Του Βασίλη Γιαννακόπουλου
Τις τελευταίες δύο εβδομάδες η Συρία έχει μετατραπεί σε ένα πολυμέτωπο θέατρο επιχειρήσεων. Περίπου 13 χρόνια μετά την έναρξη του εμφυλίου, οι επιτυχείς επιθετικές επιχειρήσεις των διαφόρων συριακών ένοπλων ομάδων κατά των καθεστωτικών δυνάμεων είχαν ως αποτέλεσμα την πτώση της αλαουιτικής κυβέρνησης και την αυτοεξορία του Μπασάρ Αλ Άσαντ στη Ρωσία (8 Δεκεμβρίου 2024). Τελικά η πτώση του πρώην Προέδρου σηματοδότησε και το τέλος εποχής της 54χρονης δυναστείας των Άσαντ (24 χρόνια διακυβέρνησης του Μπασάρ αλ Άσαντ και 30 χρόνια του πατέρα του Χαφέζ Αλ Άσαντ).
Δυνάμεις και θέατρα επιχειρήσεων
Οι κύριες δυνάμεις, που επιχειρούν από τις 27 Νοεμβρίου στα συριακά εδάφη, είναι:
1. Η Οργάνωση για την Απελευθέρωση του Λεβάντε (Hayat Tahrir al-Sham – HTS), που συνιστά την πιο ισχυρή ομάδα σουνιτών ανταρτών στη Συρία και έχει χαρακτηριστεί από τις Ηνωμένες Πολιτείες ως «τρομοκρατική οργάνωση» με ιστορικούς δεσμούς με την Αλ Κάιντα. Διοικείται από τον επικηρυγμένο για 10 εκατομμύρια δολάρια Αμπού Μουχαμάντ αλ-Τζολάνι, πρώην ηγετικό στέλεχος της Τζαμπάτ Αλ Νούσρα (Μέτωπο Nusra), ο οποίος, τον Απρίλιο του 2013, ορκίστηκε πίστη (μπαγιάτ) στον τότε ηγέτη της Αλ Κάιντα Αϊμάν Αλ Ζαουαχίρι. Σήμερα η HTS ελέγχει τις κυριότερες πόλεις της Συρίας.
2. Ο συνασπισμός του Συριακού Εθνικού Στρατού (Syrian National Army – SNA) ιδρύθηκε επίσημα στη βόρεια Συρία το 2017. Με κύριο στόχο την αποτροπή της κουρδικής αυτονομίας και την επιστροφή Σύρων προσφύγων από τα τουρκικά εδάφη, υποστηρίζεται, χρηματοδοτείται και εκπαιδεύεται από την Τουρκία. Δεν συνιστά μια συνεκτική ένοπλη οργάνωση, καθότι περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές υποομάδες, που συχνά συγκρούονται μεταξύ τους.
Συμμετείχε σε τουρκικές στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά του Ισλαμικού Κράτους (ISIS), των συροκουρδικών Μονάδων Προστασίας του Λαού (YPG) και του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν (PKK). Επίσης, έχει εμπλακεί σε επιχειρήσεις εκτός Συρίας για την προώθηση των τουρκικών συμφερόντων, συμπεριλαμβανομένου του Αζερμπαϊτζάν, της Λιβύης και του Νίγηρα. Παρότι η HTS έχει συλλάβει αρκετούς μαχητές του SNA βόρεια του Χαλεπίου, εντούτοις μέχρι στιγμής έχει αποφευχθεί μια σύγκρουση μεταξύ των δύο οργανώσεων.
3. Οι διάφορες τοπικές αντικαθεστωτικές ομάδες στη νότια Συρία με την ονομασία Νότια Αίθουσα Επιχειρήσεων (Southern Operations Room – SOR), που πρωτοστάτησαν σε μια σημαντική επίθεση στη νοτιοδυτική Συρία, καταλαμβάνοντας βασικές περιοχές με τη βοήθεια των τοπικών αντιπολιτευόμενων ομάδων. Παρά τους δεσμούς τους με τη Ρωσία και τη συριακή κυβέρνηση, αποφάσισαν να αντιταχθούν στο καθεστώς Άσαντ, όταν αντιλήφθηκαν την επερχόμενη ήττα των καθεστωτικών δυνάμεων και την προέλαση της HTS. Ανέλαβαν γρήγορα τον έλεγχο της πόλης Νταράα, της Κουνέιτρα και της Σουβέιντα (νοτιοδυτική Συρία) και, στη συνέχεια, κατευθύνθηκαν προς τη Δαμασκό.
