Του Γιάννη Γ. Καλογεράκη *
Ο ΤΟΠΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ
Η σπουδή της ιστορίας διδάσκει ότι όταν οι κοινωνίες κινδυνεύουν ενδιαφέρονται σοβαρά για την παιδεία. Αυτό επιβεβαιώνεται και στην περίπτωση της Κρήτης, τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα. Ο Ιανουάριος του 1897 ήταν ένας από τους πλέον κρίσιμους μήνες για την απελευθέρωση της Κρήτης από τον οθωμανικό ζυγό. Με την επανάσταση του 1889 η Συνθήκη της Χαλέπας καταργήθηκε και επικράτησε το χάος. Μέχρι το 1895 η Πύλη έστειλε 5 μουσουλμάνους πασάδες και 1 χριστιανό. Για την απελευθέρωση της Κρήτης αποφασιστικό ρόλο έπαιξε η παιδεία των χριστιανών και οι εκπαιδευτικοί μεταξύ των οποίων και των θετικών επιστημών. Ο Σαλήχ Βαμίκ πασάς το1854 επέτρεψε να ιδρυθούν επίσημα χριστιανικά σχολεία (περίοδος Tanzimat). Στα Χανιά ιδρύθηκε δημοτικό με 4 τάξεις και γυμνάσιο ελληνικό με 3 τάξεις. Σταδιακά το ποιοτικό χάσμα της παιδεία των χριστιανών και αυτής των μουσουλμάνων έγινε χαοτικό.
ΕΝΑ ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΣΕ ΔΙΑΡΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ
Θα σχολιάσουμε ένα μάθημα χημείας και φυσικής και ένα πατριωτισμού του αγωνιστή μαθηματικού και συγγραφέα Κωνσταντίνου Παπαδάκη. Ήταν μέλος πατριωτικής οικογένειας εμπόρων των Χανίων η οποία συμμετείχε ενεργά στην απελευθέρωση της Κρήτης. Ο μικρότερος γιός, ο Εμμανουήλ, εκτελέστηκε χωρίς αιτία από τον τουρκικό στρατό.
Ο Κ. Παπαδάκης ήταν απόφοιτος της Φυσικομαθηματικής Σχολής και ανήκε, στην ομάδας του Ε. Βενιζέλου που αγωνιζόταν για την απελευθέρωση της Κρήτης. Την ομάδα αποτελούσαν κυρίως απόφοιτοι του πανεπιστημίου Αθηνών που μιλούσαν γαλλικά. Το 1893 ήταν νέος καθηγητής και το 1896 σεσημασμένος επαναστάτης, για σχολικές ενέργειες αντίθετες της οθωμανικής νομοθεσίας. Πριν την επανάσταση οι μαθητές είχαν καταλάβει το σχολείο και σε συγκέντρωση στην πλατεία της Μητρόπολης απαίτησαν από τον σουλτάνο να ακυρώσει το φιρμάνι, που όριζε ως μάθημα της ιστορίας την ιταλική ιστορία. Το επέτυχαν. Ως καθηγητής, διευθυντής, εκδότης, οργανωτής σχολείων εργάστηκε σε διάφορες θέσεις στα Χανιά, το Ηράκλειο (Λύκειο Κοραή),την Αθήνα (Κολλέγιο Αθηνών), και επιθεωρητής Αθηνών.
ΜΑΘΗΜΑ ΧΗΜΕΙΑΣ ΚΑΙ ΦΥΣΙΚΗΣ
Από τα πρακτικά του Χριστιανικού Γυμνασίου Χανίων 1892-93, είναι το παρακάτω απόσπασμα που αφορά μία επίσκεψη των τελειοφοίτων μαθητών στο ελαιουργικό εργοστάσιο ΑΒΕΑ, έξω από την περίκλειστη πόλη. Στην πύλη Καλέ-Καπίσι, ήταν οθωμανική φρουρά και αλβανική χωροφυλακή στο γνωστό Καρακόλι. Όμως ας δούμε το μάθημα.
