Το σπουδαιότερο ελαιοτριβείο και ελαιοπιεστήριο κατά την Αρχαϊκή περίοδο (7ος αιώνας π.Χ.) στο Αιγαίο, βρέθηκε στην αρχαία πόλη Αζοριάς του Νομού Λασιθίου, μαζί με σημαντικά δημόσια κτήρια συμποσίων και συσσιτίων, Πρυτανείο και Ανδρείο.
Μάλιστα ο επικεφαλής της αρχαιολογικής ανασκαφικής ομάδας, καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας των ΗΠΑ, Λευτέρης Χατζόπουλος, πιστεύει πως η επεξεργασία και η χρήση του λαδιού στον Αζοριά είχε να κάνει με τη λειτουργία των νέων πολιτικών θεσμών καθώς και με την συγκρότηση αριστοκρατικών ταυτοτήτων στην πόλη!
Παλιότεροι οικισμοί στην ίδια περιοχή με ιστορική συνέχεια λειτουργούσαν διάσπαρτοι από την πρώιμη εποχή του Χαλκού, δηλαδή τη Νεολιθική περίοδο σε ένα εξαιρετικά ευαίσθητο, στρατηγικό σημείο της Ανατολικής Κρήτης.
– Κύριε Χατζόπουλε, τι είναι ο Αζοριάς;
– Αζοριάς είναι το όνομα ενός ευδιάκριτου, στρογγυλεμένου, δίκορφου λόφου, που δεσπόζει στον κόλπο του Μιραμπέλλου, μόλις ένα χιλιόμετρο νοτιοανατολικά του σύγχρονου χωριού Καβούσι. Πρόκειται για μια στρατηγική θέση, σε απόσταση περίπου τριών χιλιομέτρων από τη θάλασσα, πάνω στο φυσικό πέρασμα από την πεδιάδα του βόρειου Ισθμού της Ιεράπετρας στις κοιλάδες που αποτελούν και τη βορειοδυτική άκρη των βουνών της δυτικής Σητείας. Ο χώρος ανασκάπτεται συστηματικά, σε ετήσια βάση από το 2002, από το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας των ΗΠΑ , υπό την αιγίδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Λασιθίου, της Αμερικάνικης Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα και του Ινστιτούτου για την Προϊστορία του Αιγαίου στην ανατολική Κρήτη .
Ο Αζοριάς απλώνεται πάνω σε ένα δίκορφο λόφο, όπου οι ανασκαφικές εργασίες αποκάλυψαν δύο ευρύχωρα δημόσια συγκροτήματα, το Κτήριο Συμποσίων (Ανδρείο) και το Μνημειακό Δημόσιο Κτήριο (Πρυτανείο), το οποίο κυριαρχεί στη νότια ακρόπολη. Εκτός των δύο κτηρίων ήρθαν στο φως οικίες και ιερά.
Έρευνα το 1900
– Είχαν γίνει ανασκαφές παλαιότερα;
– Ο χώρος είχε αρχικά ερευνηθεί από την Harriet Boyd (Hawes) το 1900, η οποία είχε ξεκινήσει εκτεταμένες αρχαιολογικές έρευνες στην ανατολική Κρήτη υπό την αιγίδα της Αμερικάνικης Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, ανασκάπτοντας έναν αριθμό αρχαίων θέσεων στην περιοχή του Καβουσίου. Ο Αζοριάς είχε προσελκύσει το ενδιαφέρον της λόγω της σύνθετης χρονολογίας του και της νευραλγικής θέσης του.
