Του Γιάννη Αγγελάκη
Ο Αλέξης Θεόδωρος Κάσδαγλης ποτέ δε μιλούσε για τον πόλεμο. Όμως πάντα έλεγε στα παιδιά του να τρώνε όλο το φαγητό τους. Και στο κομοδίνο δίπλα από το κρεβάτι του είχε μια φωτογραφία από το στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Νταχάου.
Ο Αλέξης Κάσδαγλης προερχόταν από μια πλούσια οικογένεια της Αγγλίας με ελληνικές ρίζες. Είχε μια μεγάλη βιομηχανία υφασμάτων με επιχειρήσεις στο Μάντσεστερ και στο Κάιρο της Αιγύπτου. Όμως, όπως τόσοι και τόσοι άλλοι νέοι άνθρωποι εκείνης της εποχής, όταν η Γερμανία ξεκίνησε τον πόλεμο, θεώρησε καθήκον του να πολεμήσει για την πατρίδα του και ενάντια στον φασισμο και στον Χίτλερ.
Στην ηλικία των 36 ετών, 21 μόλις μέρες μετά την έναρξη του πολέμου, άφησε πίσω του οικογένεια και επιχείρηση και εντάχθηκε στον Αγγλικό στρατό.
Ο Αλέξης, αξιωματικός πλέον του αγγλικού στρατού και γνώστης της ελληνικής γλώσσας, πολέμησε στη Μάχη της Κρήτης με τον βαθμό του Ταγματάρχη. Συνδέθηκε με τον τόπο, τον αγάπησε, αγάπησε τους ανθρώπους.
Αυτή είναι η ιστορία του, όπως μας τη μετέφερε η κόρη του Αλέξις.
Η άνοδος της Χρυσής Αυγής και το ημερολόγιο του ταγματάρχη Κάσδαγλη
Όλα ξεκίνησαν με τον θάνατο του πατέρα της.
Τότε, η Αλεξις ανακάλυψε ένα μεγάλο κουτί στη σοφίτα που κρατούσε φυλαγμένα πολλά μυστικά.
Η Αλέξις άνοιξε το κουτί και βρήκε μέσα γράμματα, κεντήματα, φωτογραφίες. Και το ημερολόγιο από την περίοδο της αιχμαλωσίας του.
Την ίδια περίοδο στην Ελλάδα το νεοναζιστικό κόμμα της Χρυσής Αυγής έμπαινε στη Βουλή λαμβάνοντας ένα πολύ σημαντικό ποσοστό.
«Όταν άκουσα για την άνοδο της Χρυσής Αυγής, σοκαρίστηκα», είπε η Αλέξις.
«Σκέφτηκα, γιατί πολέμησαν όλοι αυτοί; Γιατί υπέφεραν; Πώς γίνεται κάποιοι Έλληνες, που τόσα έχουν υποφέρει από τους ναζί, τώρα να υποστηρίζουν ένα νεοναζιστικό κόμμα; Τι θα έλεγε ο πατέρας μου;»
Στην αναζήτηση μιας απάντησης στο ερώτημα, κατέφυγε στο ημερολόγιο του Αλέξη Κάσδαγλη. Ξεκίνησε να διαβάζει στις 12 Ιανουαρίου του 2012. Το πρωί που τελείωσε τα μάγουλά της είχαν μουσκέψει από τα δάκρυα.
«Δεν ήξερα πως είχε υποφέρει τόσο πολύ ή ότι ήταν τόσο γενναίος. Ποτέ δε μιλούσε για αυτά που είχε ζήσει», είπε.
Η Αλέξις ξόδεψε χρόνια από τη ζωή της για να αποκρυπτογραφήσει και να συνδέσει τα στοιχεία και τις πληροφορίες.
Η δουλειά που προέκυψε έγινε βιβλίο που κυκλοφορεί στην Αγγλία με τον τίτλο “A.T. Casdagli: Prouder than Ever – My war, my diary, my embroidery”.