[…] οι μαθητές της τετάρτης τάξεως επεσκέφτηκαν τη 14 Φεβρουαρίου 1893 και το παρά την πόλιν των Χανίων προς δυσμάς κείμενον βιομηχανικόν κατάστημα του Γάλλου κ. J. Deiss, ένθα ο καθηγητής των μαθηματικών κ. Κωνστ. Παπαδάκης, αφού έλαβε τας αναγκαίας τεχνικάς πληροφορίας, δεικνύων τας καταλλήλους συσκευάς εξέθηκε και εξήγησε την σειράν των εργασιών, δι ων λειοτριβούνται και φρύγονται οι ελαιοπυρήνες, διαλύεται το έλαιον αυτών εν τω θειούχω άνθρακι, αποστάζεται δε τέλος ούτος προς νέαν πάλιν χρήσιν και προς αποχωρισμό του ελαίου.
Επί τη ευκαιρία δε του φωτεισμού του καταστήματος δι΄ ηλεκρικού φωτός, ο διευθυντής αυτού λίαν ευγενώς επέτρεψεν ακόμη, ίνα οι μαθητές οδηγηθέντες εις την αίθουσαν της φωτιστικής μηχανής Gramme αναγνωρίσωσι τα διάφορα μέρη αυτής και ιδώσι την λειτουργία ταύτης και το δια των λύχνων Edisson παραγόμενον ηλεκρικόν φως […].
Αν αναλύσουμε τη διδασκαλία θα συναντήσουμε δύο διαχρονικά οντολογικά προβλήματα. Τη σχέση της παιδείας με την τεχνολογία και τη σχέση του ανθρώπου με τη μηχανή, η οποία στο τέλος του 19ου αι εισέβαλλε βίαια στον ελληνικό χώρο. Η μηχανή ήταν το κοσμοϊστορικό γεγονός με το οποίο ανασκευαζόταν ο φυσικός χώρος και ο ιστορικός χρόνος. Σήμερα την εργολαβία αναλαμβάνει η ψηφιακή τεχνολογία. Στο κείμενο είναι διάχυτος ένας ενθουσιασμός και μία γοητεία του καινούργιου που αντανακλά τα συναισθήματα των μαθητών. Το ίδιο συμβαίνει και σήμερα με το ChatGPT. Όμως υπάρχει μία σημαντική διαφορά. Η ψηφιακή συνάφεια των μαθητών και του αντικειμένου μελέτης απαγορεύει τον προσωπικό έλεγχο του ψηφιακού γεγονότος και συμβάλει με την υπέρβαση των ατομικών προσόντων στην κατεύθυνση της ιστορίας προς ένα κόσμο ηθικώς αδέσποτων εκφράσεων επέκεινα της ευθύνης. Στο πλαίσιο αυτό το κινητό δεν είναι απλώς μηχανισμός εξαναγκασμού της ύλης να εφαρμόσει ένα αλγόριθμο, αλλά ταυτόχρονα και μέθοδος εμβολιασμού πίστεων, προθέσεων και απαιτήσεων. Οτιδήποτε δεν υποχρεώνει να σκεφτούμε δεν διδάσκει. Σήμερα ποιος εξασφαλίζει ότι οι μαθητές/ιες βγαίνοντας από το Λύκειο δεν θα πέσουν σε ένα πολιτισμικό κενό, όπου αμφισβητούνται τα πάντα; Και ο παρασυρμός να είναι πιθανός. Όμως ας επανέλθουμε στη διδασκαλία.
Η διδασκαλία της χημείας για την κατεργασία κατά στάδια της πυρήνας είναι σωστή. Με σκοπό «προς αποχωρισμό του ελαίου» για τη δημιουργία ελαίου ραφινέ. Η διδασκαλία της φυσικής περιείχε την αναγνώριση των μηχανικών τμημάτων της μηχανής και τη λειτουργία της για την παραγωγής ρεύματος και φωτός για τους λύχνους! Θεωρούμε ότι είναι η πρώτη στην Ελλάδα διδασκαλία επί του πεδίου αυτών των αντικειμένων.
