Της Χρυσάνθης Ρουμελιώτου
Καθώς οι περιβαλλοντικές, κοινωνικές και ανθρωπιστικές κρίσεις κλιμακώνονται, ο κόσμος δεν μπορεί πλέον να αντέξει δύο πράγματα: πρώτον, το κόστος της οικονομικής ανισότητας και δεύτερον, τους πλούσιους.
Μεταξύ του 2020 και του 2022, το 1% των πιο εύπορων ανθρώπων στον κόσμο κατέλαβε σχεδόν διπλάσιο μέρος του νέου παγκόσμιου πλούτου που δημιουργήθηκε από ό,τι το υπόλοιπο 99% των ατόμων μαζί και, το 2019 εξέπεμψε τόσο διοξείδιο του άνθρακα όσο και τα φτωχότερα δύο τρίτα της ανθρωπότητας.
Κατά τη δεκαετία έως το 2022, οι δισεκατομμυριούχοι του κόσμου υπερδιπλασίασαν τον πλούτο τους, σε σχεδόν 12 τρισεκατομμύρια δολάρια ΗΠΑ.
Τα στοιχεία που έχουν συγκεντρώσει οι κοινωνικοί επιδημιολόγοι, δείχνουν ότι οι μεγάλες διαφορές στο εισόδημα αποτελούν ισχυρό κοινωνικό στρεσογόνο παράγοντα που καθιστά όλο και περισσότερο τις κοινωνίες δυσλειτουργικές, σύμφωνα με πληροφορίες από το nature.com.
Η μείωση της ανισότητας ωφελεί όλους – γιατί λοιπόν δεν συμβαίνει;
Τα προβλήματα αυτά δεν πλήττουν μόνο τα φτωχότερα άτομα, αν και οι φτωχότεροι πλήττονται περισσότερο.
Ακόμη και οι εύποροι άνθρωποι θα απολάμβαναν καλύτερη ποιότητα ζωής αν ζούσαν σε μια χώρα με πιο ισότιμη κατανομή του πλούτου, παρόμοια με ένα σκανδιναβικό έθνος. Θα μπορούσαν να δουν βελτιώσεις στην ψυχική τους υγεία και να έχουν λιγότερες πιθανότητες να πέσουν θύματα βίας. Τα παιδιά τους θα είχαν καλύτερες σχολικές επιδόσεις και λιγότερες πιθανότητες να πάρουν επικίνδυνα ναρκωτικά.
Το κόστος της ανισότητας είναι επίσης εξαιρετικά υψηλό για τις κυβερνήσεις.
Για παράδειγμα, οι μεγαλύτερες διαφορές μεταξύ πλουσίων και φτωχών συνοδεύονται από υψηλότερα ποσοστά ανθρωποκτονιών και φυλακίσεων.
Αντιστοιχούν επίσης σε μεγαλύτερη βρεφική θνησιμότητα, παχυσαρκία, κατάχρηση ναρκωτικών και θανάτους από COVID-19, καθώς και σε υψηλότερα ποσοστά εφηβικής εγκυμοσύνης και χαμηλότερα επίπεδα παιδικής ευημερίας, κοινωνικής κινητικότητας και δημόσιας εμπιστοσύνης.
Η μεγαλύτερη ισότητα θα μειώσει την ανθυγιεινή και υπερβολική κατανάλωση
Το ποσοστό ανθρωποκτονιών στις Ηνωμένες Πολιτείες -την πιο άνιση δυτική δημοκρατία- είναι περισσότερο από 11 φορές μεγαλύτερο από εκείνο της Νορβηγίας (βλ. go.nature.com/49fuujr). Τα ποσοστά φυλάκισης είναι δεκαπλάσια και τα ποσοστά βρεφικής θνησιμότητας και παχυσαρκίας διπλάσια.