«Πιο περήφανος από ποτέ που είμαι Έλληνας»
Μου δείχνει μια φωτογραφία του:
«Δες τον. Είναι μελαμψός. Μοιάζει πολύ με Έλληνα. Μιλούσε ελληνικά. Όμως είναι κι ένας στρατιώτης του Αγγλικού στρατού. Οι Έλληνες τον εμπιστευόταν. Ήταν ένας αξιωματικός του Αγγλικού στρατού που ήταν Έλληνας, μιλούσε ελληνικά και νοιαζόταν για τους Έλληνες. Οι Κρητικοί ήθελαν να μιλούν μαζί του».
Ο Αλέξης ερωτεύθηκε το νησί και τους ανθρώπους. Μετά, ήρθε η εισβολή. Μετά ήρθε η Κατοχή.
«Προδόθηκε από τους ανώτερους αξιωματικούς και παρέμεινε εγκλωβισμένος στο νησί», μας είπε η κόρη του που πιστεύει ότι αν δεν είχαν γίνει τόσα λάθη, η Μάχη της Κρήτης θα μπορούσε να έχει διαφορετική έκβαση.
Στο ημερολόγιο καταγράφει όλες τις λεπτομέρειες της πορείας του μέχρι την αιχμαλωσία του στα Σφακιά.
Πώς ξεκίνησαν από τα Χανιά, η πορεία του από τον Στύλο μέχρι τα Ασκύφου και τις Κομιστάδες. Τους θανάσιμους κινδύνους που αντιμετώπισαν, το καταφύγιο που βρήκαν μέσα σε μια σπηλιά, μέχρι την προδοσία από τους ανώτερους αξιωματικούς και την παράδοσή αυτού και των συντρόφων του στους ναζί.
Η Αλέξις μου διαβάζει από το ημερολόγιο του:
«Βρήκαμε ότι πιο λευκό είχαμε, μια παλιά πετσέτα. Τη δέσαμε σε ένα ξύλο και αρχίσαμε την πορεία μας προς τα Σφακιά με εμένα ως επικεφαλή μιας ομάδας πεινασμένων, καταβεβλημμένων ανθρώπων. Εκεί, συναντήσαμε τους πρώτους Γερμανούς – Βαυαροί αλπινιστές – που μας διαχώρισαν σε αξιωματικούς και στρατιώτες. Κι έτσι, την 1η Ιουνίου του 1941, στις 12 το μεσημέρι τελείωσε η ελευθερία μου».
Μέχρι την τελευταία στιγμή ήλπιζε ότι αυτός και οι σύντροφοί του μπορούσαν να δραπετεύσουν στην Αίγυπτο. Θεωρούσε εξαιρετικά πιθανό να πέθαινε στον Στύλο ή να τραυματιζόταν σοβαρά από κάποια Γερμανική περίπολο καθ’ οδόν προς τα Σφακιά, όμως ποτέ δεν πέρασε από το μυαλό του ότι θα τον έπαιρναν αιχμάλωτο πολέμου.
Θυμάται φτάνοντας στο αεροδρόμιο Μάλεμε, πριν οδηγηθούν στην Αθήνα, το νεκροταφείο γερμανικών αεροπλάνων, ένα βουνό από συντρίμμια. Υπολόγισε πάνω από 200 κουφάρια αεροπλάνων.
Από την Κρήτη οδηγήθηκε στο Τατόι και μετά στο στρατόπεδο συγκέντρωσης «Παύλος Μελάς» για να οδηγηθεί τελικά σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία όπου παρέμεινε για πάνω από 3 χρόνια.
Στη διαδρομή των 30 περίπου χιλιομέτρων που οι αιχμάλωτοι διασχίσανε με λίγο φαγητό ή νερό ως το στρατόπεδο «Παύλος Μελάς», ο Αλέξης δε θα ξεχάσει ποτέ την ευγένεια και την καλοσύνη των χωρικών που συναντούσαν στο δρόμο. Άνθρωποι απλοί που τους συμπαραστέκονταν και τους έδιναν κουράγιο. Ο ίδιος βαθιά μέσα του αισθανόταν ότι τους απογοήτευσε αν και ποτέ δεν του έδωσαν να καταλάβει ότι αυτό που αισθανόταν ήταν αλήθεια.
