Επί δεκαετίες, οι πολυεθνικές των χημικών παράγουν τα τοξικά PFAS, αποκρύπτοντας τις ολέθριες συνέπειες για τον άνθρωπο και το περιβάλλον. Τώρα ήρθε η ώρα του λογαριασμού – σε Ευρώπη και Ελλάδα – αλλά ποιος θα πληρώσει; Η έρευνα του Reporters United σε συνεργασία με 28 διεθνή ΜΜΕ και 18 επιστήμονες υπολογίζει για πρώτη φορά το κόστος των «αιώνιων χημικών», τα δισεκατομμύρια ή και τρισεκατομμύρια που απαιτούνται για την απαλλαγή μας απ’ αυτά.
Τα χημικά PFAS (υπερφθοριωμένες ενώσεις) αξιοποιούνται σε εκατοντάδες εφαρμογές όπως μπαταρίες, κλιματιστικά και ανθεκτικά υφάσματα, αλλά η ρύπανση που αφήνουν πίσω τους δεν φεύγει ποτέ και βρίσκεται σε χιλιάδες εστίες.
Τα ευρήματα
Το Forever Lobbying Project αποκαλύπτει:
- την κολοσσιαία επιχείρηση λόμπινγκ της χημικής βιομηχανίας για τη συνεχιζόμενη χρήση των ουσιών PFAS σε βάρος του περιβάλλοντος και της υγείας.
- Tο κόστος απορρύπανσης από τα PFAS σε όλη την Ευρώπη, υπολογίζοντας πως ανέρχεται (ανάλογα με το σενάριο που υιοθετείται) σε εκατοντάδες δισ. ή μερικά τρισ. ευρώ για την επόμενη εικοσαετία.
- Αν η Ελλάδα αποφασίσει να καθαρίσει τα PFAS που έχουν ήδη ρυπάνει εδάφη και νερό, απαιτούνται πάνω από 130 εκατ. ευρώ τον χρόνο. Στη χειρότερη περίπτωση το ετήσιο κόστος θα φτάσει το 1,5 δισ.
- Δέκα νέες άγνωστες εστίες ρύπανσης από PFAS στην Ελλάδα και μέσα στην Αθήνα, την ώρα που οι αρχές αλλά και κορυφαίες εταιρείες της χώρας αρνούνται να μας ενημερώσουν για τα επίπεδα PFAS που βρίσκουν στις μετρήσεις τους.
- Στην Κρήτη οι εστίες ρύπανσης είναι 10 εκ των οποίων οι 3 βρίσκονται στα Χανιά. Δύο εξ αυτών είναι η αεροπορική και η ναυτική βάση της Σούδας για τις οποίες απαγορεύεται κάθε έλεγχος (σημείωση “Αγώνα της Κρήτης”)
- Σε χώρες που αγνοούν τελείως το πρόβλημα των PFAS, όπως την Ελλάδα, αναζητήσαμε στοιχεία που να δείχνουν την έκτασή του και παραγγείλαμε σε εργαστήρια χημικές αναλύσεις.
- Απευθύναμε ερωτήματα σε 22 εταιρείες και κρατικούς φορείς, από τον ΕΦΕΤ μέχρι τη Motor Oil και τα ΕΛΠΕ για στοιχεία. Παρουσιάζουμε τα ευρήματά μας στο δεύτερο μέρος της έρευνάς μας που θα δημοσιευτεί τις επόμενες μέρες.
Στη Βρετανία, σύμφωνα με εκτενές ρεπορτάζ του Guardian, τα PFAS έχουν εντοπιστεί σε πόσιμο νερό, επιφανειακά ύδατα, χωματερές, στρατιωτικές βάσεις, αεροδρόμια και βιομηχανικές περιοχές. Τα σημεία υψηλού κινδύνου περιλαμβάνουν:
- Χωματερές και απορρίμματα.
- Στρατιωτικές και βιομηχανικές εγκαταστάσεις.
- Περιοχές όπου χρησιμοποιήθηκαν μεγάλες ποσότητες αφρών πυρόσβεσης.
Η τελευταία ανάλυση της Υπηρεσίας Επιθεώρησης Πόσιμου Νερού αποκάλυψε ότι σε 278 περιπτώσεις, το πόσιμο νερό υπερέβη τα μέγιστα επιτρεπτά επίπεδα, ενώ περισσότερα από 255.000 δείγματα έδειξαν επίπεδα που απαιτούν άμεση δράση.
Τι ξέρουμε για τα PFAs
Πριν από ογδόντα χρόνια οι επιστήμονες δεν γνώριζαν πώς παρασκευάζονται τα PFAS. Τώρα κανείς δεν ξέρει πώς μπορούμε να απαλλαγούμε από αυτά.