Το κόστος της ανισότητας είναι επίσης εξαιρετικά υψηλό για τις κυβερνήσεις. Για παράδειγµα, το Equality Trust, ένα φιλανθρωπικό ίδρυµα µε έδρα το Λονδίνο, υπολόγισε ότι µόνο το Ηνωµένο Βασίλειο θα µπορούσε να εξοικονοµήσει περισσότερα από 100 δισεκατοµµύρια λίρες (126 δισεκατοµµύρια δολάρια) ετησίως αν µείωνε τις ανισότητες στο µέσο όρο εκείνων των πέντε χωρών του Οργανισµού Οικονοµικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) που έχουν τις µικρότερες εισοδηµατικές διαφορές (∆ανία, Φινλανδία, Βέλγιο, Νορβηγία και Κάτω Χώρες). Και αυτό λαμβάνοντας υπόψη μόνο τέσσερις τομείς: μεγαλύτερος αριθμός ετών ζωής με πλήρη υγεία, καλύτερη ψυχική υγεία, μειωμένα ποσοστά ανθρωποκτονιών και χαμηλότερα ποσοστά φυλάκισης.
Πολλοί σχολιαστές έχουν επιστήσει την προσοχή στην περιβαλλοντική ανάγκη να περιοριστεί η οικονομική ανάπτυξη και αντ’ αυτού να δοθεί προτεραιότητα στη βιωσιμότητα και την ευημερία.
Η αντιμετώπιση των ανισοτήτων είναι το πρωταρχικό καθήκον αυτού του μετασχηματισμού. Η μεγαλύτερη ισότητα θα μειώσει την ανθυγιεινή και υπερβολική κατανάλωση και θα αυξήσει την αλληλεγγύη και τη συνοχή που απαιτούνται για να γίνουν οι κοινωνίες πιο προσαρμοστικές απέναντι σε κλιματικές και άλλες καταστάσεις έκτακτης ανάγκης.
Η ανισότητα αυξάνει τα αισθήματα ανωτερότητας και κατωτερότητας
Οι βαθύτεροι λόγοι για τους οποίους η ανισότητα έχει τόσο βαθιές και ευρείες επιπτώσεις είναι ψυχοκοινωνικοί. Επισημαίνοντας τις διαφορές στην κατάσταση και την κοινωνική τάξη – για παράδειγμα, μέσω του τύπου του αυτοκινήτου που οδηγεί κάποιος, της ενδυμασίας του ή του τόπου κατοικίας του – η ανισότητα αυξάνει τα αισθήματα ανωτερότητας και κατωτερότητας.
Η άποψη ότι ορισμένοι άνθρωποι αξίζουν περισσότερο από άλλους μπορεί να υπονομεύσει την αυτοπεποίθηση και το αίσθημα αυτοεκτίμησης των ανθρώπων. Και, όπως δείχνουν οι μελέτες των αντιδράσεων της κορτιζόλης, η ανησυχία για το πώς μας βλέπουν οι άλλοι είναι ένας ισχυρός στρεσογόνος παράγοντας.
Έχει διαπιστωθεί ότι τα ποσοστά του «άγχους για την κατάσταση» είναι αυξημένα σε όλες τις εισοδηματικές ομάδες σε κοινωνίες με μεγαλύτερη ανισότητα. Το χρόνιο άγχος έχει καλά τεκμηριωμένες επιπτώσεις στη θνησιμότητα – μπορεί να διπλασιάσει τα ποσοστά θνησιμότητας. Οι συμπεριφορές που σχετίζονται με την υγεία επηρεάζονται επίσης από το άγχος. Η διατροφή, η άσκηση και το κάπνισμα παρουσιάζουν κοινωνικές διαβαθμίσεις, αλλά οι άνθρωποι είναι λιγότερο πιθανό να υιοθετήσουν υγιεινό τρόπο ζωής όταν αισθάνονται αγχωμένοι.
Η βία και ο εκφοβισμός συνδέονται επίσης με τον ανταγωνισμό για την κοινωνική θέση. Η επιθετικότητα πυροδοτείται συχνά από την έλλειψη σεβασμού, τον εξευτελισμό και την απώλεια του προσώπου.
Ο εκφοβισμός μεταξύ των μαθητών είναι περίπου εξαπλάσιος σε χώρες με μεγαλύτερη ανισότητα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα ποσοστά ανθρωποκτονιών ήταν πενταπλάσια σε πολιτείες με υψηλότερα επίπεδα ανισότητας σε σχέση με εκείνες με πιο ομοιόμορφη κατανομή του πλούτου.
