Για τα 200 χρόνια από την επανάσταση του 1821

Του Σίμου Ανδρονίδη

Την φετινή χρονιά, συμπληρώνονται, όπως είναι γνωστό, τα 200 χρόνια από την εκδήλωση της επανάστασης του 1821 (1821-2021). Μάλιστα, την στρατιωτική παρέλαση που θα πραγματοποιηθεί στην Αθήνα, ανήμερα της επετείου, θα την παρακολουθήσουν και επίσημοι εκπρόσωποι της Μεγάλης Βρετανίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας που όντας οι μεγάλες ευρωπαϊκές δυνάμεις της εποχής, καταναυμάχησαν τον Οθωμανικό και τον Αιγυπτιακό στόλο στη Ναυμαχία του Ναυαρίνου, το 1827.

Η Ναυμαχία του Ναυαρίνου, προσέδωσε μία ιδιαίτερη δυναμική στην επανάσταση, κάτι που διεφάνη και στις διεργασίες που συντελούνταν σε πολιτικό-διπλωματικό επίπεδο, αποτελώντας εκείνο το σημείο τομής που έδειχνε πως οι τρεις χώρες, στο περιβάλλον της μετα-Ναπολεόντειας Ευρώπης, είχαν ήδη αποφασίσει να υποστηρίξουν την συγκρότηση ενός σύγχρονου ελληνικού κράτους στο μαλακό υπογάστριο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Με αφορμή την επέτειο της 25^ης Μαρτίου λοιπόν, η εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ στο φύλλο της 24^ης Μαρτίου του 2021, προχώρησε σε ένα σύντομο αλλά ιδιαίτερα ενδιαφέρον αφιέρωμα στα της επανάστασης, συνοδεύοντας το από ένα καλαίσθητο ένθετο της επιτροπής ‘Ελλάδα 2021,’ που εν προκειμένω, αναφέρεται στις κυριότερες δράσεις που έχουν αναληφθεί, ενώ ξεχωρίζουν τα άρθρα της Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας,[1] του πρωθυπουργού και των υπόλοιπων πολιτικών αρχηγών.

Με αφορμή λοιπόν την φετινή συμπλήρωση ενός χρονικού ορόσημου, σχετικού με την συμπλήρωση των διακοσίων ετών από το ξέσπασμα της επανάστασης που πρέπει να μην περιορισθεί στην τελετουργία της παρέλασης, ενσκήπτει η ευκαιρία να προσεγγίσουμε εκ νέου το επαναστατικό συμβάν εν συνόλω, να στοχαστούμε επ’ αυτού, θέτοντας στο επίκεντρο και την δυνατότητα ανάδειξης νέων οπτικών για την επανάσταση, αξιοποίησης διαθέσιμου αρχειακού υλικού για έναν  ‘από τα μέσα’ φωτισμό του 1821, την χρήση νέων επιστημονικών-μεθοδολογικών εργαλείων  ώστε να αποκτήσουμε μία πληρέστερη ερμηνεία της επανάστασης, του ‘τι είναι’ η επανάσταση και τα χαρακτηριστικά που την συνθέτουν. Με στόχο, την παραγωγή γνώσης, χρήσιμης και για την εκπαιδευτική πρόσληψη και διδασκαλίας της ελληνικής επανάστασης και των διαφόρων όψεων της, εάν εστιάσουμε και σε αυτό το πλαίσιο.

Η επανάσταση, στο χρόνο που ξέσπασε, με τους όρους εκδήλωσης της εντός του ιστορικού χρόνου του 19^ου αιώνα, σε ένα κοινωνικό-πολιτικό και πολιτισμικό περιβάλλον που ναι μεν δεν ευνοούσε κινήματα αυτοδιάθεσης,[2] αλλά ενείχε ‘ίχνη’ ρήξεων και ανατροπών που είχαν συντελεσθεί, δεν αποτέλεσε μία γραμμική και μονολιθική διαδικασία που εκκίνησε με χρονική αφετηρία το 1821 και κατέληξε με την ίδρυση του ελληνικού κράτους, το 1830.

Ως προς αυτό, θα τονίσουμε πως ως πολύπλοκη διαδικασία, ενείχε αντιφάσεις και αντιθέσεις, ρήξεις και πισωγυρίσματα, προωθητικά άλματα που συμβάδιζαν με μία διαμορφούμενη αίσθηση κοινού εαυτού ή κοινού ‘ανήκειν,’ που, αν κάποιες φορές έχασε το διακύβευμα, γνώριζε ποιον έχει απέναντι του.

Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το 1821 και την επανάσταση εκείνης της χρονιάς (μας ενδιαφέρει θεωρητικά το περιεχόμενο αυτής) ως ένα κάτοπτρο ή ως ένα πρίσμα το οποίο και συν-αποτελούσαν αντιφάσεις-αντινομίες, συγκρούσεις και  ρήξεις διαφόρων ειδών, η κοινωνική κινητικότητα και συμμαχίες, πολεμικά-στρατιωτικά επιτεύγματα, συλλογικές αφηγήσεις[3] και προσδοκίες, αποτυχίες και  πολιτικές συνθέσεις (βλέπε τα Συντάγματα του ‘Αγώνα’), και ορόσημα, διπλωματικές διεργασίες και διαπραγματεύσεις, στη βάση των οποίων τίθεται η εθνική-πολιτική αυτο-πραγμάτωση. Ή ευκαιρία να ιδωθεί ο συλλογικός εαυτός ‘αλλιώς.’ Η επανάσταση υπήρξε ανοιχτή σε επιρροές και προσμείξεις. Σε αξιακές αναφορές.

Η φετινή χρονιά προσφέρει την ευκαιρία μίας εν τοις πράγμασι αμφισβήτηση στερεοτυπικών, απλοϊκών, και εξιδανικευτικών-ηρωοποιητικών αφηγήσεων περί επανάστασης, συμβάλλοντας στην ανα-διαμόρφωση μίας χώρας ευρωπαϊκής, με αυτοπεποίθηση και ανοιχτών οριζόντων, που δεν περιορίζεται να τρέφεται από έτοιμες και ανανεούμενες σάρκες της. Από μία μηχανική ‘αίγλη’ που πασχίζει να εξασφαλίσει την συμπόνια των ‘άλλων.’

Όπως γράφει χαρακτηριστικά ο Γιάννης Βούλγαρης στο ιστορικό αφιέρωμα των ‘Νέων’: «Τι σημαίνει να εκμεταλλευτούμε την επέτειο για να μικρύνουμε το χάσμα μεταξύ σύγχρονης επιστημονικής γνώσης και παρωχημένων συλλογικών στερεοτύπων; Πρακτικά σημαίνει να ξεπεράσουμε ή να περιορίσουμε για να είμαστε πιο ρεαλιστές, τον σχιζοφρενικό μετεωρισμό από τον «εθνικό απελπισμό» και το αυτοϋποτιμητικό «ψωροημείς» στην αλαζονεία του «περιούσιου» έθνους».[4]

Για να γίνει πράξη το ’21,’ χρειάσθηκε η διακινδύνευση από πολλούς, η συνύπαρξη της αυτο-εικόνας με τις προσλήψεις και αναπαραστάσεις των ευρωπαίων και μη, για την επανάσταση και τους επαναστάτες. Και ίσως τα αποτελέσματα της, δεν γίνονταν άμεσα αντιληπτά.

Η πολυκύμαντη, εντός ιστορίας, διαδρομή του ελληνικού κράτους, σχετίσθηκε με μία σειρά επιτευγμάτων τα οποία και αναδεικνύει ο καθηγητής Κώστας Κωστής: «Θα έλεγα ότι συνολικά, παρά τις όποιες δυσκολίες, κατάφερε (σ.σ: το ελληνικό κράτος) να επιβάλλει ευρωπαϊκές αξίες, δημοκρατία και κοινοβουλευτισμό, να ξεφύγει από το φάσμα της φτώχειας. Αυτό δεν σημαίνει μια διαδικασία αυτόματη. Υπήρξαν πόλεμοι και καταστροφές που οδήγησαν σε οπισθοδρομήσεις. Τελικά, όμως, η δημοκρατία επιβιώνει».[5] Μπορούμε να φανταστούμε τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη να τρώει σταφύλι και τι σημαίνει αυτό, όπως τον φαντάστηκε ο ποιητής Γιάννης Ρίτσος.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