Σχεδόν κάθε μόριο PFAS που έχει συντεθεί ποτέ υπάρχει ακόμα. Ακόμη κι αυτά που έχουν διασπαστεί, έχουν μετατραπεί σε άλλα PFAS.
Τα «αιώνια χημικά» βρίσκονται στο έδαφος, στις σταγόνες της βροχής, στα τρόφιμα, στο αίμα μας. Μπορούν να προκαλέσουν καρκίνους, διαταραχές στο ορμονικό και ανοσοποιητικό σύστημα και πολλά άλλα.
Τα PFAS εκπέμπονται στο περιβάλλον από τα εργοστάσια που τα παράγουν ή από αυτά που τα χρησιμοποιούν στην παραγωγική τους διαδικασία.
Υγρά απόβλητα που περιέχουν PFAS απορρίπτονται απευθείας σε ποτάμια, λίμνες και θάλασσες.
PFAS σε αέρια μορφή εκπέμπονται από τις καμινάδες των εργοστασίων και επικάθονται στο έδαφος. Βιομηχανικά και άλλα στερεά απόβλητα που περιέχουν PFAS συχνά καταλήγουν σε χώρους υγειονομικής ταφής.
Τα PFAS εισέρχονται στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω της τροφής, της εισπνοής ή της επαφής με το δέρμα.
Ορισμένα παραμένουν στο σώμα μας και μπορούν να βλάψουν την υγεία μας. Κάποια αποβάλλονται και καταλήγουν στα λύματα.
Κάθε πυρκαγιά που κατασβέστηκε ποτέ με τη χρήση αφρών PFAS, κάθε άσκηση πυρόσβεσης που έγινε ποτέ χρησιμοποιώντας αυτούς τους αφρούς έχει απελευθερώσει PFAS στο περιβάλλον.
Είναι όλα εκεί. Ακόμα.
Εχουν απορροφηθεί από το έδαφος και από τα κτίρια και εκλύονται επηρεάζοντας νερό, οικοσυστήματα και ανθρώπους.
Πολλά προϊόντα καθημερινής χρήσης περιέχουν PFAS. Τα σκουπίδια μας κάποια στιγμή θα αποσυντεθούν, τα PFAS μέσα σε αυτά, όμως, όχι.
Υγρά στραγγίσματα από τους χώρους υγειονομικής ταφής απορριμμάτων ρυπαίνουν με PFAS υπόγεια ύδατα και ποτάμια. Τα αέρια που εκλύονται από τους χώρους υγειονομικής ταφής επίσης περιέχουν PFAS.
Ακόμα και σήμερα διασπείρουμε PFAS απευθείας στις καλλιέργειες με τουλάχιστον τέσσερις τρόπους:
1. Φυτοφάρμακα που περιέχουν PFAS χρησιμοποιούνται ακόμα.
2. Λυματολάσπη που δεν έχει ελεγχθεί ως προς την περιεκτικότητά της σε PFAS χρησιμοποιείται ως λίπασμα.
3. «Ανακτημένα ύδατα», δηλαδή νερό από τις εξόδους των βιολογικών καθαρισμών που δεν έχει ελεγχθεί ως προς την περιεκτικότητά του σε PFAS χρησιμοποιείται για άρδευση.
4. Σταγονίδια που περιέχουν PFAS αιωρούνται στην ατμόσφαιρα και πέφτουν στο έδαφος με τη βροχή.
Η χημική βιομηχανία γνωρίζει τους κινδύνους των PFAS εδώ και επτά δεκαετίες.
Όταν τα νομικά προβλήματα και οι απαγορεύσεις την υποχρέωσαν να εγκαταλείψει την πρώτη γενιά PFAS, δημιούργησε νέα, μικρότερα PFAS. Αυτά είναι εξίσου αδύνατο να καταστραφούν όπως και τα προηγούμενα, αλλά κινούνται πολύ περισσότερο. Ανιχνεύονται πλέον παντού, ιδίως στα φυτά και το νερό – και συσσωρεύονται γρήγορα. Ήταν μια άστοχη αντικατάσταση.
Καθόλου περίεργο που τα PFAS καταλήγουν στο πιάτο μας. Οι συγκεντρώσεις τους θα αυξάνονται διαρκώς, εκτός αν σταματήσει η παραγωγή PFAS.
Πώς θα απαλλαγούμε από την προηγούμενη γενιά PFAS – 95 δισ. ευρώ σε 20 χρόνια
Στο Forever Lobbying Project, δημοσιογράφοι και επιστήμονες συνεργάστηκαν για να υπολογίσουν πόσο θα κοστίσει το να τεθεί υπό έλεγχο η κρίση των PFAS.
Ασχολήθηκαν αρχικά με τα πρώτα PFAS, τα μόρια «μακράς αλυσίδας» που έχουν ήδη απαγορευθεί αλλά παραμένουν στο περιβάλλον.