Η κατάσταση εξαναγκάζει την κατανάλωση
Η ανισότητα αυξάνει επίσης τον καταναλωτισμό. Η αντιληπτή σύνδεση μεταξύ πλούτου και αυτοεκτίμησης ωθεί τους ανθρώπους να αγοράζουν αγαθά που συνδέονται με υψηλό κοινωνικό κύρος και να βελτιώνουν έτσι την εμφάνισή τους στους άλλους – όπως έθεσε ο Αμερικανός οικονομολόγος Thorstein Veblen πριν από έναν αιώνα στο βιβλίο του The Theory of the Leisure Class (1899)
Η εργασία μας έχει δείξει ότι το ποσό που δαπανάται για διαφήμιση ως ποσοστό του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος είναι υψηλότερο σε χώρες με μεγαλύτερη ανισότητα. Ο πολυδιαφημισμένος τρόπος ζωής των πλουσίων προωθεί πρότυπα και τρόπους ζωής που οι άλλοι προσπαθούν να μιμηθούν, προκαλώντας αλυσιδωτές δαπάνες για εξοχικά σπίτια, πισίνες, ταξίδια, ρούχα και ακριβά αυτοκίνητα.
Η Oxfam αναφέρει ότι, κατά μέσο όρο, κάθε ένα από το πλουσιότερο 1% των ανθρώπων στον κόσμο παράγει 100 φορές περισσότερες εκπομπές από το μέσο άτομο του φτωχότερου μισού του παγκόσμιου πληθυσμού. Αυτή είναι η κλίμακα της αδικίας. Καθώς οι φτωχότερες χώρες ανεβάζουν τα υλικά τους πρότυπα, οι πλούσιοι θα πρέπει να μειώσουν τα δικά τους.
Η ανισότητα δυσχεραίνει επίσης την εφαρμογή περιβαλλοντικών πολιτικών
Οι αλλαγές αντιστέκονται αν οι άνθρωποι αισθάνονται ότι το βάρος δεν κατανέμεται δίκαια. Για παράδειγμα, το 2018, οι διαδηλώσεις των gilets jaunes (κίτρινα γιλέκα) ξέσπασαν σε όλη τη Γαλλία ως απάντηση στην προσπάθεια του προέδρου Εμανουέλ Μακρόν να εφαρμόσει έναν «οικολογικό φόρο» στα καύσιμα, προσθέτοντας μερικές ποσοστιαίες μονάδες στις τιμές των αντλιών.
Ο προτεινόμενος φόρος θεωρήθηκε ευρέως άδικος – ιδίως για τους φτωχούς της υπαίθρου, για τους οποίους το ντίζελ και η βενζίνη είναι είδη πρώτης ανάγκης. Μέχρι το 2019, η κυβέρνηση είχε εγκαταλείψει την ιδέα. Ομοίως, οι Βραζιλιάνοι οδηγοί φορτηγών διαμαρτυρήθηκαν κατά των αυξήσεων του φόρου στα καύσιμα το 2018, διαταράσσοντας τους δρόμους και τις αλυσίδες εφοδιασμού.
Μήπως λοιπόν οι άνισες κοινωνίες έχουν χειρότερες επιδόσεις όσον αφορά το περιβάλλον; H απάντηση είναι «Ναι».
Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να δράσουν
Τα επιστημονικά στοιχεία είναι τρανταχτά ότι η μείωση της ανισότητας αποτελεί θεμελιώδη προϋπόθεση για την αντιμετώπιση των περιβαλλοντικών, υγειονομικών και κοινωνικών κρίσεων που αντιμετωπίζει ο κόσμος. Είναι απαραίτητο οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής να δράσουν γρήγορα για να αντιστρέψουν δεκαετίες αυξανόμενης ανισότητας και να περιορίσουν τα υψηλότερα εισοδήματα.
