Τον Ιανουάριο, η Amazon άνοιξε το Amazon Go, ένα high-tech πολυκατάστημα, χωρίς ταμεία και με ελάχιστους υπαλλήλους, στο Σιάτλ. Μοναδική προϋπόθεση για τον καταναλωτή είναι η λήψη μιας εφαρμογής. Οι πελάτες παίρνουν τα προϊόντα που θέλουν και φεύγουν. Δεν χρειάζεται ούτε καν να τα σκανάρουν. Οι κάμερες του καταστήματος καταγράφουν τα προϊόντα στα καρότσια των πελατών και βγάζουν το άθροισμα σε έναν εικονικό λογαριασμό. Το Amazon Go είναι μια ενδιαφέρουσα καινοτομία και την ίδια στιγμή, μια σοβαρή πρόκληση για τους περισσότερους από 3,5 εκατομμύρια Αμερικανούς οι οποίοι εργάζονται ως ταμίες. Πόσο σαρωτικές θα είναι οι αλλαγές που θα επιφέρει η τεχνητή νοημοσύνη στην παγκόσμια αγορά εργασίας και πόσο απέχουμε χρονικά από τη νέα αυτή συνθήκη;
Οι φήμες που κυκλοφορούν στην παγκόσμια αγορά και κάνουν λόγο για ένα «κύμα» παρόμοιων καταστημάτων και εργοστασίων που θα λειτουργούν με ρομπότ έχουν πυροδοτήσει τις προβλέψεις για μαζική ανεργία. Τίτλοι δημοσιευμάτων όπως «Θα χάσεις τη δουλειά σου από ένα ρομπότ πολύ πιο σύντομα από ό, τι νομίζεις» αντικατοπτρίζουν τους φόβους ότι η τεχνητή νοημοσύνη και τα ρομπότ θα αντικαταστήσουν την ανθρώπινη εργασία σε μαζική κλίμακα και ότι οι υπολογιστές θα γίνουν τόσο έξυπνοι ώστε οι άνθρωποι απλά δεν θα είναι σε θέση να τους ανταγωνιστούν.
Αλλά, σύμφωνα με το Foreignpolicy, αυτή η ζοφερή προοπτική είναι αδικαιολόγητη. Πρόσφατες αναλύσεις του ΟΟΣΑ και του Διεθνούς Ινστιτούτου McKinsey παρουσιάζουν μια πολύ διαφορετική εικόνα. Οι εν λόγω εκθέσεις καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι η αυτοματοποίηση βεβαίως και θα εκτοπίσει ανθρώπους από ορισμένες θέσεις εργασίας, αλλά εργασία θα υπάρχει -τουλάχιστον- στο εγγύς μέλλον. Και επιπλέον, ο συνολικός αριθμός θέσεων εργασίας μπορεί να μην μειωθεί δραματικά, κυρίως όμως, όσον αφορά τις πιο προηγμένες οικονομίες.
Η τεχνολογική πρόοδος, όπως πάντα, έχει νικητές και ηττημένους: Εργαζόμενοι θα χάσουν τη δουλειά τους, ένα μεγάλο ποσοστό αυτών θα διαπιστώσει ότι η εργασία του έχει αλλάξει, ενίοτε δραματικά, άλλοι θα ανακαλύψουν ότι οι δεξιότητές τους είναι ξεπερασμένες. Το κόστος αυτής της προσαρμογής δεν θα κατανεμηθεί εξίσου μεταξύ των χωρών, των επαγγελμάτων ή ανάλογα με το επίπεδο δεξιότητας. Η μετάβαση θα είναι ιδιαίτερα οδυνηρή για τους λιγότερο μορφωμένους. Οι θέσεις εργασίας θα αυξηθούν, όπως και τα εισοδήματα για όσους βρίσκονται στην κορυφή, αλλά οι μισθοί για όσους βρίσκονται στη βάση θα μειωθούν εξαιτίας της αυτοματοποίησης και η ζήτηση για εργατικά χέρια με χαμηλή εξειδίκευση -όπως για παράδειγμα, οι ταμίες και οι εργαζόμενοι στα fast food– σταδιακά θα μειωθεί.