4. Οι υποστηριζόμενες από τον αμερικανικό στρατό Δημοκρατικές Δυνάμεις της Συρίας (Syrian Democratic Forces – SDF), που συνίστανται από μια πολυεθνική και πολυθρησκευτική συμμαχία κυρίως Κούρδων, Αράβων, Ασσυρίων, Αρμενίων, Τουρκμένων και Καυκάσιων πολιτοφυλάκων. Τις προηγούμενες ημέρες οι φιλοαμερικανικές SDF συγκρούσθηκαν με τον φιλοτουρκικό SNA στη βόρεια πόλη Μανμπίζ. Την Τετάρτη 11 Δεκεμβρίου, ύστερα από αμερικανική μεσολάβηση, οι δύο πλευρές κατέληξαν σε συμφωνία κατάπαυσης του πυρός.
5. Οι περίπου 900 Αμερικανοί στρατιώτες που είναι ανεπτυγμένοι στη βορειοανατολική και νότια Συρία, όπου διεξάγουν αντιτρομοκρατικές επιχειρήσεις κατά των υπολειμμάτων του ISIS και υποστηρίζουν τις SDF στην κράτηση περισσότερων των 9.000 τζιχαντιστών αιχμαλώτων. Τις προηγούμενες ημέρες οι αμερικανικές δυνάμεις έπληξαν με μαχητικά αεροσκάφη περισσότερους από 75 στόχους του Ισλαμικού Κράτους στην κεντρική Συρία στοχοποιώντας ηγετικά στελέχη και στρατόπεδα της τζιχαντιστικής οργάνωσης.
6. Το συρρικνωμένο Ισλαμικό Κράτος (Islamic State of Iraq and Syria – ISIS) με παρουσία σε περιοχές της κεντρικής Συρίας.
7. Στην ακτογραμμή της δυτικής Συρίας επικρατεί η αλαουιτική κοινότητα με ιστορικούς δεσμούς με το καθεστώς Άσαντ. Στην ίδια περιοχή η Ρωσία διατηρεί δύο στρατιωτικές βάσεις: τη ναυτική βάση Ταρτούς στις ακτές της Μεσογείου και την αεροπορική βάση Χμεϊμίμ κοντά στο λιμάνι της Λαττάκειας.
Η ναυτική βάση της Ταρτούς είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθότι παρέχει στη Ρωσία μοναδική άμεση πρόσβαση στη Μεσόγειο για τη διεξαγωγή ναυτικών ασκήσεων, καθώς και ελλιμενισμό πολεμικών πλοίων και πυρηνικών υποβρυχίων. Σύμφωνα με το ρωσικό πρακτορείο ειδήσεων TASS (9 Δεκεμβρίου), Σύροι αντάρτες ελέγχουν ήδη την επαρχία της Λαττάκειας, ενώ νεότερες πληροφορίες του Reuters αναφέρουν ότι τουλάχιστον τρία ρωσικά πολεμικά πλοία έχουν εγκαταλείψει το λιμάνι και έχουν αγκυροβολήσει περίπου 13 χιλιόμετρα από την ακτή.
8. Προκειμένου να μην στοχοποιηθεί από τους αντικαθεστωτικούς αντάρτες, το Ιράν απέσυρε εκτός Συρίας μεγάλο μέρος του στρατιωτικού προσωπικού του. Επίσης, σύμμαχοι του Ιράν, συμπεριλαμβανομένων των φιλοϊρανών σιιτικών πολιτοφυλακών και των Αφγανο-Πακιστανών σιιτών μαχητών, έχουν εγκαταλείψει τη Συρία.
