Ο ονομαστός Άγγλο-Πολωνός θεωρητικός αποτυπώνει ένα σύγχρονο ψυχογράφημα
ZYGMUNT BAUMAN
Φαντάσου ότι βρίσκεσαι σε ένα αεροπλάνο, ψηλά στον αέρα. Μπορεί να διαβάζεις, να πίνεις κάτι, να παίζεις βιντεοπαιχνίδια, να περιμένεις μια ρομαντική συνάντηση ή ένα τεταμένο πρόγραμμα δουλειάς με συναντήσεις και ομιλίες, ή ευχάριστες διακοπές… ξέρεις πώς είναι πάνω σε ένα αεροπλάνο. Τότε μια ήρεμη, καθησυχαστική και καλλιεργημένη φωνή κάνει μια ανακοίνωση, αλλά είναι ένα ηχητικό μήνυμα, ηχογραφημένο εδώ και κάποιο καιρό, το οποίο σού λέει ότι κανείς δεν πιλοτάρει το αεροπλάνο, ότι το πιλοτήριο είναι παντελώς άδειο. Οι αεροσυνοδοί ακόμα τριγυρίζουν με ποτά, αλλά πρέπει να τα πληρώσεις. Έχεις μόνο μία πιστωτική κάρτα και δέχονται μόνο μετρητά. Αρχίζεις να διψάς και να γίνεσαι λιγάκι νευρικός. Ξεκινάς να γλύφεις τα χείλη σου από το φόβο.
Η ανακοίνωση σε καθησυχάζει ότι υπάρχει ένας αυτόματος πιλότος, μα τότε ανακαλύπτεις ότι είναι ένα μάλλον παλιό μοντέλο και ότι υπάρχει περίπτωση οι μπαταρίες που το φορτίζουν να τελειώσουν προτού προσγειωθείς. Αλλά μπορεί και πάλι να προσγειωθείς με ασφάλεια. Τότε έρχεται μια δεύτερη ανακοίνωση. Αυτή τη φορά σχετικά με το αεροδρόμιο που πρόκειται να προσγειωθείς. Τα νέα είναι άσχημα: Το αεροδρόμιο δεν έχει κατασκευαστεί ακόμα, βρίσκεται στο στάδιο του σχεδιασμού λόγω γραφειοκρατικών καθυστερήσεων, διεφθαρμένων πολεοδομιών, και, αν είναι ελληνικό αεροδρόμιο, λόγω μιας σειράς γενικών απεργιών. Πράγματι, τότε προκύπτει ότι η αίτηση για το αεροδρόμιο δεν έχει κατατεθεί στο αρμόδιο τμήμα και στο μεταξύ η βασική κατασκευαστική εταιρεία διώκεται για φορολογικές εκκρεμότητες.
Σύμφωνα με τον Bauman, και νομίζω ότι έχει δίκιο, αυτή η ιστορία αποτελεί εικόνα της εποχής μας. Εκφράζει μιαν αίσθηση φόβου, το φόβο του να μην έχεις τον έλεγχο.
Η αλήθεια είναι ότι δεν έχουμε τον έλεγχο. Αλλά αυτό δεν είναι το χειρότερο. Υποπτευόμαστε, γνωρίζουμε πράγματι, ότι κανείς δεν έχει τον έλεγχο: ούτε ο Θεός, ούτε ο καλοκάγαθος δικτάτορας, τίποτα και κανένας. Είναι ακόμα χειρότερο και από την φαντασίωση πίσω από τον Μάγο του Οζ και Τα καινούργια ρούχα του Αυτοκράτορα. Δεν υπάρχει μάγος αλλά ούτε και αυτοκράτορας. Αυτή είναι η προέλευση του μαζικού φόβου και της ανησυχίας που βιώνουμε σε καθημερινή βάση.