Καμία χώρα δεν θα μείνει στο απυρόβλητο. Η Economist Intelligence Unitδημοσίευσε πρόσφατα στοιχεία για τον δείκτη αυτοματοποίησης, σύμφωνα με τα οποία, δεν υπάρχει ούτε ένα κράτος από όσα περιλαμβάνονται στη μελέτη το οποίο να είναι πλήρως προετοιμασμένο για να αντιμετωπίσει τη μεγάλη πρόκληση. Μόλις μια χούφτα χώρες με υψηλό επίπεδο εκπαίδευσης, κατάρτισης των εργαζομένων και σοβαρές επιδόσεις στους τομείς έρευνας και ανάπτυξης, όπως η Νότια Κορέα, η Γερμανία και η Σιγκαπούρη, φαίνεται να έχουν σημαντικές προοπτικές. Αλλά ακόμη και αυτές, μαζί με τον υπόλοιπο κόσμο, θα χρειαστεί να αναλάβουν τολμηρές πρωτοβουλίες προκειμένου να προετοιμαστούν για το κύμα που έρχεται.
Η τεχνολογία μπορεί να καταστρέψει επαγγέλματα, αλλά μπορεί επίσης να δημιουργήσει άλλα. Εργασίες όπως ο προγραμματιστής εφαρμογών, ο διαχειριστής social media και ο drone operator -που δεν υπήρχαν μέχρι πρόσφατα- αριθμούν σήμερα, εκατομμύρια εργαζομένους. Σύμφωνα με το LinkedIn, οι θέσεις των αναλυτών (data scientist positions), αυξήθηκαν στις ΗΠΑ κατά 650% μεταξύ 2012 και 2017. Μέχρι πρόσφατα, το 2015, υπήρχαν μόλις πάνω από 2,3 εκατομμύρια θέσεις εργασίας για τους αναλυτές στις Ηνωμένες Πολιτείες, με μισθό 80.000 δολάρια, σύμφωνα με κοινή έκθεση της IBM, του Φόρουμ Επιχειρηματικής Ανώτατης Εκπαίδευσης και της εταιρείας αναλύσεων δεδομένων Burning Glass Technologies.
Το 2017, μελέτη που διενεργήθηκε από το ΜΙΤ και το Boston University έδειξε ότι, το ήμισυ της συνολικής απασχόλησης στις ΗΠΑ από το 1980 έως το 2007 προήλθε από τη δημιουργία και επέκταση αμιγώς νέων επαγγελμάτων. Ιστορικά, ο θετικός αντίκτυπος της τεχνολογίας στην παραγωγικότητα έχει επίσης οδηγήσει σε αύξηση της απασχόλησης και δη, σε διαφορετικούς κλάδους. Η Accenture εκτιμά ότι η τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να διπλασιάσει τους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης μέχρι το 2035 και να αυξήσει την παραγωγικότητα κατά 40%.
Παρά τους φόβους ότι οι άνθρωποι θα ζημιωθούν από τις μηχανές, υπάρχουν πολλές πρόσφατες περιπτώσεις στις οποίες οι άνθρωποι έχουν «συμβιώσει» με μηχανές και στην πορεία έχουν γίνει περισσότερο παραγωγικοί και έχουν αποκτήσει νέες δεξιότητες. Το πιο γνωστό παράδειγμα έρχεται από τον τραπεζικό τομέα. Όταν τα ΑΤΜ πολλαπλασιάστηκαν κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’80 και του ’90, οι τράπεζες απλά μετατόπισαν το κέντρο βάρους στην εξυπηρέτηση πελατών και η δουλειά του ταμία εξελίχθηκε σε θέση υψηλότερης εξειδίκευσης. Από την άλλη όμως, οι ταμίες είναι εκτεθειμένοι από τη μετάβαση στις ηλεκτρονικές τραπεζικές υπηρεσίες και εν γένει στην ψηφιακή καινοτομία και ο αριθμός τους στις μέρες μας μειώνεται.
Η ευρεία εφαρμογή της τεχνητής νοημοσύνης είναι σύνθετη υπόθεση, με πολλές παραμέτρους -νομική, τεχνική, οικονομική, ακόμη και πολιτισμική. Ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι τα θανατηφόρα τροχαία με «έξυπνα» ταξί χωρίς οδηγό. Τα δυστυχήματα αυτά, μπορεί να πυροδοτήσουν μία σειρά νομοθετικών ρυθμίσεων (ενδεχομένως, και περιορισμών) ή, απλά να αποδυναμώσουν το ενδιαφέρον των πολιτών οι οποίοι θα νιώθουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη μπαίνοντας σε ένα ταξί που στο τιμόνι του δεν βρίσκεται οδηγός -τουλάχιστον, στο άμεσο μέλλον.