Ο Τζολάνι διορίζει πρωθυπουργό
Στη βορειοδυτική Συρία ο ηγέτης της HTS Αμπού Μουχαμάντ Αλ Τζολάνι προσπάθησε να καθησυχάσει τις μειονότητες δηλώνοντας ότι αφενός δεν θα παρέμβει σε αυτές, αφετέρου αντιτίθεται στις τζιχαντιστικές επιθέσεις στο εξωτερικό. Πάντως, στο Χαλέπι, το οποίο κατέλαβαν οι δυνάμεις του πριν από δέκα ημέρες, δεν υπάρχουν αναφορές για αντίποινα.
Τα πρώτα βήματα του Τζολάνι αξιολογούνται ως θετικά και η Οργάνωση για την Απελευθέρωση του Λεβάντε (HTS) διακηρύσσει μετριοπάθεια και ανεκτικότητα. Με άλλα λόγια, φαίνεται να επικεντρώνεται στη Συρία και όχι στην ανάληψη ιδεολογικών και πολιτικών αγώνων στην ευρύτερη περιοχή.
Οι προθέσεις της HTS επιβεβαιώθηκαν και στις 9 Δεκεμβρίου, όταν ανακοίνωσε γενική αμνηστία για όλο το στρατιωτικό προσωπικό του συριακού καθεστώτος, το οποίο στρατολογήθηκε λόγω υποχρεωτικής θητείας. Την ίδια ημέρα ανακοίνωσε ότι «απαγορεύεται αυστηρά η απαίτηση από τις γυναίκες να ντύνονται σεμνά». Ωστόσο, δεν είναι σαφές εάν η HTS θα προστατεύει επ’ αόριστον τα δικαιώματα των γυναικών. Στο παρελθόν η «αστυνομία ηθικής» της HTS (Markaz al Falah) έχει συλλάβει γυναίκες επειδή ντύθηκαν «ακατάλληλα».
Είναι σχεδόν προφανές ότι οι πολιτικές δυνάμεις που αναμένεται να κυριαρχήσουν στη μετα-Άσαντ Συρία είναι ως επί το πλείστον σουνίτες μουσουλμάνοι που κατηγορούν την Τεχεράνη, τη Χεζμπολάχ και άλλα μέλη του «Άξονα Αντίστασης», αφήνοντας το Ιράν χωρίς ασφαλή οδό για επανεξοπλισμό της Χεζμπολάχ στον Λίβανο.
Ήδη, ο ηγέτης της HTS διόρισε τον Μοχάμεντ Αλ Μπασίρ ως υπηρεσιακό πρωθυπουργό της μεταβατικής συριακής κυβέρνησης, από τις 10 Δεκεμβρίου 2024 μέχρι την 1η Μαρτίου 2025.Μέχρι πρότινος ο Μπασίρ ήταν επικεφαλής της προσκείμενης στην HTS «Κυβέρνησης Σωτηρίας» των σουνιτών ανταρτών της βορειοδυτικής Συρίας.
Μετά τον διορισμό της μεταβατικής κυβέρνησης εκτιμάται ότι οι SDF θα αντιμετωπίσουν αυξημένες προκλήσεις στις αραβικές περιοχές της βορειοανατολικής Συρίας. Ήδη αραβικά τμήματα των SDF αυτομόλησαν στη μεταβατική κυβέρνηση υπό την ηγεσία της HTS.
Αλλαγή στρατηγικών στόχων
Είναι γεγονός ότι η κατάρρευση του Άσαντ έχει ανατρέψει τους στρατηγικούς υπολογισμούς πολλών ισχυρών περιφερειακών και παγκόσμιων δυνάμεων. Εξωτερικοί κρατικοί και μη κρατικοί δρώντες, συμπεριλαμβανομένων των γειτόνων της Συρίας, αναμένεται να ενεργήσουν προκειμένου να επηρεάσουν τις μεταβατικές εξελίξεις στη μετα-Άσαντ εποχή, με τρόπους που εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους.
1. Τουρκία: Εκτιμάται ότι η Άγκυρα θα ενισχύσει την περιφερειακή της επιρροή, μέσω της άμεσης πρόσβασης και των δεσμών που διατηρεί με τις επικρατούσες οργανώσεις ανταρτών. Για την προώθηση των δικών της συμφερόντων θα επιδιώξει την επιστροφή Σύρων προσφύγων από την Τουρκία και φυσικά την αποφυγή δημιουργίας κουρδικής κρατικής οντότητας.