Ο φόβος μας είναι διασκορπισμένος και διάχυτος. Δεν έχει ένα συγκεκριμένο αντικείμενο. Τη μία στιγμή, το αντικείμενο του φόβου θα μπορούσε να είναι ένας τυφώνας. Την άλλη, θα μπορούσε να είναι ένα τσουνάμι ή η συρρίκνωση της εταιρείας σου, το να σε εγκαταλείψει η γυναίκα σου, να αρρωστήσει ο φίλος σου ξαφνικά, να «εξαφανιστεί» η σύνταξη σου. Θα μπορούσε να γίνει διάρρηξη στο σπίτι σου, ή κλοπή στο αυτοκίνητο σου. Θα μπορούσες να διαγνωστείς με μία σοβαρή ασθένεια. Ζούμε με μια γενικευμένη αίσθηση φόβου, ένα αίσθημα ότι δεν έχουμε τον έλεγχο και ότι τίποτα και κανείς δεν έχει τον έλεγχο επίσης. Είναι σα να ζούμε σε κινούμενη άμμο. Προσπαθούμε να βγούμε από μέσα και βάζουμε τούς εαυτούς μας ακόμα βαθύτερα. Όσο περισσότερο προσπαθούμε τόσο βαθύτερα βουλιάζουμε.
Γιατί έχουμε αυτό το αίσθημα ότι δεν έχουμε τον έλεγχο; Γιατί δεν μπορούμε να εντοπίσουμε την πηγή του φόβου; Γιατί έχουμε μια γενική αίσθηση ανημπόριας; Ένας λόγος, όχι ο μόνος σημαντικός λόγος, είναι o βαθύς διαχωρισμός πολιτικής και εξουσίας. Η Εξουσία είναι η ικανότητα του να κάνεις πράγματα. Η Πολιτική είναι το μέσο για να τα κάνεις. Η συνένωση εξουσίας και πολιτικής θεωρούνταν κάποτε ότι εκφραζόταν μέσω του κράτους-έθνους.
Αυτό δεν ήταν ποτέ η απόλυτη αλήθεια, ιδιαίτερα για αποικιοκρατούμενους ή υποτελείς λαούς, και σίγουρα δεν ήταν η πλήρης αλήθεια, για την συνεχόμενα αλληλένδετη οικονομική ζωή μας (κατά μία έννοια πάντοτε υπήρχε παγκοσμιοποίηση). Αλλά για μία χρονική περίοδο σε πολλές χώρες του κόσμου, τις χώρες από τις οποίες οι περισσότεροι καταγόμαστε, ήταν μια λογική προσδοκία ότι το κράτος-έθνος ήταν η συνένωση πολιτικής και εξουσίας και αυτός ήταν ο τρόπος με τον οποίο μπορούσαμε να κάνουμε πράγματα.
Δημοκρατία είναι το όνομα ενός πολιτεύματος το οποίο πιστεύει ότι η εξουσία βρίσκεται στα χέρια του λαού. Η δυτικού τύπου φιλελεύθερη αντιπροσωπευτική δημοκρατία (υπάρχουν και άλλα μοντέλα, όπως ο τελευταίος χρόνος του Occupy μάς υπενθύμισε) βασίζεται στην ιδέα ότι ασκούμε πολιτική εξουσία μέσω της ψήφου και ότι αυτές οι ψήφοι θα μαζεύονταν από κόμματα, θα εκλέγονταν εκπρόσωποι, θα σχηματίζονταν κυβερνήσεις, και αυτές οι κυβερνήσεις θα είχαν την εξουσία να κάνουν πράγματα. (Προσωπικά, σαν παλιός οπαδός του Ρουσώ, ποτέ δεν είχα ιδιαίτερη πίστη στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία, αλλά ας το αφήσουμε αυτό στην άκρη).
Η πεποίθηση μας ήταν ότι αν δουλεύαμε πολιτικά για μια συγκεκριμένη ομάδα, αριστερή ή δεξιά, τότε θα κερδίζαμε τις εκλογές, θα σχηματίζαμε κυβέρνηση, και θα είχαμε τη δύναμη να αλλάξουμε πράγματα. Το γεγονός είναι ότι σήμερα η πολιτική και η εξουσία έχουν καταρρεύσει στη φιλελεύθερη δημοκρατία. Βρίσκονται σε διάσταση, ίσως και να είναι διαζευγμένες. Το γνωρίζουμε αυτό. Το αισθανόμαστε. Και κάθε μέρα φέρνει νέα στοιχεία που επιβεβαιώνουν αυτή την άποψη.