[1] Στο σύντομο χαιρετισμό της, η Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου, τονίζει πως «το 1821 οι Έλληνες επαναστάτησαν για να αποτινάξουν τον οθωμανικό ζυγό και να ανακτήσουν τη κυριαρχία τους. Δεν αγωνίστηκαν όμως, με ηρωισμό και αυταπάρνηση, μόνο για την ανεξαρτησία, αλλά και για την πολιτική τους ελευθερία». Μπαίνουμε όμως στον αναλυτικό πειρασμό να δούμε ευρύτερο το άρθρο της Προέδρου και κυρίως την ειδικότερη αναφορά της στην «ανάκτηση της κυριαρχίας» των Ελλήνων. Καλόπιστα αναρωτιόμαστε, τι σημαίνει εδώ ‘ανάκτηση’ και τι ‘κυριαρχία;’ Η έννοια της ‘ανάκτησης,’ και όπως χρησιμοποιείται εδώ, παραπέμπει στο να ξανακερδηθεί κάτι που έχει χαθεί, που έχει απωλεσθεί, για κάποιον λόγο. Οπότε, ο αγώνας δεν έλαβε χώρα για την ‘ανάκτηση’ κάποιας γενικής ή μη, κυριαρχίας, στο βαθμό που κάτι τέτοιο, υπό την μορφή κράτους, δεν υπήρχε. Αντιθέτως, με το ξέσπασμα της επανάστασης του 1821 τίθεται σε εφαρμογή μία διαδικασία που μέσω αντιφάσεων, ρήξεων, αντιθέσεων και συνθέσεων, οδήγησε, σε αυτή την γωνία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στη συγκρότηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους, στα 1830. Διευρύνοντας την εικόνα κατά τι, ή αλλιώς, εμβαθύνοντας, θα ισχυρισθούμε πως η επανάσταση του 1821, με κομβικό σταθμό την συγκρότηση του τότε ελληνικού κράτους σε εκ των προτέρων καθορισμένα όρια, αποτέλεσε την πολιτική-εθνική και χωρική ‘μήτρα’ από την οποία και εξέβαλλαν, άλλοτε με μεγαλύτερη επιτυχία, και άλλοτε με μικρότερα, εγχειρήματα εδαφικής ολοκλήρωσης που πραγματοποιήθηκαν κατά την διάρκεια του 19^ου αλλά και των αρχών του 20^ου αιώνα. Η έννοια της ‘ανάκτησης,’ όπως την χρησιμοποιεί η Πρόεδρος αναπτύσσεται εν κενώ, καθότι δεν εφάπτεται με κάτι υπαρκτό που χάθηκε αρκετό χρονικό διάστημα πριν από το ξέσπασμα της επανάστασης. Βλέπε σχετικά, ‘200 χρόνια μετά την Επανάσταση. 200 χρόνια Ελευθερίας,’ Εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ 24/03/2021, σελ. 1. Η επανάσταση του 1821 ενέγραψε χαρακτηριστικά εθνο-γένεσης που αναζήτησε για να στεγασθεί ή αλλιώς, για να επωασθεί,  κράτος, χώρο.

[2] Έχουμε κατά νου, ό,τι η επανάσταση εκδηλώθηκε μόλις έξι χρόνια μετά την ήττα των στρατευμάτων του Γάλλου αυτοκράτορα Ναπολέοντα Βοναπάρτη στο χωριό του Βελγίου Βατερλό, από τις συνασπισμένες Αγγλικές και Πρωσικές στρατιωτικές δυνάμεις. Αν και όπως σημειώνεται πιο πάνω, το κοινωνικό-πολιτικό κλίμα δεν ευνοούσε τα κινήματα αυτοδιάθεσης, οι συνεχείς Ναπολεόντειοι πόλεμοι, οι στρατιωτικές-πολεμικές εξελίξεις και οι πολιτικές-ιδεολογικές και διπλωματικές διεργασίες, είχαν διαμορφώσει ένα ευρύτερο υπόστρωμα κινητικότητας σε διάφορα επίπεδα, που μπορεί να κατέστειλε (βλέπε Ιερά Συμμαχία),  αλλά δεν κατέπνιξε εντελώς αυτό το υπόστρωμα, ακόμη και ανατρεπτικές διαθέσεις σε επίπεδο κοινωνιών. Σε πολλές ερμηνείες της επανάστασης, τονίζεται η επιρροή που άσκησε η Γαλλική Επανάσταση στο περιεχόμενο της και στις κατευθύνσεις της. Παραγνωρίζεται όμως, ό,τι ο Αγώνας, έτσι όπως εξελίχθηκε και με τα χαρακτηριστικά που εξέλαβε, τροφοδοτήθηκε και  από το υπόστρωμα μίας ευρωπαϊκής ηπείρου ‘εν κινήσει’ (τη μετα-Ναπολεόντεια περίοδο), πολιτικά-διπλωματικά, στρατιωτικά, πολιτισμικά, εθνικά,  όντας επεισόδιο της ευρωπαϊκής ιστορίας του 19^ου αιώνα. Σε μία ήπειρο όπου οι κυριότερες δυνάμεις επεδίωκαν να θεμελιώσουν μία νέα ισορροπία στη μετά το Βατερλό περίοδο. Επίσης, την φετινή χρονιά συμπληρώνονται 200 χρόνια από τον θάνατο του Ναπολέοντα Βοναπάρτη στην Αγία Ελένη. Ας επιχειρήσουμε μία ευρύτερη συσχέτιση της ελληνικής επανάστασης με τα κυριότερα στοιχεία της Ναπολεόντειας ιστορικής περιόδου και ας κοιτάξουμε ευρύτερα. Τι μπορεί να συνδέει το Βατερλό με την επανάσταση του 1821; Φαινομενικά όχι πολλά αλλά υπόγεια, υπάρχουν στοιχεία που χρήζουν προσοχής.