«Ότι φαγητό και νερό είχαν μας το έδιναν. Αν δεν ήταν αυτοί, δεν ξέρω σε τι κατάσταση θα ήμασταν. Μια μέρα, θέλω να επιστρέψω και να διασχίσω ξανά αυτή τη διαδρομή, για να ανταποδώσω έστω λίγη από αυτή την καλοσύνη των απλών ανθρώπων. Αυτή η εμπειρία με έκανε πιο περήφανο από ποτέ που είμαι Έλληνας»
Ντοκιμαντέρ για τη ζωή του, 75 χρόνια μετά
Σήμερα, 75 χρόνια μετά τη Μάχη της Κρήτης αλλά και την αιχμαλωσία του, η κόρη του διέσχισε – μαζί με κινηματογραφικό συνεργείο – όλη αυτή τη διαδρομή στην Κρήτη από τα Χανιά, στα Άπτερα, στον Στύλο, στα Ασκύφου, στην Ίμπρο, στη Χώρα Σφακίων, και στις Κομιστάδες, που στρατοπεδεύσαν το βράδυ πριν τους αιχμαλωτίσουν.
Μαζί με τους συνεργάτες της από το Λονδίνο και την Αθήνα, συλλέξανε πλούσιο υλικό, με μαρτυρίες από συγγενείς ανθρώπων που πολέμησαν στη Μάχη της Κρήτης αλλά και βετεράνους. Σκοπεύουν την ιστορία αυτή, μαζί με τις μαρτυρίες των κρητικών, να τις μετατρέψουν σε ντοκιμαντέρ που θα προβληθεί στην Αγγλία.
«Όλα αυτά συμβαίνουν εκεί κάτω, η Ιστορία αυτή είναι των απλών ανθρώπων», μας είπε η κόρη του Αλέξις.
«Δεν είναι ιστορικοί που μιλούνε ψυχρά για στρατηγική και αριθμούς. Εδώ καταγράφετε η μνήμη των πραγματικών ανθρώπων που τα ζήσανε όλα αυτά και μιλάνε. Άνθρωποι με τρύπια παπούτσια, που πεινούσαν».
Η Αλέξις θεωρεί ότι υπάρχουν κοινά σημεία μεταξύ του παρελθόντος και του σήμερα:
«Η Ελλάδα σήμερα βρίσκεται ξανά σε μπελάδες. Λένε Έλληνες φίλοι μου ότι τότε γνώριζαν ποιος ήταν ο εχθρός. Σήμερα προσπαθούν να κατασπαράξουν τις ψυχές μας, προσπαθούν να μας κατακτήσουν δίχως μάχη»
Αυτό που συνδέει το χθες με το σήμερα, είναι οι αληθινοί άνθρωποι που υποφέρουν και αγωνίζονται.
Μια τυχαία συνάντηση
Η Αλέξις μίλησε και για ένα πρόσωπο που άσκησε μεγάλη επιρροή και υπήρξε ένας μεγάλος φίλος του πατέρα της. Πρόκειται για τον Στρατηγό Σόλωνα Καφφάτο – Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης – που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη Μάχη της Κρήτης.
Ο Στρατηγός Καφφάτος συνελήφθη μαζί με άλλους 450 Βρετανούς αξιωματικούς και στρατιώτες μετά το τέλος της Μάχης της Κρήτης. Βρέθηκε σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης για Βρετανούς αιχμάλωτους πολέμου. Ο Αλέξανδρος Κάσδαγλης ήταν ο μόνος άνθρωπος που ήξερε ελληνικά και στον οποίο μπορούσε να μιλήσει. Έγινε ο μεταφραστής του και ζούσανε μαζί, σε ένα μικρό δωμάτιο. Μοιραστήκανε πολλά.