Στο μέλλον επίσης, μπορεί να υπάρχουν ακόμα αρκετές θέσεις εργασίας συνολικά, αλλά όχι απαραίτητα στον ίδιο τόπο, στα ίδια επαγγέλματα, που να απαιτούν τις ίδιες δεξιότητες ή να έχουν τον ίδιο μισθό, όπως μέχρι σήμερα. Για τους εργαζόμενους με υψηλή εξειδίκευση, η αυτοματοποίηση μπορεί να αποδεχθεί καλό νέο: Οι «εικονικοί βοηθοί» (Virtual assistants) θα αναλάβουν τον προγραμματισμό και τις διοικητικές εργασίες και οι αλγόριθμοι θα συμβάλλουν στην απλοποίηση των καθημερινών εργασιών. Αλλά η τεχνητή νοημοσύνη συνιστά πολύ μεγαλύτερη απειλή για τα εκατομμύρια των χαμηλόμισθων οι οποίοι είναι επιφορτισμένοι με μία προβλέψιμη και τυπικά επαναλαμβανόμενη εργασία. Οι υπάλληλοι γραφείου, οι ταμίες, οι πωλητές, οι διοικητικοί υπάλληλοι, οι σερβιτόροι, οι μάγειρες fast-food και οι εργαζόμενοι στον τομέα της συναρμολόγησης, θα βρεθούν σε κίνδυνο.
Αυτό δεν σημαίνει ότι τα επαγγέλματα χαμηλής εξειδίκευσης θα εξαφανιστούν. Τις επόμενες δεκαετίες και καθώς ο παγκόσμιος πληθυσμός θα γερνάει, οι ευκαιρίες απασχόλησης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης -όπως οι νοσοκόμοι όχι μόνο στα νοσοκομεία, αλλά και στη φροντίδα κατ’ οίκον- αναμένεται να αυξηθούν σημαντικά, αντισταθμίζοντας ορισμένες από τις απώλειες των θέσεων εργασίας με χαμηλότερες δεξιότητες. Η εργασία που απαιτεί ενσυναίσθηση πολύ δύσκολα θα περάσει στην αυτοματοποίηση.
Τα επαγγέλματα που απαιτούν ευελιξία, δημιουργικότητα και κρίση επίσης, δεν θα θιγούν. Πρόκειται για θέσεις εργασίας που απαιτούν από τους ανθρώπους να σχεδιάσουν τις δικές τους στρατηγικές για την επίλυση σύνθετων και απρόβλεπτων καταστάσεων, αντί να ακολουθήσουν καθορισμένους κανόνες. Προς το παρόν, οι υπολογιστές πολύ απλά αδυνατούν να εκτελέσουν βασικές, ανθρωποκεντρικές εργασίες. Για τον ίδιο λόγο, αδυνατούν να επιλύσουν τα πολύπλοκα προβλήματα που αναλαμβάνουν, για παράδειγμα, οι πολιτικοί μηχανικοί και οι δικηγόροι.
Πολύ περισσότεροι είναι οι άνθρωποι που θα δουν τη δουλειά τους να αλλάζει, παρά όσοι θα τη χάσουν εξαιτίας της αυτοματοποίησης. Σύμφωνα με πρόσφατη έκθεση του ΟΟΣΑ περίπου το 1/3 των θέσεων εργασίας σε όλες τις χώρες – μέλη αντιμετωπίζει «κάποιο κίνδυνο» εξαιτίας του αυτοματισμού και θα κληθεί να αντιμετωπίσει μία σημαντική μετατόπιση.
Το McKinsey εκτιμά ότι 75 – 375 εκατ. άνθρωποι παγκοσμίως θα χρειαστεί να αλλάξουν επάγγελμα μέχρι το 2030. Πολύ μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των εργαζομένων που θα πρέπει να αναπτύξει νέες δεξιότητες προκειμένου να προσαρμοστεί. Περισσότερο από το 1/3 των καθηκόντων που εκτελούνται σε περισσότερες από τις μισές θέσεις εργασίας θα μπορούσε να αυτοματοποιηθεί ακόμη και με τη σημερινή τεχνολογία, πράγμα που σημαίνει ότι οι περισσότεροι εργαζόμενοι θα πρέπει να προσαρμοστούν σύντομα, είτε μαθαίνοντας να δουλεύουν με ρομπότ -και εν γένει να εξοικειωθούν με την τεχνολογία-, είτε επανεκπαιδευόμενοι για νέες θέσεις εργασίας.