[3] Τις αντιφάσεις που διαπέρασαν το ‘σώμα’ της επανάστασης εντοπίζει ο συγγραφέας Θωμάς Κοροβίνης στο πολύ ενδιαφέρον διήγημα του ‘ «Ολίγη μπέσα, ωρέ μπράτιμε. Η τελευταία ώρα του Οδυσσέα Ανδρούτσου»!,’ σκιαγραφώντας το προφίλ του πολεμιστή του ’21,’ Οδυσσέα Ανδρούτσου, που όντας προφυλακισμένος και προ του θανάτου του, καταγράφει τις σκέψεις του για ό,τι προηγήθηκε της προφυλάκισης του, όντας υποκείμενο που με ιδιαίτερο τρόπο ‘ενσαρκώνει’ το εθνικό και το διεθνικό στοιχείο της επανάστασης με το Βαλκανικό, όντας έμπειρος πολεμιστής, σύζυγος, διπλωμάτης και σύντροφος, διαμορφώνοντας την εθνική του συνείδηση που παρέμεινε υπό διαμόρφωση, όχι επιτακτικά. Ο Ανδρούτσος μεταστοιχείωνε την υπό διαμόρφωση και εν εξελίξει εθνική του συνείδηση σε δράση.  Βλέπε σχετικά, Κοροβίνης Θωμάς, ‘ «Ολίγη μπέσα, ωρέ μπράτιμε. Η τελευταία ώρα του Οδυσσέα Ανδρούτσου»!,’ Εκδόσεις Άγρα, Αθήνα, 2019.

[4] Βλέπε σχετικά, Βούλγαρης Γιάννης, ‘Πλευρές «αθέατες» παρότι φωτισμένες,’ Εφημερίδα ‘Τα Νέα,’ 24/03/2021, σελ. 14. Στον Ζακυνθινό ποιητή Διονύσιο Σολωμό, τοποθετήθηκε μεταγενέστερα η ταμπέλα του ‘εθνικού ποιητή,’ κάτι που μπορεί να είναι και κατανοητό. Από την άλλη όμως, ως στοιχείο ενός ενίοτε έντονου ‘εξελληνισμού’ του έργου του Διονυσίου Σολωμού, παρέβλεψε το εν ευρεία εννοία ποιητικό του έργο, τα επιμέρους χαρακτηριστικά που συνέθεσαν την προσωπικότητα και γονιμοποίηση την διαμόρφωση του ποιητικού έργου και του ίδιου ως ποιητή, καθώς και το στοιχείο της  τραγικότητας, και ακόμη, καθημερινής τραγικότητας (βλέπε ‘Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’), λιτής και διαλεκτικής,  του επαναστατικού συμβάντος. Οι ‘Ελεύθεροι Πολιορκημένοι’ είναι το ποιητικό απόσταγμα μίας πόλης υπό πολιορκία (Μεσολόγγι), των ιδεών εν ‘κινδύνω,’ που πασχίζουν να ισορροπήσουν μεταξύ πείνας και εγκλεισμού, μεταξύ τόπου και μη-τόπου.

[5] Βλέπε σχετικά, Κωστής Κώστας, ‘ «Επικίνδυνο να καταγγείλεις το αφήγημα του ’21 ως ‘’στημένο’’»…ό.π.., σελ. 19.