Οι ουσίες αυτές χρησιμοποιούνταν επί δεκαετίες σε αντικολλητικά τηγάνια, συσκευασίες τροφίμων μίας χρήσης και υφάσματα ανθεκτικά στους λεκέδες.
Είναι τα λεγόμενα «4 PFAS της EFSA»: PFOS, PFOA, PFNA, PFHxS.
Η αφαίρεση των PFAS από τα πιο επιβαρυμένα σημεία στην Ευρώπη θα κοστίσει 4,8 δισ. ευρώ κάθε χρόνο.
Αυτό το κόστος θα βαρύνει τους δημόσιους προϋπολογισμούς της Ευρώπης – ή σε σπάνιες περιπτώσεις, τις βιομηχανίες και τους άλλους υπεύθυνους για τη ρύπανση- ακόμη και αν η χρήση όλων των PFAS σταματήσει αμέσως.
Αν οι εκπομπές συνεχιστούν, ο λογαριασμός αυξάνεται εκθετικά.
Πώς θα απαλλαγούμε απ’ όλα τα PFAS – 2 τρισ. ευρώ σε 20 χρόνια
Τα PFAS μικρής και πολύ μικρής αλυσίδας, όπως το TFA, είναι εξαιρετικά κινητικά στο περιβάλλον και μπορούν πολύ εύκολα να εισέλθουν στα κύτταρα των ζωντανών οργανισμών.
Τα περισσότερα φίλτρα νερού δεν συγκρατούν τόσο μικρά μόρια.
Προκειμένου να απομακρύνουμε ένα μέρος από αυτά τα PFAS από το περιβάλλον και να τα καταστρέψουμε απαιτούνται τουλάχιστον 100 δισ. ευρώ το χρόνο.
Δηλαδή πάνω από 2.000.000.000.000 ευρώ στη διάρκεια 20 ετών.
Είναι αδύνατο να αφαιρεθούν τα PFAS από το ανθρώπινο αίμα, από τον αφρό της θάλασσας ή από τη βροχή. Αλλά πολλά μπορούν να γίνουν.
Εάν η ΕΕ ενεργήσει τώρα, μπορούμε να αποφύγουμε το να φθάσουν οι συγκεντρώσεις αναδυόμενων PFAS, όπως το TFA, σε επιβλαβή επίπεδα στο πόσιμο νερό.
Πολλοί από τους υπεύθυνους γι’ αυτή τη ρύπανση ακόμα ισχυρίζονται ότι μόνο η προηγούμενη γενιά PFAS είναι προβληματική. Μια εκστρατεία πίεσης και παραπληροφόρησης επιχειρεί να εκτροχιάσει την προτεινόμενη ευρωπαϊκή απαγόρευση των PFAS.
Εάν επιτύχει, θα συνεχίσουμε να πρωταγωνιστούμε σε ένα γιγαντιαίο, μη αναστρέψιμο πείραμα πλανητικών διαστάσεων.
Τι θα πληρώσει η Ελλάδα
Οι συντηρητικές εκτιμήσεις για το κόστος της απορρύπανσης δεν είναι οι πιο ρεαλιστικές, γιατί υποθέτουν ότι η παραγωγή και οι εισαγωγές PFAS στην Ευρώπη σταματούν αύριο και ότι θα αφαιρέσουμε από το περιβάλλον μόνο τα τέσσερα βασικά PFAS που προβλέπει σήμερα η ευρωπαϊκή νομοθεσία (PFOS, PFOA, PFNA, PFHxS). Επίσης, ότι τα ανώτατα επιτρεπτά όρια ρύπανσης δεν θα πέσουν κι άλλο, όπως πέφτουν συστηματικά τα τελευταία χρόνια υπό το φως νέας επιστημονικής γνώσης.
Με τις καλύτερες προϋποθέσεις λοιπόν, διάφοροι άτυχοι ευρωπαϊκοί δήμοι, περιφέρειες και κράτη θα πληρώνουν ή θα διεκδικούν από τους ρυπαντές περίπου πέντε δισ. ευρώ κάθε χρόνο για τα επόμενα 20 χρόνια ώστε να καθαρίσουν τις σημαντικότερες εστίες ρύπανσης.
Για την Ελλάδα το σενάριο αυτό προβλέπει δαπάνες 134 εκατ. ευρώ τον χρόνο, με τη μερίδα του λέοντος να πηγαίνει στον καθαρισμό εδαφών σε κάποιες από τις εστίες ρύπανσης που αναφέρονται στον χάρτη του Forever Pollution Project. (Ο χάρτης για την Ελλάδα θα δημοσιευτεί για πρώτη φορά στο 2ο μέρος της έρευνας τις επόμενες μέρες.)