Η τεχνολογία θα εντείνει ακόμη περισσότερο την ανισότητα. Σε πλούσιες χώρες όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ιαπωνία, η αυτοματοποίηση είναι πιο πιθανό να αλλάξει θέσεις εργασίας παρά να τις «εξαφανίσει». Τον Σεπτέμβριο του 2017, ερευνητές από το MIT, το Πανεπιστήμιο Northwestern και τον Οργανισμό Επιστημονικής και Βιομηχανικής Έρευνας της Κοινοπολιτείας της Αυστραλίας διαπίστωσαν ότι οι μικρότερες πόλεις θα αντιμετωπίσουν μεγαλύτερη «μετατόπιση» από τις μεγάλες πόλεις, καθώς τόσο η οικονομική ανάπτυξη όσο και οι εργαζόμενοι με ταλέντο στις νέες τεχνολογίες συνδέονται με τις μεγαλύτερες, ευημερούσες αστικές περιοχές. Η συντριπτική πλειοψηφία της δημιουργίας θέσεων απασχόλησης στις ΗΠΑ από το 2000 βρίσκεται σε περιοχές υψηλών εισοδήματος, όπου οι εργαζόμενοι έχουν κατά κανόνα υψηλό μορφωτικό επίπεδο.
Πού βρίσκεται η Ελλάδα
Παράλληλα, ο ΟΟΣΑ διαπίστωσε φέτος ότι σχεδόν το 1/3 όλων των θέσεων εργασίας στη Σλοβακία διατρέχουν υψηλό κίνδυνο εξαιτίας της αυτοματοποίσης, σε σύγκριση με ένα μόλις 12% στη Βρετανία. Ομοίως, χώρες όπως η Λιθουανία, η Ελλάδα και η Τουρκία αντιμετωπίζουν σημαντικά υψηλότερο κίνδυνο απώλειας θέσεων εργασίας από πλουσιότερες χώρες, όπως η Νορβηγία και οι Ηνωμένες Πολιτείες.
Οι χώρες της Νοτιοανατολικής Ασίας όπου βρίσκονται μεγάλες μονάδες κλωστοϋφαντουργικών προϊόντων, αυτοκινήτων και ηλεκτρονικών ειδών χαμηλού κόστους θα αντιμετωπίσουν τον μεγαλύτερο κίνδυνο από όλους. Η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας εκτιμά ότι μόλις πάνω από 137 εκατομμύρια άνθρωποι -περίπου το 56% των μισθωτών στην Καμπότζη, την Ινδονησία, τις Φιλιππίνες, την Ταϊλάνδη και το Βιετνάμ- κινδυνεύουν να αντικατασταθούν από μηχανές.
Το μεγαλύτερο ερώτημα είναι εάν οι χώρες αυτές θα μπορέσουν να ακολουθήσουν την πορεία που κάποτε ακολούθησαν οι λεγόμενες «ασιατικές τίγρεις» (Χονγκ Κονγκ, Ταϊβάν, Σιγκαπούρη και Νότια Κορέα) καταγράφοντας ραγδαία οικονομική ανάπτυξη την περίοδο μεταξύ 1960 και 1995.
Το 2015, ο οικονομολόγος του Χάρβαρντ, Dani Rodrik συνέταξε μια έκθεση για το Πρόγραμμα Ανάπτυξης των Ηνωμένων Εθνών, αναλύοντας τον τρόπο με τον οποίο ο μεταποιητικός τομέας έχει ιστορικά λειτουργήσει ως «κυλιόμενη σκάλα» που «μετατόπισε» χώρες από τη φτώχεια στα μεσαία και τελικά υψηλά εισοδήματα.
Αξιοποιώντας τη μεγάλη προσφορά σε θέσεις χαμηλής εξειδίκευσης, οι φτωχές χώρες άρχισαν να κατασκευάζουν ρούχα, ηλεκτρονικά, παιχνίδια και παπούτσια προς εξαγωγή, ενισχύοντας την ανάπτυξη και ανεβάζοντας τους δείκτες της απασχόλησης. Καθώς η τεχνολογία αυτοματοποιεί το μεγαλύτερο μέρος αυτού του είδους παραγωγής, οι θέσεις εργασίας απλά, θα εξαφανιστούν και μια χούφτα πλούσιες χώρες θα μεταφέρουν την παραγωγή πίσω στην έδρα τους.
Τα εργοστάσια παραγωγής του iPhone, για παράδειγμα, δουλεύουν με ρομπότ και ελάχιστους εργαζόμενους χαμηλής εξειδίκευσης. Οι κατασκευαστές ενδυμάτων και υποδημάτων πειραματίζονται με πλήρως αυτοματοποιημένες γραμμές παραγωγής και το «ρομπότ ραπτικής» μπορεί τελικά να εκτοπίσει τους εργαζόμενους χαμηλής εξειδίκευσης.