Η έρευνα στον Αζοριά, από την Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, έχει τις ρίζες της στην εκτεταμένη επιφανειακή έρευνα που διεξήχθη από την ομάδα μου στην περιοχή του Καβουσίου μεταξύ του 1989 και του 1992. Κατά την επιφανειακή εκείνη έρευνα διαπιστώθηκε η μεγάλη έκταση της θέσης, η σύνθετη οικιστική ιστορία της και η μεγάλη διάρκεια ζωής της, που εκτείνεται από την τελική Νεολιθική, την πρώιμη Εποχή του Χαλκού, την Πρώιμη Εποχή του Σιδήρου, μέχρι και την Αρχαϊκή Περίοδο. Η επιφανειακή έρευνα κατέδειξε μια διασπορά μικρών εγκαταστάσεων της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (περίπου 1200-700 π.Χ.) στην ευρύτερη περιοχή του Αζοριά. Η εγκατάλειψη αυτών των οικισμών φαίνεται να συμπίπτει με μια αύξηση στο μέγεθος της εγκατάστασης στον Αζοριά, η οποία υπολογίζεται σε περίπου 15 εκτάρια στον 7ο-5ο αιώνα π.Χ.
Τοπογραφία -Στρωματογραφία
– Σε τι στοχεύει η τωρινή σας ανασκαφή και μελέτη;
– O στόχος των εργασιών είναι η συνέχιση της διερεύνησης της τοπογραφίας και στρωματογραφίας της πρώιμης Εποχής του Σιδήρου (περ. 1200-700 π.Χ.), οι αλλαγές που έλαβαν χώρα τον ύστερο 7ο αιώνα π.Χ., οι οποίες συνδέονται με την ανοικοδόμηση της θέσης και την ανέγερση Αρχαϊκών οικιών και δημόσιων κτηρίων, και ο εντοπισμός στοιχείων από τις φάσεις κατοίκησης και η μελέτη των αλλαγών της δομής του οικισμού κατά την Αρχαϊκή εποχή (ύστερος 7ος-πρώιμος 5ος αι. π.Χ.). O κύριος σκοπός της ανασκαφικής έρευνας είναι να καταλάβουμε την οργάνωση της παραγωγής τροφής και την κατανάλωση αυτής. Αυτό, που αναδύθηκε μελετώντας την αρχιτεκτονική, τα κινητά ευρήματα και τέλος τα υπολείμματα τροφής, είναι η εικόνα μιας πόλης, της οποίας οι πολίτες συμμετείχαν σε δημόσια συσσίτια και επιδείκνυαν τα υλικά αγαθά τους με σκοπό το σχηματισμό της κοινωνικής ταυτότητας. Στον ύστερο 7ο αιώνα, ιδρύεται η αρχαϊκή πόλη – κράτος του Αζοριά, η οποία μετά από ενάμισι αιώνα ευημερίας ήρθε σε απότομο τέλος, όταν οι κάτοικοι της εξαναγκάστηκαν να την αφήσουν και η πόλη κάηκε.
– Ποιος ήταν ο ρόλος των Δημοσίων κτηρίων;
– Τα δύο δημόσια συγκροτήματα ήταν αφιερωμένα στην πολιτική των συνεστιάσεων. Το Κτήριο Συμποσίων περιλάμβανε αρκετές αίθουσες εστίασης χωριτηκότητας 20 ατόμων, ενώ το Μνημειακό Δημόσιο Κτήριο διέθετε μια ευρύχωρη αίθουσα εστίασης χωριτικότητας 60-80 ατόμων. Και τα δύο κτηριακά συγκροτήματα περιλάμβαναν επίσης βωμούς και βοηθητικούς χώρους, καθώς επίσης κουζίνες και αποθήκες. Ενα ελαιοπιεστήριο είναι ένα σημαντικό μέρος της πολιτικής των συνεστιάσεων.
Στην Αρχαϊκή περίοδο, το ελαιοτριβείο απαρτιζόταν από δυο δωμάτια. Στα ευρήματα του ανατολικού δωματίου συμπεριλαμβάνονται 3 τριπτήρες και πίθοι, εκ των οποίων ένας μπορεί μεν να βρέθηκε σε αποσπασματική κατάσταση. Εκτός των παραπάνω ευρημάτων περισυνελέχθηκαν επίσης πολυάριθμοι ελαιοπυρήνες από την επιφάνεια του δαπέδου. Η έλλειψη πλήρων πυρήνων και η ύπαρξη θραυσμάτων μικρού μεγέθους με αποστρογγυλεμένα τα σημεία θραύσης, οδηγούν στο συμπέρασμα, ότι πρόκειται για προϊόντα σύνθλιψης και όχι για ολόκληρες ελιές.