Προκειμένου να μείνει το κόστος σε αυτά τα επίπεδα δεν πρέπει να αυξηθούν άλλο οι συγκεντρώσεις PFAS στο περιβάλλον, άρα η απαγόρευσή τους, που συζητείται από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Χημικών Προϊόντων (ECHA), πρέπει να εφαρμοστεί το ταχύτερο και με τις ελάχιστες παρεκκλίσεις.
Η ένωση εταιρειών ύδρευσης της Ευρώπης, η Eureau, τάσσεται ενεργά υπέρ της απαγόρευσης των PFAS. Στο μεγάλο μπρα-ντε-φερ που βρίσκεται σε εξέλιξη στις Βρυξέλλες, οι πολυεθνικές της χημικής βιομηχανίας από τη μια μεριά παλεύουν με τις πολυεθνικές του νερού (και με τις απλές εταιρείες ύδρευσης) από την άλλη. «Θεωρούμε τον έλεγχο των εκπομπών PFAS στην πηγή απόλυτη προτεραιότητα», μας λέει ο γενικός γραμματέας της EurEau Όλιβερ Λέμπελ.
Ρίγη τρόμου στις εταιρείες ύδρευσης
Γύρω στο 2000, όταν οι επιπτώσεις της πρώτης γενιάς PFAS (τότε ήταν γνωστα ως C8) στην υγεία και το περιβάλλον δεν μπορούσαν πια να κρυφτούν, η βιομηχανία πήρε μια μοιραία απόφαση. Τα απέσυρε και τα αντικατέστησε με μικρότερα μόρια που είναι το ίδιο ανθεκτικά και ακόμη πιο κινητικά από τους προκατόχους τους. Το μικρότερο όλων και αυτό που προξενεί τη μεγαλύτερη αβεβαιότητα για το μέλλον είναι το τριφθοροοξικό οξύ (ΤFA) που αποτελεί συστατικό πολλών φυτοφαρμάκων.
Η αναφορά στο TFA είναι αρκετή για να προξενήσει ρίγη τρόμου στα στελέχη των εταιρειών ύδρευσης. Σε περίπτωση που το TFA κριθεί πιο επικίνδυνο απ’ ότι θεωρείται σήμερα, ο κλάδος του νερού θα πρέπει να αλλάξει άρδην.
Η πολυδάπανη σε ρεύμα και νερό τεχνολογία της αντίστροφης όσμωσης είναι η μόνη μέχρι στιγμής που μπορεί να αφαιρέσει τα PFAS πολύ μικρής αλυσίδας αλλά το τίμημα είναι τεράστιο, όχι μόνο οικονομικά: αντίστροφη όσμωση σημαίνει ότι δεν υπάρχει πια φυσικό νερό, μόνο ένα επεξεργασμένο υποκατάστατο. Ο Αρπ δεν είναι πολύ αισιόδοξος. «Βλέπουμε αλματώδη αύξηση των συγκεντρώσεων TFA όπου κι αν κοιτάξουμε», λέει.
Στο εξωφρενικά ακριβό σενάριο, η Ευρώπη φτάνει να πληρώνει 100 δισ. ευρώ τον χρόνο για να απομακρύνει κάποια από τα PFAS που διαρκώς επαναφέρει στο περιβάλλον, εφόσον η απαγόρευση είτε δεν έχει εφαρμοστεί είτε είναι αναποτελεσματική. (Άθροισμα: δύο τρισ. ευρώ σε 20 χρόνια, αν δεν απαγορευτούν τα PFAS.)
Από αυτά, τα 30 δισ. ευρώ (1,5 δισ. τον χρόνο) θα δαπανώνται στην Ελλάδα, με το ένα τρίτο να πηγαίνει για τον καθαρισμό των λυμάτων από PFAS και κάτι λιγότερο (440 εκατ. ευρώ τον χρόνο) για το φιλτράρισμα του νερού για την απομάκρυνση όλων των PFAS, περιλαμβανομένου του TFA.
Σήμερα η ΕΥΔΑΠ είναι από τις λίγες μεγάλες εταιρείες ύδρευσης που δεν έχουν μετρήσει ακόμη ποια είναι η συγκέντρωση ΤFA στο νερό. Η σχετική υποχρέωση θεσμοθετήθηκε μόλις τον Αύγουστο του 2024, όπως μας δήλωσε η ίδια η εταιρεία.
Αυτό που σε καμία περίπτωση, ακόμη και στο ακριβότερο σενάριο, δεν μπορεί να γίνει είναι να αποκατασταθεί το περιβάλλον όπως ήταν πριν αρχίσει το τοξικό πάρτι των PFAS, τη δεκαετία του 1940. Το να προσπαθήσουμε να αντιμετωπίσουμε τη διάχυτη ρύπανση «θα ήταν σαν να προσπαθούμε να βγάλουμε το αλάτι από τη θάλασσα», λέει ο Χανς Πέτερ Αρπ.