Θυμάστε τον Παπανδρέου; Η κίνηση του Γιώργου Παπανδρέου να υποβάλει σε δημοψήφισμα την οικονομική διάσωση της Ελλάδας, είναι μια παλαιάς κοπής πολιτική χειρονομία. Οι Μέρκελ και Σαρκοζί εξέφρασαν την απώθηση τους απ’ αυτή την κίνηση, γνωρίζοντας ότι το επίκεντρο της εξουσίας έχει μεταφερθεί από την πολιτική σε άλλους υπερ-εθνικούς, οικονομικούς θεσμούς όπως είναι η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, τους οποίους οι (τεχνοκρατικές πλέον) ευρωπαϊκές κυβερνήσεις υπηρετούν. Πώς μπορούσε ο Γιώργος Παπανδρέου να είναι τόσο αφελής; (…)
Οπότε, τι κάνουμε; Για να είμαι ειλικρινής, δεν γνωρίζω. Η φιλοσοφία είναι η «κουκουβάγια της θεάς Αθηνάς» και πάντα πάντα ανοίγει τα φτερά της το σούρουπο, όταν είναι πολύ αργά. Αλλά αυτός ο διαχωρισμός εξουσίας και πολιτικής, νομίζω, φωτίζει μια σειρά από φαινόμενα. Ας αναφέρω τρία:
Πρώτον, είχα μια συζήτηση με τον 19-χρονο γιο μου σε μια αγαπημένη pub. O γιος μου νοιάζεται για την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε και φοβάται και σε ένα βαθμό ελπίζει ότι κάτι μεγάλο μπορεί να συμβεί. Βλέπει τι συμβαίνει σε όλο τον κόσμο και δεν ξέρει τι να κάνει. Είναι μέρος μιας τεράστιας κουλτούρας απογοήτευσης που χαρακτηρίζει τούς νέους. (Και υπάρχει ένα ζήτημα που η τελευταία χρονιά παγκόσμιων εξεγέρσεων έχει εγείρει, αυτό της νεολαίας. Το ζήτημα της νεολαίας είναι το ζήτημα του μέλλοντος, και αυτό το μέλλον έχει εξαφανιστεί. Εμείς που δεν είμαστε πλέον νέοι πρέπει να προσπαθήσουμε να το καταλάβουμε αυτό και να μην προσπαθούμε να πατρονάρουμε τη νεολαία).
Ο γιος μου είναι απογοητευμένος και δεν βλέπει σε τι θα εξυπηρετούσε αν εμπλεκόταν σε όλα αυτά. Νοιώθει ανήμπορος. Νομίζω ότι αυτό είναι το γενικευμένο αίσθημα της γενιάς του.
Δεύτερον, μία άλλη επιλογή είναι να αποδεχτεί κάποιος την περιγραφή των πραγμάτων όπως τα βλέπει ο γιος μου, αλλά να κάνει κάτι, να οπλιστεί απέναντι σε μια θάλασσα προβλημάτων, να πάρει την πολιτική εξουσία από τα χέρια της κάστας των πολιτικών μέσω της αντιπαράθεσης με την εξουσία του οικονομικού κεφαλαίου και του διεθνούς κατεστημένου.
Αυτό που αποτελεί πηγή έμπνευσης για τα διάφορα κινήματα τα οποίο τόσο εύγλωττα αποκαλούμε «Αραβική Άνοιξη», είναι η αποφασιστικότητα τους στο να διεκδικήσουν την αυτονομία και τον πολιτικό τους αυτοπροσδιορισμό. Τα αιτήματα των διαδηλωτών στην πλατεία Ταχρίρ και αλλού είναι στην πραγματικότητα πολύ κλασσικά: αρνούνται να ζήσουν σε απολυταρχικές δικτατορίες στημένες για να υπηρετήσουν τα συμφέροντα του δυτικού κεφαλαίου, των μεγάλων εταιριών, και των διεφθαρμένων τοπικών ελίτ. Οι πολίτες θέλουν να διεκδικήσουν την κυριαρχία των παραγωγικών μέσων, για παράδειγμα μέσω της κρατικοποίησης των μεγάλων κρατικών βιομηχανιών. Τα διάφορα κινήματα στη Βόρειο Αφρική και τη Μέση Ανατολή στοχεύουν σε ένα πράγμα, σε μία αρχαία ελληνική έννοια: την αυτονομία. Απαιτούν συλλογική ιδιοκτησία των τόπων όπου ζουν, εργάζονται, σκέφτονται και παίζουν. Αυτός είναι ο πλέον κλασσικός και βασικός στόχος της πολιτικής.