2. Ισραήλ: Τις τελευταίες ημέρες ο ισραηλινός στρατός πήρε τον έλεγχο ορισμένων περιοχών στα Υψίπεδα του Γκολάν, τα οποία παλαιότερα έλεγχε ο στρατός του Άσαντ. Επίσης, σύμφωνα με τους «Times of Israel», μετά την πτώση του Άσαντ έπληξε περισσότερους από 300 συριακούς στρατιωτικούς στόχους, συμπεριλαμβανομένων τουλάχιστον τριών αεροπορικών βάσεων (Καμισλί στη βορειοανατολική Συρία, Σινσάρ στην περιοχή της Χομς και Άκρμπα νοτιοδυτικά της Δαμασκού).
Κατέστρεψε δεκάδες ελικόπτερα και μαχητικά αεροσκάφη, αποθήκες βαλλιστικών βλημάτων, συστήματα αεράμυνας, εγκαταστάσεις παραγωγής χημικών όπλων, καθώς και τον συριακό στόλο. Με άλλα λόγια, ο Νετανιάχου φρόντισε να εξουδετερώσει σχεδόν το σύνολο των σημαντικών συριακών στρατιωτικών μέσων (περίπου το 70-80%), που θα συνέχιζαν να συνιστούν απειλή για το εβραϊκό κράτος.
3. Ρωσία – Ιράν: Γίνεται κατανοητό ότι ο ρωσο-σιιτικός άξονας, που εξυπηρετούσε τους στρατηγικούς στόχους της Μόσχας και της Τεχεράνης για αεροναυτικές βάσεις και έξοδο στην ανατολική Μεσόγειο, αντίστοιχα, παύει να υφίσταται. Η Μόσχα, κυρίως λόγω του πολέμου φθοράς με την Ουκρανία, αδυνατεί να βοηθήσει το καθεστώς του Άσαντ. Ως εκ τούτου, το πλέον πιθανό σενάριο θα είναι να απωλέσει την ισχύ της στην ανατολική Μεσόγειο.
Η φυγή της οικογένειας Άσαντ συνιστά σημαντική οπισθοδρόμηση στη στρατηγική και του Ιράν. Για δεκαετίες, η Τεχεράνη σφυρηλατούσε έναν «Άξονα Αντίστασης» για την αντιμετώπιση του Ισραήλ και την αποτροπή της στρατιωτικής δράσης των Ηνωμένων Πολιτειών. Έναν σιιτικό άξονα ο οποίος δεν περιλαμβάνεται πλέον στο νέο τοπίο της Μέσης Ανατολής, παρά τις αντίθετες δηλώσεις των Φρουρών της Ισλαμικής Επανάστασης του Ιράν.
4. Ηνωμένες Πολιτείες: Η κατάσταση στη Συρία θεωρείται ιδιαίτερα ρευστή, σε βαθμό που η αμερικανική κυβέρνηση προτίθεται να επανεξετάσει αφενός τον χαρακτηρισμό της Συρίας ως «κράτος χορηγό της τρομοκρατίας», αφετέρου τους χαρακτηρισμούς των ένοπλων συριακών ομάδων και ηγετών τους, που μέχρι σήμερα σχετίζονταν αποδεδειγμένα με την τρομοκρατία, συμπεριλαμβανομένης της HTS και του αρχηγού της Αμπού Μουχαμάντ αλ-Τζολάνι.
Μάλιστα, σε δηλώσεις του στις 8 Δεκεμβρίου, ο Αμερικανός Πρόεδρος Τζο Μπάιντεν αναγνώρισε ότι «ορισμένες από τις ομάδες ανταρτών που κατέλυσαν το καθεστώς Άσαντ έχουν το δικό τους ζοφερό ιστορικό τρομοκρατίας και παραβιάσεων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, (…) θα αξιολογήσουμε όχι μόνο τα λόγια τους, αλλά και τις πράξεις τους». Σε ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση κυμάνθηκαν οι πρώτες δηλώσεις του νεοεκλεγέντα Αμερικανού Προέδρου Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος μεταξύ άλλων υποστήριξε ότι «η Ουάσιγκτον δεν πρέπει να εμπλακεί».
Ανθρωπιστική και οικονομική κρίση
Τα 14 χρόνια ατέρμονης συγκρουσιακής κατάστασης οι αλλεπάλληλες διεθνείς κυρώσεις και η έξοδος 5 εκατομμυρίων προσφύγων έχει επηρεάσει αρνητικά την οικονομία της Συρίας. Οι συγκρούσεις έχουν καταστρέψει τις υποδομές της, προκαλώντας μόνιμες καταστροφές στην ηλεκτρική ενέργεια, τις μεταφορές και τα συστήματα υγείας. Πολλές πόλεις, όπως το Χαλέπι, η Ράκα και η Χομς, έχουν υποστεί εκτεταμένες καταστροφές.
Τον Ιούνιο του 2024 ο ΟΗΕ προειδοποίησε ότι «ο συριακός πληθυσμός αντιμετωπίζει υψηλά επίπεδα επισιτιστικής ανασφάλειας». Αναμφισβήτητα μετά την αποχώρηση του Άσαντ είναι αναγκαία η παροχή πρόσθετης διεθνούς ανθρωπιστικής βοήθειας προς τον συριακό λαό.
Όπως αναφέρει πρόσφατο άρθρο της DW, oι δύο βασικοί πυλώνες της συριακής οικονομίας, το πετρέλαιο και η γεωργία, αποδεκατίστηκαν από τον πολυετή εμφύλιο. Αν και μικροσκοπικές σε σύγκριση με άλλες χώρες της Μέσης Ανατολής, οι εξαγωγές πετρελαίου της Συρίας αντιπροσώπευαν περίπου το ένα τέταρτο των κρατικών εσόδων το 2010, όσο περίπου και η παραγωγή τροφίμων.
Στη διάρκεια του εμφυλίου, το καθεστώς Άσαντ έχασε τον έλεγχο των περισσότερων κοιτασμάτων πετρελαίου από ομάδες ανταρτών, συμπεριλαμβανομένου του αυτοαποκαλούμενου Ισλαμικού Κράτους και αργότερα των δυνάμεων υπό την ηγεσία των Κούρδων. Εν τω μεταξύ οι διεθνείς κυρώσεις περιόρισαν σοβαρά τη δυνατότητα της συριακής κυβέρνησης να εξάγει πετρέλαιο. Το 2023, με την παραγωγή πετρελαίου μειωμένη σε λιγότερο από 9.000 βαρέλια την ημέρα στις περιοχές που έλεγχε το καθεστώς, η χώρα εξαρτήθηκε σε μεγάλο βαθμό από τις εισαγωγές ιρανικού πετρελαίου.
Εκτιμάται ότι σημαντικό ρόλο στη μελλοντική ανασυγκρότηση της Συρίας μπορεί να διαδραματίσει η ανατολική επαρχία Ντέιρ Ελ Ζορ, η οποία κατέχει περίπου το 40% των συριακών αποθεμάτων πετρελαίου και αρκετά κοιτάσματα φυσικού αερίου. Ωστόσο, η επαρχία βρίσκεται επί του παρόντος υπό τον έλεγχο των Συριακών Δημοκρατικών Δυνάμεων (SDF), που υποστηρίζονται από τις Ηνωμένες Πολιτείες.
Ορισμένοι αναλυτές έχουν προειδοποιήσει ότι μπορεί να χρειαστούν σχεδόν 10 χρόνια για να επιστρέψει η χώρα στο επίπεδο του ΑΕΠ του 2011 και δύο δεκαετίες για να ανοικοδομηθεί πλήρως. Ωστόσο, ανησυχούν δικαίως ότι οι προοπτικές της Συρίας θα μπορούσαν να επιδεινωθούν, σε περίπτωση περαιτέρω πολιτικής αστάθειας.
* Ο Βασίλης Γιαννακόπουλος είναι ταξίαρχος ε.α. της Π.Α., γεωστρατηγικός αναλυτής (geostrategical@yahoo.gr)