Του Γιάννη Σχίζα *
Το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) δείχνει τη συνολική αγοραία αξία όλων των τελικών προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται σε μια χώρα, όμως τα τελευταία χρόνια βρίσκεται κι αυτό υπό αμφισβήτηση.
Ο κατάλογος των πιο ευτυχισμένων χωρών στον κόσμο είναι διαφορετικός από τον κατάλογο των χωρών που έχουν μεγάλες προσόδους από την αυτοκινητοβιομηχανία, τους πυρηνικούς αντιδραστήρες ή τις εξορύξεις και γενικά είναι διαφορετικός από χώρες με μεγάλο κατά κεφαλήν εισόδημα.
Από τους «ευτυχισμένους» για το 2024 αναδείχθηκε κορυφαία η Φινλανδία – η οποία καταλαμβάνει αυτή τη θέση τα τελευταία επτά χρόνια – και ακολουθούν στη σειρά οι σκανδιναβικές χώρες.
Η έκθεση με βάση την οποία βγαίνει το συγκεκριμένο συμπέρασμα προέρχεται από υπηρεσία των Ηνωμένων Εθνών και η κατάταξη των χωρών στον δείκτη ευτυχίας γίνεται από τις μέσες αξιολογήσεις της ποιότητας ζωής τα τελευταία τρία χρόνια – σ’ αυτή την περίπτωση από το 2020 έως το 2022. Στην 20ή Μαρτίου έχει ανατεθεί ο ρόλος της Ημέρας που συντονίζει τις δράσεις αξιολόγησης των χωρών για ευημερία και ευτυχία, σε επαφή με την 21η του ιδίου μηνός, που συντονίζει την ποιητική και δασοπονική σκέψη…
Ο οικονομολόγος Pigou (1877-1959) με την «Οικονομική θεωρία της ευημερίας» (1924) θεμελίωσε μια ιδέα, η οποία περίμενε πολλά χρόνια μέχρι να συζητηθεί και να λάβει ενδεχομένως μια περίπου πολιτική μορφή. Η ιδέα της ευημερίας αφορούσε τους πάντες, ακόμη και κοινωνίες σε κατάσταση βαθιάς κρίσης ή πολέμου, αλλά κυρίως μπορούσε να υπολογιστεί σε κοινωνίες που ζούσαν ευθύγραμμα, μέσα σε συνθήκες ομαλής ανάπτυξης.
Οικονομική μεγέθυνση, αλλά φθίνουσα ευημερία
Ο Ξενοφών Ζολώτας με το «Οικονομική μεγέθυνση και φθίνουσα κοινωνική ευημερία» (1982) ανέπτυξε παραπέρα αυτές τις ιδέες. Το ΑΕΠ είναι το μέσο με το οποίο μετράμε την εισοδηματική κατάσταση, αλλά το ΑΕΠ έχει πολλές αντιφάσεις ανάμεσα στα συστατικά του. Λόγου χάρη τα air condition, που επιτυγχάνουν μια τιθάσευση των κλιματικών επιπτώσεων, αλλά έχουν αναμφίβολα κόστος και είναι στοιχεία «αφαιρετέα» από το ΑΕΠ και όχι «προσθετέα».
Η εγκληματικότητα παράγει ανασφάλεια και «πυροδοτεί» την ανάγκη των πολιτών για άμεση προστασία, όμως αυτά τα μέσα συνιστούν αφαίρεση από το ΑΕΠ και όχι πρόσθεση. Η ρύπανση μας υποχρεώνει να μένουμε σε υγιείς περιοχές, όμως η προσέγγιση σ’ αυτές είναι χρονοβόρα και ενεργοβόρα, έχει χρονικό και άλλο κόστος, αν μάλιστα χρησιμοποιούμε το ΙΧ. Επίσης η ρύπανση μας καθιστά λιγότερο υγιείς, οπότε αρωγός έρχεται η ιατρική περίθαλψη, που είναι σε κάποιο μέτρο αφαίρεση και όχι πρόσθεση στο ΑΕΠ.
Ο ΟΗΕ συνέλαβε τον «Παγκόσμιο Δείκτη Ευτυχίας» κατά τα πρότυπα των «Δεικτών Ευημερίας» που εκπονούσαν οι εναλλακτικοί οικονομολόγοι την πρώτη δεκαετία του αιώνα μας: δεικτών που επιχειρούσαν να εκτιμήσουν το πραγματικό επίπεδο ζωής συνυπολογίζοντας οικονομικούς, κοινωνικούς, περιβαλλοντικούς, ψυχολογικούς και άλλους παράγοντες. Παρακολουθήσαμε λοιπόν μια παρέλαση όρων: Είχαμε «ακαθάριστη εγχώρια ευημερία», είχαμε «δείκτες ευημερίας», «ακαθάριστη ευτυχία» και πολλά άλλα παρεμφερή – δείγματα μιας μεταστροφής στον χώρο των οικονομολόγων με τη συνεκτίμηση και άλλων στοιχείων – «ποιότητας ζωής» θα λέγαμε, σε γενικές γραμμές…
Μέσα στη γενική κινητικότητα που συνόδευσε τους όρους, είχαμε και μια αναγωγή των νησιών Μπαρμπέιντος σε πρώτη ευημερούσα χώρα του κόσμου, παρά το γεγονός ότι το προσδόκιμο ζωής σε αυτή τη χώρα υστερούσε δραματικά! Όσον αφορά την Ελλάδα, αυτή καταβυθίστηκε το 2012 στην 102η θέση, από την 70ή στην οποία βρισκόταν το 2010!
