοποίηση της τεχνολογίας στο πλευρό του πολιτισμού από το αρμόδιο υπουργείο και τους Δήμους να είναι αυτονόητη στον μέγιστο βαθμό.
Φανταστείτε λοιπόν τη Φαιστό, τη Γόρτυνα, τα ενετικά τείχη του Ηρακλείου, το ιστορικό κέντρο του Ρεθύμνου, των Χανίων ή του Ηρακλείου μεμονωμένα μνημεία ή σύνολα να δίνουν στον επισκέπτη, χωρίς δραματικές παρεμβάσεις, μια αίσθηση ταξιδιού στον χρόνο. Ειδικά σε μνημεία που έχουν διασωθεί εν μέρει ή σε επίπεδο θεμελίων. Και το πιο σημαντικό, αποφεύγοντας κοστοβόρες ή παράτολμες αναστηλωτικές επεμβάσεις στα μνημεία. Και παράλληλα φανταστείτε το ενδιαφέρον του κοινού για κάτι τέτοιο που θα του εξήπτε την περιέργεια και θα έκανε, συνδυάζοντας τις σωστές πληροφορίες που θα προσλάβει από έναν διπλωματούχο ξεναγό με την εμπειρία και τις γνώσεις του με εκείνες που θα έβλεπε μέσω των νέων πρωτότυπων ιδεών, ακόμα πιο ενδιαφέρουσα, αν όχι συναρπαστική, την περιήγηση.
Υπάρχουν πολλές απλές αλλά παράλληλα απίστευτα αποτελεσματικές λύσεις που ανακαλύψαμε σε μια απλή διαδικτυακή έρευνα, βλέποντας εντυπωσιακά παραδείγματα για το πώς άλλες πόλεις και χώρες έχουν δώσει χώρο σε αυτές τις νέες ιδέες, με «ανώδυνες» πρωτοβουλίες, ώστε να πετύχουν το καλύτερο δυνατό αποτέλεσμα. Εκείνο που επιτρέπει στους επισκέπτες να γίνονται πραγματικοί χρονοταξιδιώτες.
Η αψίδα του Carnuntum
Αφορμή γι’ αυτό το άρθρο στάθηκε μια από τις εντυπωσιακές ομολογουμένως παρεμβάσεις που ξαναζωντανεύουν μια μισοκατεστραμμένη θριαμβική αψίδα που βρίσκεται στο Χάιντεντορ της ανατολικής Αυστρίας.
Αυτό το μνημείο, απλή πια ανάμνηση του ένδοξου παρελθόντος του φρουρίου Carnuntum, που κατασκεύασαν στην περιοχή οι Ρωμαίοι το 50 μ.Χ. και εξελίχθηκε σε μια σημαντική πόλη, βγήκε από τη λήθη χάρη σε μια εμπνευσμένη «πινελιά» με ένα κομμάτι πλεξιγκλάς.
Τι είναι αυτό που το κάνει τόσο ξεχωριστό; Μα το γεγονός ότι έχει αναπαρασταθεί η αρχική μορφή του μνημείου όπως ήταν το 350 μ.Χ., με την κατασκευή, απόλυτα συμβατή με το περιβάλλον, μέσα από την κρυστάλλινη διαφάνειά της, να έχει τοποθετηθεί στο σωστό σημείο, απ’ όπου ο επισκέπτης αντικρίζοντάς τη να μπορεί να συνδέσει το παρόν με το παρελθόν, βλέποντας πώς είναι σήμερα η θριαμβική αψίδα και πώς ήταν η αρχική της όψη. Τόσο απλό και τόσο σημαντικό ταυτόχρονα.
Με ελάχιστο κόστος και καμιά επιβάρυνση, πόσω μάλλον αισθητική, ένα μνημείο τοποθετείται σε ένα διαφορετικό κυρίαρχο πλάνο, αποκτώντας λίγη από την παλιά του δόξα.
Και την ίδια στιγμή, σε με μια σειρά από αντίστοιχα πάνελ από το ίδιο υλικό, επίσης με εγχάραξη λέιζερ, υπάρχουν στοιχεία ώστε ο επισκέπτης να μπορεί να «διαβάσει» το μνημείο που βλέπει στην εντυπωσιακή «αποκατάστασή» του, να το κατανοήσει και να το εκτιμήσει πολύ περισσότερο απ’ ό,τι αν έβλεπε ένα απλό ερειπωμένο κτίσμα, που το πιθανότερο θα ήταν να το προσπεράσει.