Πρώτον, οι κυβερνήσεις θα πρέπει να επιλέξουν προοδευτικές μορφές φορολογίας, οι οποίες μετατοπίζουν τα οικονομικά βάρη από τα άτομα με χαμηλά εισοδήματα στα άτομα με υψηλά εισοδήματα, ώστε να μειωθεί η ανισότητα και να πληρωθούν οι υποδομές που χρειάζεται ο κόσμος για τη μετάβαση στην ουδετερότητα του άνθρακα και τη βιωσιμότητα.
Παρόλο που οι κυβερνήσεις μπορεί να διστάζουν σε αυτή την πρόταση, υπάρχουν πολλά περιθώρια. Για παράδειγμα, οι φορολογικοί συντελεστές για τα υψηλότερα εισοδήματα στις Ηνωμένες Πολιτείες ξεπερνούσαν κατά πολύ το 70% για περίπου το μισό του εικοστού αιώνα – πολύ υψηλότεροι από τον σημερινό ανώτατο συντελεστή του 37%. Για να στηρίξουν την υποστήριξη του κοινού, οι κυβερνήσεις πρέπει να προβάλουν ισχυρά επιχειρήματα ότι ολόκληρη η κοινωνία πρέπει να συμβάλει στη χρηματοδότηση της μετάβασης στην καθαρή ενέργεια και στην καλή υγεία.
Πρέπει να συναφθούν διεθνείς συμφωνίες για το κλείσιμο των φορολογικών παραδείσων και των παραθύρων. Η εταιρική φοροαποφυγή εκτιμάται ότι κοστίζει στις φτωχές χώρες 100 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως – αρκετά για να εκπαιδεύσουν επιπλέον 124 εκατομμύρια παιδιά και να αποτρέψουν ίσως 8 εκατομμύρια θανάτους μητέρων και βρεφών ετησίως. Οι χώρες μέλη του ΟΟΣΑ είναι υπεύθυνες για περισσότερα από τα δύο τρίτα αυτών των φορολογικών απωλειών, σύμφωνα με το Tax Justice Network, μια ομάδα υπεράσπισης στο Μπρίστολ του Ηνωμένου Βασιλείου. Ο ΟΟΣΑ εκτιμά ότι οι χώρες με χαμηλό ή μεσαίο εισόδημα χάνουν τρεις φορές περισσότερα χρήματα στους φορολογικούς παραδείσους από όσα λαμβάνουν σε εξωτερική βοήθεια.
Φόρος κατανάλωσης με βάση το εισόδημα
Αν και δεν έχει ακόμη δοκιμαστεί, θα πρέπει επίσης να εξεταστούν τα πλεονεκτήματα ενός φόρου κατανάλωσης – υπολογιζόμενου με βάση το ατομικό εισόδημα μείον τις αποταμιεύσεις – για τον περιορισμό της κατανάλωσης. Σε αντίθεση με τους φόρους προστιθέμενης αξίας και πωλήσεων, ένας τέτοιος φόρος θα μπορούσε να γίνει πολύ προοδευτικός. Οι απαγορεύσεις της διαφήμισης του καπνού, του αλκοόλ, των τυχερών παιχνιδιών και των συνταγογραφούμενων φαρμάκων είναι κοινές διεθνώς, αλλά οι φόροι για τον περιορισμό της διαφήμισης γενικότερα θα βοηθούσαν στη μείωση της κατανάλωσης. Το ενεργειακό κόστος θα μπορούσε επίσης να γίνει προοδευτικό με την επιβολή υψηλότερης χρέωσης ανά μονάδα σε υψηλότερα επίπεδα κατανάλωσης.
Η μείωση των οικονομικών ανισοτήτων δεν αποτελεί πανάκεια για τα προβλήματα υγείας, τα κοινωνικά και τα περιβαλλοντικά προβλήματα, αλλά έχει κεντρική σημασία για την επίλυση όλων αυτών. Η μεγαλύτερη ισότητα προσδίδει τα ίδια οφέλη σε μια κοινωνία, όπως και αν επιτευχθεί. Οι χώρες που υιοθετούν πολύπλευρες προσεγγίσεις θα προχωρήσουν περισσότερο και ταχύτερα.