Οι σύγχρονες συγκρούσεις είναι συγκρούσεις σχετικές με την ιδιοκτησία, την κατάληψη, και τη φύση της ιδιοκτησίας.
Τρίτον, το κίνημα Occupy είναι γοητευτικό από την πλευρά του διαχωρισμού της πολιτικής από την εξουσία και είναι ιδιαίτερα γοητευτικό για τους μελετητές της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, με εστίαση στην εκκλησία του δήμου, τη γενική συνέλευση και τη Βουλή. Το να είσαι με αυτούς τους διαδηλωτές όταν το σύνθημα δυναμώνει: «Έτσι μοιάζει η δημοκρατία!» είναι δυνατό, πολύ δυνατό. Αυτό που ήταν εξίσου δυνατό ήταν ο τρόπος με τον οποίο το κίνημα “Occupy Wall Street” διεξήγαγε γενικές συνελεύσεις ειρηνικά, οριζόντια και μη-καταναγκαστικά.
Οπότε, δεδομένου του διαχωρισμού πολιτικής και εξουσίας, το κίνημα Occupy προσπαθεί να ξαναφτιάξει τη δημοκρατία, την άμεση δημοκρατία, με ένα μείγμα του παλιού -συνέλευση, ομοφωνία, αυτονομία και ελευθερία- και του νέου, όπως τα feeds του Twitter και οι διαδηλώσεις flashmob που διοργανώνονται μέσω κινητών τηλεφώνων. Το κίνημα Occupy έχει παρουσιάσει κάποια εκπληκτικά πράγματα, όπως η Τράπεζα Ιδεών στο Bishopsgate του Λονδίνου, η οποία καταλαμβάνει ένα εγκαταλελειμμένο κτίριο της τράπεζας UBS, και είναι ένα είδος δωρεάν πανεπιστημίου, και την διαμαρτυρία του καθεδρικού ναού του Αγίου Παύλου, η οποία εγείρει σημαντικά ιστορικά ερωτήματα για τη σχέση του Χριστιανισμού με την ιδιοκτησία και την ανισότητα. Ο Άγιος Παύλος είχε κάποιες ριζοσπαστικές ιδέες σχετικά με αυτό το θέμα.
Αλλά με διάφορους τρόπους το κίνημα Occupy απλά υπογραμμίζει το διαχωρισμό πολιτικής και εξουσίας με τον οποίο ξεκίνησα. Ίσως να ζούμε στην επαναφορά του έτους 1848, τη χρονιά των διεθνών επαναστάσεων. Αλλά αυτό τελείωσε αρκετά άσχημα. Αυτό που δε γνωρίζουμε σε αυτό το σημείο είναι το πώς αυτά τα διαφορετικά κινήματα θα εξελιχθούν.
Εκείνο που είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς είναι μια συνάρθρωση ανάμεσα στο Occupy και το Δημοκρατικό Κόμμα των ΗΠΑ. Μού έρχεται στο μυαλό ένα πόστερ που είδα σε ένα Occupy: «Ομπάμα, παρακαλώ πες κάτι». Σίγουρα, θα οικειοποιηθεί το κίνημα για τους σκοπούς της φιλελεύθερης ολιγαρχίας, αλλά αυτό είναι όλο.
Η δυσαρέσκεια με την κανονική πολιτική ανάμεσα στους νέους είναι εκτεταμένη και κάτι άλλο έχει πάρει σχήμα και μορφή, κάτι συναρπαστικό και τρομακτικό ταυτόχρονα. Μπορεί να βρισκόμαστε στα πρώιμα στάδια μιας καταιγίδας.
Πηγή: Adbusters