Καμία γκρίνια, καμιά μιζέρια, καμιά πολεμική. Τουναντίον. Με αυτή την κίνηση η αψίδα που βρίσκεται στη μέση των χωραφιών της περιοχής αναδείχτηκε και χάρη στην «πινελιά» αυτή απέκτησε παγκόσμια φήμη. Για την ιστορία, η θριαμβική αψίδα στήθηκε από τους Ρωμαίους μεταξύ 354 και 361 μ.Χ. έξω από την πόλη των 50.000 κατ’ εκτίμηση κατοίκων εκείνη την εποχή και λίγα χρόνια αργότερα καταστράφηκε από τις επιδρομές των γερμανικών φυλών.
Εκτός από την αψίδα, ανάλογες πειραματικές προσπάθειες έχουν γίνει και σε άλλα μνημεία που ήρθαν στο φως κατά τις ανασκαφές, ωστόσο η αψίδα αποτελεί το πιο διάσημο.
Η βασιλική του Σιπόντο – Μια εντυπωσιακή αναστήλωση με… σύρμα
Αρκετά μακριά από εκεί, στην ιταλική Πούλια, βρίσκεται η Βασιλική της Παναγίας της Μέγιστης του Σιπόντο στην πόλη Μανφρεντόνια, ένα σημαντικό λατρευτικό οικοδόμημα, το οποίο ολοκληρώθηκε στα 1117 στη θέση ενός παλαιοχριστιανικού ναού του 6ου αιώνα. Εκεί η διαδικτυακή περιήγηση που ξεκίνησε από την αψίδα του Carnuntum αποκάλυψε μια ακόμα εντυπωσιακή πινελιά στο πνεύμα της σύγχρονης ανάδειξης του ιστορικού χαρακτήρα μνημειακών κτισμάτων, χωρίς παρεμβάσεις που θα μπορούσαν να αλλοιώσουν τη μορφή των λειψάνων τους που έχουν σωθεί.
Εκεί, ο καλλιτέχνης Εντοάρντο Τρεσόλντι, χρησιμοποιώντας διάφανο συρμάτινο πλέγμα, αποκατέστησε τη μορφή της τρίκλιτης παλαιοχριστιανικής βασιλικής της Santa Maria Maggiore DI Siponto με έναν πραγματικά απίστευτο και εξόχως διδακτικό τρόπο. Μέσα σε τρεις μήνες το 2016, όσο απαίτησαν οι εργασίες, ο Τρεσόλντι κατάφερε να δώσει άλλο «αέρα» στο αρχαιολογικό πάρκο της περιοχής με αυτή την καλλιτεχνική εγκατάσταση, που απέκτησε, λόγω του ενδιαφέροντος που προκάλεσε, μόνιμο χαρακτήρα. Η διαφάνεια του σύρματος, που αποτέλεσε το βασικό υλικό της αποκατάστασης, επιτρέπει στον επισκέπτη να διατηρήσει την οπτική του σωζόμενου μνημείου, αλλά παράλληλα να δει πώς ήταν ο χώρος την εποχή που χτίστηκε η Βασιλική και έτσι να αποκτά μια ολοκληρωμένη εμπειρία στην περιήγησή του.
Από το αρχαίο κτίσμα διασώζεται η θεμελίωση και μικρό τμήμα της ανωδομής, καθώς και τμήματα του ψηφιδωτού διακόσμου της εκκλησίας, η οποία κράτησε τον σημαίνοντα ρόλο της και ως σταυροδρόμι για προσκυνητές που κατευθύνονταν προς τη Ρώμη τουλάχιστον ως τον 11ο αιώνα.
Στην Τρανσυλβανία – Αναστήλωση με… φως σε ένα κάστρο
Στην πόλη Μπόντιντα στην Τρανσυλβανία της Ρουμανίας βρίσκεται άλλο ένα έξοχο και πρωτότυπο παράδειγμα του πώς η τεχνολογία και η έμπνευση των καλλιτεχνών μπορεί να λειτουργήσει οραματικά στην ανάδειξη ενός μνημειακού χώρου, χωρίς μόνιμες ή ακαλαίσθητες ή απλά παράτολμες παρεμβάσεις. Το μπαρόκ κάστρο της ισχυρής οικογένειας Μπάνφι, που κυριαρχούσε στην περιοχή, απέκτησε νέα ζωή όταν αξιοποιήθηκε για να στεγάσει το Κέντρο Τεχνών και Χειροτεχνίας στα 2016, με μια από τις καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις που στεγάστηκαν στον χώρο, το Reframe, να αναπαριστά με μέταλλο, γυαλί και φως τα τμήματα του κάστρου που έχουν καταστραφεί.