Το δυτικό δωμάτιο είναι πολύ μεγαλύτερο σε πλάτος από το ανατολικό και το δάπεδο του σε χαμηλότερο επίπεδο. Το δωμάτιο διαθέτει 2 βάσεις πεσσών, μια εστία λίθινου περιγράμματος, ένα εγκάρσιο θρανίο, βάση συμπίεσης, βάρη, και μια εγκατάσταση αποτελούμενη από ένα δόμο τετράγωνης διατομής, ένα κυλινδρικό σπαστήρα για τη σύνθλιψη των ελιών, και ένα δοχείο. Ο δόμος, που βρίσκεται σε αποσπασματική κατάσταση, φέρει κοίλωμα στην άνω επιφάνεια του, που είναι αποτέλεσμα της χρήσης του ως τριβείο. Τα χαρακτηριστικά και τα περιεχόμενα του δυτικού δωματίου συμπεριλαμβάνουν επίσης και στοιχεία ενός πιεστηρίου με «μοχλό και βάροι» σε συνδυασμό με τις τρεις κόγχες του νότιου τοίχου και με τον σπαστήρα.
Συγκρότηση Ταυτοτήτων
– Η συγκεκριμένη λειτουργία του ελαιοτριβείου είχε πολιτικό χαρακτήρα;
– Η θέση του πιεστηρίου πλησίον του Μνημειακού Δημόσιου κτιρίου ήταν προμελετημένη και μαρτυρά τη σπουδαιότητα της δημόσιας επίβλεψης της ελαιοπαραγωγής, καθώς επίσης τη σημασία του ίδιου του λαδιού. Γνωρίζουμε από υστερότερα κλασικά κείμενα, ότι οι ελιές ήταν μεταξύ των συνεισφορών σε δημόσιους θεσμούς. Υπάρχει κάθε δυνατός λόγος να πιστεύεται ότι αυτή η περίπτωση ισχύει στον Αζοριά. Το πιεστήριο του Αζοριά εντοπίζεται κεντρικά, υποθέτουμε, ότι ελεγχόταν από την κεντρική εξουσία, αλλά το μέγεθος του εξοπλισμού υποδηλώνει παραγωγή για τοπική κατανάλωση στα δημόσια συγκροτήματα και ίσως για τα επιφανή νοικοκυριά.
Η εγκατάσταση του Αζοριά περιέχει απόδειξη όλων των σταδίων επεξεργασίας ελαιολάδου: τη σύνθλιψη του καρπού, τη συμπίεση του πολτού, και το διαχωρισμό, προσφέροντας έτσι, το μοναδικό καλοδιατηρημένο παράδειγμα ενός πιεστηρίου με μοχλό και βάρη από το ελληνικό αρχαϊκό Αιγαίο. Έτσι η μαρτυρία επεξεργασίας ελαιολάδου στον Αζοριά χρήζει κάποιας σπουδαιότητας. Η εγκατάσταση προηγείται χρονικά στην ευρέως διαδομένη χρήση του κυλινδρικού σπαστήρα και του κοχλία/στρόφηλου κοινώς πρέσα στοιχεία, που έχουν διαμορφώσει τα ελληνιστικά και ρωμαικά μοντέλα. Η παραγωγή λαδιού στον Αζοριά δε βασιζόταν στο νοικοκυριό αλλά ούτε ήταν προορισμένη για εμπόριο. Ήταν περισσότερο μια επίπονη εντατική επιχείρηση οδηγούμενη από νέους πολιτικούς θεσμούς, οι οποίοι χρησιμοποιούσαν ολοφάνερα παραγωγή, επίδειξη υλικών αγαθών τροφοδοσία και κατανάλωση λαδιού ως μέρος μιας πολιτικής συνεστιάσεων και δημιουργίας επιφανών -αριστοκρατικών ταυτοτήτων.