Εντυπωσιακή είναι η απίστευτα γρήγορη εισαγωγή χημικών, φυσικών και μηχανολογικών καινοτομιών στην Κρήτη. Το εργοστάσιο ΑΒΕΑ ιδρύθηκε το 1889 και ήταν από τα πρώτα κατεργασίας πυρήνας στην Ελλάδα και ένα από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου. Η φωτιστική μηχανή Gramme, μαζί με την αντίστοιχη των Αθηνών, ήταν οι πρώτες μονάδες παραγωγής ρεύματος στην Ελλάδα. Ήταν ιδέα του Βέλγου φυσικού και μηχανικού Zenobe Gramme (1826-1901). Οι λύχνοι (λαμπτήρες) δημιουργήθηκαν στην Αμερική το 1880 από τον Thoma Edisson (1847-1931). Το εργοστάσιο διέθετε και ατμομηχανή υψηλής συμπίεσης.
THE FIDDLER ON THE BELL TOWER
Αλλά ας προχωρήσουμε πιο πέρα. Η τεχνολογία ήταν και έκφραση ατομικής γνώσης και επιτηδειότητας. Ο Κ. Παπαδάκης ήταν ο οργανωτής του δικτύου και ο χειριστής του ηλιογράφου αποστολής μηνυμάτων κατά την επανάσταση το 1896-97. Δεν γνωρίζουμε αν η γνώση του οργάνου και του κώδικα έγινε σε εργαστήριο του Πανεπιστημίου ή από Έλληνα αξιωματικό. Δεν έχουμε πληροφορίες, πως και πόσα όργανα ήρθαν, στα Χανιά. Αυτά ήταν μυστικά και απόρρητα. Μόνο οι σύγχρονοι ευρωπαϊκοί στρατοί και τα πολεμικά πλοία διέθεταν ηλιογράφο. Το βέβαιο είναι η αποστολή μηνυμάτων με τον ηλιογράφο, από το καμπαναριό της Τριμάρτυρης, της μητρόπολης των Χανίων, σε δέκτες επαναστάτες στις παρυφές των βουνών. .Το όργανο φυλασσόταν σε κρύπτη της εκκλησίας. Ο Παπαδάκης έστελνε μηνύματα όταν στην πόλη μαινόταν οι δολοφονίες από τον τουρκικό στρατό και τον όχλο. Στις 23 και 24 Ιανουαρίου 1897 οι χριστιανικές συνοικίες και τα καταστήματα πυρπολήθηκαν, με πολλές δεκάδες νεκρούς. Ήταν η αρχή του τέλους της οθωμανικής κυριαρχίας.
Οι πληροφορίες της λειτουργίας του ηλιογράφου προήλθαν από τις ξένες πρεσβείες στα Χανιά, της Αγγλίας, της Ρωσίας και της Γερμανίας. Ένδειξη ότι εντοπίστηκε ο πομπός από τα πολεμικά πλοία που περιπολούσαν ανοικτά των Χανίων. Όμως δεν μετέδωσαν την πληροφορία στον τουρκικό στρατό, μόνο στις πρεσβείες τους. Η ελληνική πρεσβεία θα γνώριζε την ύπαρξη.
ΤΟ ΜΕΓΙΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ
Τα δύο περιστατικά από τον βίο και την πολιτεία του Κ. Παπαδάκη φαίνονται ανόμοια. Όμως ανατέμνουν διαχρονικά τα μεγάλα προβλήματα κάθε εποχής. Της παιδείας, της τεχνολογίας, του πατριωτισμού. Εκείνο που έμεινε από τη δραστηριότητα του καθηγητή στους μαθητές του (και σε μας), είναι η διδασκαλία των μαθηματικών (που γνωρίζουμε από έγγραφα), η μαγεία της χημείας και της φυσικής, η γοητεία της μηχανής Gramme και της ατμομηχανής, ο μυστηριακός χώρος του εργοστασίου. Αλλά τίποτα δεν είναι τόσο σημαντικό όσο: Το μέγιστο μάθημα παιδείας, που είναι το παράδειγμα της ελευθερίας. Το οποίο δίδαξε, από το καμπαναριό της εκκλησίας. Με βάση την πατριωτική παράδοση της Κρήτης και τις δικές του αξίες. Το οποίο όμως δεν εντάσσεται σε σχολικά προγράμματα αλλά αποτελεί όρο και περιεχόμενο της ελληνόφωνης αλήθειας, της ουσιαστικής παιδείας και σημερινή προϋπόθεση επιβίωσης του Έθνους.
* Μαθηματικού Στατιστικολόγου Επιτ. Σχολικού Συμβούλου Μαθηματικών