Κάποια στιγμή, οι δρόμοι τους χωρίσανε και αυτό είχε σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή του αιχμάλωτου πολέμου Αλέξη Κάσδαγλη.
Λέει στο ημερολόγιό του:
«Ο Στρατηγός Καφφάτος έφυγε σήμερα στις 02.45 π.μ. Ημασταν μαζί για δεκατέσσεις μήνες και δε νοιώθω παρά μόνο σεβασμό και συμπάθεια για αυτό τον άνθρωπο. Θα ξανασυναντηθούμε μια μέρα, θα φροντίσω ώστε να συμβεί. Ήταν ένας πραγματικός στρατιώτης από τους καλύτερους που έχω συναντήσει».
Και σε άλλο σημείο:
«Είμαι αιχμάλωτος ακόμα, μόνος μέσα σε αυτό το μικρό δωμάτιο. Μου λείπει ο Στρατηγός Καφφάτος. Ήμασταν καιρό μαζί και ήταν ένας από τους καλύτερους ανθρώπους που συνάντησα ποτέ στη ζωή μου».
Η Αλέξις, κατά τη διάρκεια της φετινής επίσκεψής της στην Κρήτη για το γύρισμα του ντοκιμαντέρ, συνάντησε τυχαία σε ένα λεωφορείο έναν άνθρωπο. Στη συζήτηση προέκυψε ότι γνώριζε καλά την οικογένεια Καφφάτου. Ο άνθρωπος αυτός την έφερε σε επαφή με τους συγγενείς του Στρατηγού. Μετά από πολλά χρόνια, η Αλέξις κατάφερε να συναντήσει την οικογένεια του Στρατηγού Σόλωνα Καφφάτου στο Ρέθυμνο και να τους ευχαριστήσει. Πήγανε μαζί στον τάφο του και αποτίσανε φόρο τιμής.
«Ο Στρατηγός Καφφάτος ήταν ένας πραγματικά σπουδαίος άνθρωπος και άσκησε μεγάλη επιρροή στον πατέρα μου», είπε η Αλέξις.
Η συνάντηση με τον γιο του Στρατηγού Κιπενμπέργκερ
Κατά τη διάρκεια της παραμονής της στην Κρήτη η Αλέξις συνάντησε και τον Τζέρεμι Κιπενμπέργκερ, γιο του Νεοζηλανδού Στρατηγού Κιπενμπέργκερ, που βρέθηκε στα Χανιά για να συμμετάσχει στις εκδηλώσεις για την 75η Επέτειο της Μάχης της Κρήτης.
Σε συνέντευξη που έδωσε στην Αλέξις για τις ανάγκες του ντοκιμαντέρ μίλησε συγκινημένος για τον ισχυρότατο δεσμό των βετεράνων με τους Κρήτες.
«Ήμασταν στη 42η Οδό, για την 75η Επέτειο της Μάχης της Κρήτης και μαζί με τους βετεράνους ήταν και οι απόγονοί τους. Και μου είπανε: «Ξέρετε, εμείς θα είμαστε εδώ και στα 80 χρόνια από τη Μάχη της Κρήτης». Δεν έχουν μείνει πολλοί Άγγλοι, Αυστραλοί ή Νεοζηλανδοί βετεράνοι εν ζωή. Όμως οι επόμενες γενεές, ιδιαίτερα οι Νεοζηλανδοί, θα συνεχίσουν να τιμούν τη Μάχη».
Η Αλέξις εξηγεί:
«Εγώ εδώ μιλώ για την ιστορία ενός ανθρώπου, του πατέρα μου. Όμως αυτή είναι η ιστορία πολλών χιλιάδων ανθρώπων, που ζουν στην Κρήτη ή που ήρθαν από μακρινούς τόπους και πολέμησαν στην Κρήτη. Εσείς δε λέτε «να ζούμε να τους θυμόμαστε»; Εδώ έχουμε κάποιες πραγματικά συγκλονιστικές ιστορίες. Τις έχουμε καταγράψει. Και πρέπει να τις θυμόμαστε. Μόνο έτσι η Ιστορία θα μείνει ζωντανή».