Ένα ακόμη νέο που αφορά τον κορωνοϊό και το προσδόκιμο ζωής: Μελέτη που δημοσιεύεται στην ψηφιακή έκδοση της επιστημονικής επιθεώρησης Lancet αναφέρει ότι το μέσο προσδόκιμο ζωής μειώθηκε απότομα το 2020 και το 2021, όταν είχε φθάσει στην κορύφωσή της η πανδημία του νέου κορωνοϊού. Το προσδόκιμο ζωής συρρικνώθηκε το διάστημα αυτό στη συντριπτική πλειονότητα (το 84%) των 200 και πλέον χωρών και περιοχών που εξετάστηκαν από τους ερευνητές, με άλλα λόγια σχεδόν σε όλο τον πλανήτη, και μειώθηκε κατά ενάμιση χρόνο (1,6 έτη).
Σήμερα η έκθεση του ΟΗΕ για την Παγκόσμια Ευτυχία συμπεριέλαβε πολλές χώρες και τα κριτήρια που χρησιμοποίησε αναφέρονταν στις επιδόσεις τους σε δείκτες όπως το κατά κεφαλήν Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν, η κοινωνική στήριξη, η ελευθερία, το προσδόκιμο υγιούς ζωής, η γενναιοδωρία, η απουσία διαφθοράς. Σύμφωνα με την κατάταξη του διεθνούς οργανισμού – που είναι οπωσδήποτε «μαχητή» –, οι 10 πιο ευτυχισμένες χώρες το 2018 ήταν: η Φινλανδία, η Νορβηγία, η Δανία, η Ισλανδία, η Ελβετία, η Ολλανδία, ο Καναδάς, η Νέα Ζηλανδία, η Σουηδία και η Αυστραλία.
Πώς πηγαίνουν οι ΗΠΑ
Οι ΗΠΑ καταλαμβάνουν τη 18η θέση το 2018, από τη 14η που ήταν το 2017: Η χώρα, παρά την εισοδηματική πρόοδο της τελευταίας 50ετίας, μαστίζεται από την παχυσαρκία, την κατάθλιψη και τις υπερβολικές δόσεις οπιούχων, την εγκληματικότητα που αντανακλάται στα αισθήματα ασφαλείας των κατοίκων και στην οπλοκατοχή, η δε παρουσία αυτών των τριών προβλημάτων αυξάνεται με ταχύτερους ρυθμούς σε σχέση με τις περισσότερες άλλες χώρες.
Σε γενικές γραμμές οι χώρες προτίμησαν ένα είδος «τυφλού εκσυγχρονισμού» και φυγής προς το μέλλον της τεχνολογίας, παρά το γεγονός ότι τις δεκαετίες του 1980 και του 1990 η κριτική οικολογία των δυτικών χωρών μιλούσε για την «adapted technology» – την «προσαρμοσμένη τεχνολογία» –, που έπρεπε και μπορούσε να είναι ένα κοκτέιλ παλαιότερων και νεότερων παραγωγικών μεθόδων.
Έτσι όμως ο «εκσυγχρονισμός» ήλθε σε αντιπαράθεση με το γενετικό πρόγραμμα της οικολογίας – που ήταν ουσιαστικά ένα ιδεολογικό κληροδότημα της παραδοσιακής κοινωνικής οικονομίας και το οποίο υποστήριζε τη μακροβιότητα, ανακύκλωση και επαναχρησιμοποίηση των υλικών μέσων παραγωγής, επιτρέποντας με αυτό το τρόπο την «εξοικονόμηση» φύσης.
Η διάδοχη κατάσταση έφερε μεν περισσότερες κατά κεφαλήν πρωτεΐνες, μεγαλύτερη κινητικότητα στον αστικό ιστό και στην ύπαιθρο, μεγαλύτερη σχέση με την αγορά και την εξειδίκευση, αλλά προκάλεσε ρύπανση, έκρηξη προβλημάτων υγείας, ένταση άγχους και ανασφάλειας, ανταγωνιστικές ψυχώσεις, περισσότερη μοναξιά και αποξένωση των ανθρώπων – έως την απόλυτη κατάλυση των συλλογικοτήτων και την εμφάνιση φαινομένων «μοναχικού πλήθους».
Οι παλιές αυθόρμητες υπηρεσίες πρόνοιας – φύλαξη παιδιών ή ηλικιωμένων από γείτονες, συγγενείς κ.λπ. – υπεισήλθαν πλέον στο ΑΕΠ ως εισοδήματα οικιακών βοηθών ή «αποκλειστικών νοσοκόμων», παίρνοντας τα χαρακτηριστικά ενός νέου «πλούτου». Όμως αυτός ο νέος πλούτος ήταν σικέ, διότι είχε προϋπάρξει – κάποτε μάλιστα σε πιο επιτυχείς μορφές…
«Μήπως περνούσαμε καλύτερα τότε που περνούσαμε χειρότερα;» αναρωτιόμουν σε ένα άρθρο του 2010. Η υιοθεσία του «δείκτη ευημερίας» αντί του ΑΕΠ μπορεί να αποτελέσει αίτημα των ριζοσπαστικών δυνάμεων. Μόνο που απομένει το ψάξιμο και η εύρεσή τους…
* Ο Γιάννης Σχίζας είναι συγγραφέας