Χρησιμοποιώντας παραδοσιακές τεχνικές από ντόπιους τεχνίτες και εθελοντές μαθητές, δημιουργήθηκαν πραγματικά κομψοτεχνήματα, όπως μια καλλιτεχνική εγκατάσταση με φως, που δίνει την αίσθηση των τόξων που έχουν χαθεί πια από το μνημείο, χωρίς να αλλοιώνει την αρχική του μορφή. Στη λογική ανάδειξης της ιστορίας ιστορικών κέντρων, πολλές πόλεις έχουν αξιοποιήσει έξυπνες ιδέες για να συνδέσουν το παρελθόν με το παρόν και το μέλλον.
Στη μακρινή πόλη-κράτος της Σιγκαπούρης, για παράδειγμα, στη φημισμένη μαρίνα της έχουν τοποθετηθεί αναπαραγωγές ιστορικών φωτογραφιών με λήψεις από το ακριβές σημείο στο οποίο έχουν τοποθετηθεί, με αποτέλεσμα ο επισκέπτης να βλέπει τη θέα του σήμερα και παράλληλα τη θέα από το ίδιο σημείο – και αυτό είναι το πιο σημαντικό – πριν από δεκαετίες ή αιώνες. Την ιδέα αξιοποίησε από τον Αύγουστο του 2019 και ο ζωολογικός κήπος του Βερολίνου, από τους διασημότερους του κόσμου, όταν θέλοντας να γιορτάσει τα 175α του γενέθλια άνοιξε – κυριολεκτικά – ένα παράθυρο στον χρόνο. Δημιουργώντας πάνελ που θυμίζουν κορνίζες, δίνει στον επισκέπτη τη θέα ενός σημείου ακριβώς στη θέση που εικονίζει μια αρχειακή φωτογραφία, η οποία βρίσκεται δίπλα. Έτσι η ιστορία γίνεται διασκέδαση και η εμπειρία μαγευτική.
Σκεφτείτε για λίγο κάτι τέτοιο στα Ενετικά τείχη του Ηρακλείου, ή στα μνημεία των πιο δημοφιλών κρητικών πόλεων… Να βλέπεις το παρόν και ταυτόχρονα πώς η τωρινή εικόνα ήταν από το ίδιο ακριβώς σημείο στο παρελθόν. Η λίστα θα μπορούσε να είναι ατελείωτη, όντας αξιοποιήσιμη σε διάφορα σημεία πόλεων του εξωτερικού, όπου οι πολίτες σέβονται – και αυτό αποτελεί μια αξιοσημείωτη λεπτομέρεια – και δεν αντιμετωπίζουν ως χώρο αναγραφής συνθημάτων και ερωτικών μηνυμάτων, υπαίθρια τασάκια και χώρους εναπόθεσης των χρησιμοποιημένων τσιχλών… Το όλο θέμα είναι μάλλον απλό στη σύλληψή του. Ο πολιτισμός, τα μνημεία μας, τα αριστουργήματα της τέχνης από τα βάθη των αιώνων αποτελούν τον ισχυρότερο μαγνήτη για τους εκατομμύρια επισκέπτες. Μόνο που οι καιροί αλλάζουν και τα πάντα, ακόμα και το πιο ισχυρό «προϊόν», μιας που μιλάμε για τη “βαριά βιομηχανία” του τόπου, τον τουρισμό, χρειάζεται «ανακαίνιση». Ο συνδυασμός μιας περιεκτικής ξενάγησης από κάποιον διπλωματούχο ξεναγό, από τους άριστους που διαθέτει ο τόπος, και η οποία είναι αναντικατάστατη, με μια άλλη οπτική που θα μπορούσε να προσφέρει το υπουργείο και οι Δήμοι με παρεμβάσεις τους στα πλαίσια της ίδιας της ξεναγητικής εμπειρίας, θα μπορούσε να απογειώσει τα μνημεία μας.
Και μην ξεχνάτε, όταν αντιγράφεις από έναν, είναι λογοκλοπή. Όταν αντιγράφεις από πολλούς, είναι δημιουργία. Με δεδομένο ότι στην τέχνη και εν γένει στον πολιτισμό δεν υπάρχει παρθενογένεση, η ρήση αυτή έχει το δικό της ειδικό βάρος στη μεγάλη συζήτηση για το πώς μετατρέπεις ένα κλασικό διαχρονικό «προϊόν», τον αρχαίο πολιτισμό, που λειτουργεί ως “καύσιμο” για τον τουρισμό, τη βαριά βιομηχανία αυτής της χώρας, σε κάτι ακόμα πιο δελεαστικό μέσα από το σύγχρονο πρίσμα.