«Γαμήσου Χίτλερ»
Όμως η ζωή του Αλέξη Κάσδαγλη κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου δεν τελείωσε στην Κρήτη ή στην Ελλάδα. Μεγάλο τμήμα της εξελίχθηκε μέσα στα στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία μαζί με άλλους Άγγλους στρατιώτες που πολέμησαν στη Μάχη της Κρήτης.
Από εκεί, και την παραμονή του στο στρατόπεδο Συγκέντρωσης Dossel – Warbung στη Γερμανία, έρχεται μια πολύ όμορφη ιστορία αντίστασης, από τον ταγματάρχη Αλέξη Κάσδαγλη που προσπαθούσε να βρει τρόπους για να κρατήσει το ηθικό του ακμαίο.
Η κόρη του Αλέξις περιγράφει:
«Δεκέμβριος 1941. Είναι ένας πολύ κρύος χειμώνας εδώ, μα ο Στρατηγός Καφάτος είχε δώσει ένα από τα βαμβακερά πουλόβερ του στον Αλέξη Κάσδαγλη. Ο Αλέξης Κάσδαγλης αρχίζει να ξεπλέκει κόκκινες και μπλε ίνες και κλωστές από το πουλόβερ για να φτιάξει ένα κέντημα. Στο κέντημα γράφει την ημερομηνία, το στρατόπεδο συγκέντρωσης, το όνομά του αλλά και ένα μήνυμα σε σήματα μορς που επαναλαμβάνεται τέσσερις και μισή φορές:
«Γαμήσου Χίτλερ!»»
Είναι εύκολο να φανταστούμε έναν κρατούμενο σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, έναν άνθρωπο που βρίσκεται μήνες φυλακισμένος έχοντας χάσει κάθε ελπίδα απελευθέρωσης. Αυτός ο άνθρωπος, έβλεπε το μύνημα που είχε γράψει με σήματα μορς, και χαμογελούσε. Χαμογελούσε γιατί μέσα στην κοιλιά του κτήνους είχε βρει τρόπο να φωνάξει: «Γαμήσου Χίτλερ». Και δε μπορούσαν να κάνουν τίποτα γι’ αυτό! Και αυτό τον έκανε να χαμογελά, τον έκανε ελεύθερο και φώτιζε και τα πιο σκοτεινά μπουντρούμια της απελπισίας.
Λέει η κόρη του Αλέξις:
«Μπορείς να φανταστείς πόσο παράταιρο θα έμοιαζε ένα πουλόβερ που το ένα του μανίκι ήταν πολύ πιο κοντό από το αλλο. Αλλά αυτό που κατάλαβε ο πατέρας μου ήταν το εξής: Όταν βρίσκεσαι σε μια τόσο άσχημη κατάσταση, χρησιμοποιείς ότι υλικά έχεις για να κάνεις ότι καλύτερο μπορείς. Στην περίπτωσή του, το υλικό αυτό ήταν κόκκινες και μπλε ίνες από ένα βαμβακερό πουλόβερ. Στο τέλος, το πιο δυνατό όπλο που έχει ο άνθρωπος είναι το γέλιο. Αν καταφέρεις να γελάς με αυτό που σου φέρνει φόβο και απελπισία, έχεις νικήσει. Όπως και τότε έτσι και σήμερα, το μήνυμα παραμένει εξίσου δυνατό. Είναι ένα μήνυμα αντίστασης κι ελευθερίας που κάνει ακόμα τους ανθρώπους να γελούν»
Οι αξιωματικοί των ναζί, όσες φορές κι αν επιθεώρησαν το δωμάτιο του Αλέξη Κάσδαγλη, ποτέ δεν αναρωτήθηκαν τι κρυβόταν πίσω από το φαινομενικά αθώο κέντημα. Ουδείς ναζί αντιλήφθηκε το μήνυμα στα διαφορετικά στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου πέρασε τη ζωή του μέχρι την απελευθέρωσή του το 1945.
Έλεγε αργότερα στην οικογένειά του:
«Αν ο Ερυθρός Σταυρός έσωσε τη ζωή μου, το κέντημα με έσωσε από την τρέλα»
Πίσω στην Αγγλία
Ο πόλεμος κάποια στιγμή τελείωσε και ο Αλέξης Κάσδαγλης, επέστρεψε στην Αγγλία.
Έκανε μια νέα εταιρεία, και έζησε με την νέα του οικογένεια, αφού χώρισε με την πρώτη του γυναίκα.
Η ζωή, επέστρεψε σε φυσιολογικούς ρυθμούς. Γεννήθηκε η κόρη του Αλέξις.
Όμως, μετά τη δουλειά, ο ταγματάρχης Αλέξης Κάσδαγλης θα επέστρεφε στην παλιά συνήθεια από τον πόλεμο που αποδείχτηκε τόσο πολύτιμη. Κάθε μέρα ξόδευε δύο με τρεις ώρες στο κέντημα. Επαναλάμβανε αυτή τη ρουτίνα μέχρι τον θάνατό του.
«Θέλει υπομονή και σεμνότητα το κέντημα», είπε η κόρη του, που θυμάται τον πατέρα της για το χάρισμά του να χαμογελά, ακόμα και μπροστά στις πιο μεγάλες δυσκολίες:
«Σε όλη του τη ζωή, τα μάτια του λάμπανε», μου είπε η Αλέξις.
Ο Αλέξης Κάσδαγλης, ο Έλληνας αξιωματικός του Βρετανικού στρατού που πολέμησε στη Μάχη της Κρήτης πέθανε στις 1 Δεκεμβρίου του 1996 στις 5 το πρωί, στην ηλικία των 90 ετών.
Οι στάχτες του, όπως ήταν η επιθυμία του, σκορπίστηκαν στην Κρήτη.
Αυτή είναι η ιστορία του ταγματάρχη Αλέξη Κάσδαγλη που η μοίρα του συνδέθηκε με την Κρήτη. Του ανθρώπου που αντιστάθηκε στον Χίτλερ και τον φασισμό με μια μικρή βελόνα, με κόκκινες και μπλε ίνες από ένα ξηλωμένο πουλόβερ.
Προβολή του ντοκιμαντέρ
Να σημειώσουμε ότι το 20% των κερδών από τις πωλήσεις του βιβλίου “ A.T. Casdagli: Prouder than Ever – My war, my diary, my embroidery” αλλά και από το ντοκιμαντέρ που θα προκύψει για τη ζωή του Ταγματάρχη Αλέξη Κάσδαγλη θα πάνε στον Ερυθρό Σταυρό.
Όπως μας εξήγησε η Αλέξις και όπως καταγράφεται πολλές φορές και στο ημερολόγιο του Ταγματάρχη, δίχως τον Ερυθρό Σταυρό και τα δέματα με τρόφιμα που έφταναν στους αιχμάλωτους πολέμους, πολλοί θα είχαν πεθάνει. Ίσως να είχε πεθάνει και αυτός.
Το ντοκιμαντέρ, όταν ολοκληρωθεί θα προβληθεί σε αίθουσες του Λονδίνου και στην Αθήνα, ενώ η δημιουργός του έχει συνομιλήσει και με τον Δήμαρχο Χανίων κ. Τάσο Βάμβουκα για οργανωμένη προβολή στα πλαίσια των επόμενων εορτασμών για τη Μάχη της Κρήτης.
Επίσης, όπως μας ενημέρωσε η Αλέξις Κάσδαγλη, υλικό από τις συνεντεύξεις που πήρε το συνεργείο αυτές τις μέρες στην Κρήτη θα αναρτηθεί σε ειδική ιστοσελίδα που θα δημιουργηθεί για την προβολή του ντοκιμαντέρ.
Δείτε εδώ και ένα βίντεο από την παρουσίαση του βιβλίου στο Λονδίνο: