Είμαστε λίγα 24ωρα πριν τις ευρωεκλογές της 25ης Μαΐου, που είναι εκ των πραγμάτων οι πιο σημαντικές στην ιστορία του θεσμού, αφού η συνεχής διεύρυνση του ρόλου και των αρμοδιοτήτων του Ευρωκοινοβουλίου από τη δεκαετία του ’90 και μετά, εξασφαλίζει σήμερα την μεγαλύτερη από ποτέ συμμετοχή του πολίτη στη δημόσια ζωή της Ένωσης. Ταυτόχρονα, είναι παραπάνω από εμφανής η απουσία ουσιαστικής ενημέρωσης και ανάδειξης της σημασίας των εκλογών από τη μεριά της συγκυβέρνησης Σαμαρά-Βενιζέλου και των φιλοκυβερνητικών ΜΜΕ. Έχουν λόγους; Μα βέβαια ! Το ίδιο άλλωστε συμβαίνει σε όλα σχεδόν τα κράτη-μέλη της ΕΕ από τις οικονομικές ελίτ, τις φιλικές σε αυτές πολιτικές δυνάμεις και κέντρα ενημέρωσης.
Το λεγόμενο «δημοκρατικό έλλειμμα», αναφέρεται ακριβώς στην αναντιστοιχία μεταξύ των απαιτήσεων μιας σύγχρονης δημοκρατίας και των συνθηκών παραγωγής πολιτικών στην ΕΕ. Συνδέεται άμεσα με το Ευρωκοινοβούλιο και τις Ευρωεκλογές, ενώ γίνεται αντιληπτό με δύο κυρίως τρόπους: 1. με το κατά πόσο είναι αντιπροσωπευτικό το Κοινοβούλιο, που σχετίζεται με τη συμμετοχή των πολιτών στις ευρωεκλογές και στη λήψη των αποφάσεων και 2. με το κατά πόσο είναι ισχυροποιημένο το Κοινοβούλιο, που έχει να κάνει με την δυνατότητα του να ασκεί δημοκρατικό έλεγχο στους υπόλοιπους θεσμούς/κέντρα αποφάσεων της ΕΕ. Επειδή το Ευρωκοινοβούλιο αποτελεί τον κρίκο που συνδέει τους ευρωπαϊκούς λαούς με την Ένωση, κάθε ενίσχυση του ρόλου του συνεισφέρει στη δημοκρατική νομιμοποίηση της Ένωσης. Ταυτόχρονα, η σχέση μεταξύ πολίτη και Ευρωκοινοβουλίου περνάει μέσα από τις ευρωεκλογές. Έτσι, ο βαθμός νομιμοποίησης της Ένωσης σε συνδυασμό με την πορεία μείωσης του δημοκρατικού ελλείμματος σε αυτήν, συνδέεται άμεσα με αυτούς τους δύο θεσμούς, αφενός δηλαδή την αντιπροσωπευτικότητα και τις αρμοδιότητες του Ευρωκοινοβουλίου και αφετέρου τον χαρακτήρα και την αποτελεσματικότητα των ευρωεκλογών. Αυτά όμως αποδεικνύονται ψιλά γράμματα για τις μνημονιακές κυβερνήσεις στην Ελλάδα και τους εργολάβους της ενημέρωσης. Γιαυτούς η Ευρώπη ταυτίζεται με την Γερμανική Ευρώπη της Μέρκελ, των μνημονίων και της λιτότητας, ενώ αποτελεί όχημα για να περάσουν στην Ελλάδα οι πιο αντιλαϊκές πολιτικές των τελευταίων 40 χρόνων.
Η πραγματικότητα όμως είναι ότι το Ευρωκοινοβούλιο, το μόνο γνήσια πολυεθνικό κοινοβούλιο στον κόσμο, εκπροσωπεί πολιτικά 456 εκατομ. πολίτες και ως κατεξοχήν ευρωπαϊκό πολιτικό βήμα, καθιστά την πολιτική του λειτουργία εξόχως σημαντική. Εκλέγεται άμεσα από τους λαούς της Ένωσης και παίζει έναν συνεχώς κλιμακούμενο ρόλο στην ευρωπαϊκή οικοδόμηση. Αυτό εκφράστηκε μέσα από την σταδιακή διεύρυνση των αρμοδιοτήτων του σε κάθε αναθεώρηση των Συνθηκών -Μάαστριχτ, Άμστερνταμ, Νίκαιας και Λισαβόνας-, σε όλα σχεδόν τα θέματα πέραν της εξωτερικής πολιτικής, αλλά κυρίως στο νομοθετικό πεδίο: στην «διαδικασία συναπόφασης» με το Ευρ. Συμβούλιο, την εκλογή του Προέδρου της Commission, τις αυξημένες πλέον –ανάλογες με εκείνες των εθνικών κοινοβουλίων- αρμοδιότητες επί του Προϋπολογισμού και τέλος την ελεγκτική δραστηριότητα που μπορεί να ασκεί, ιδιαίτερα επί της Commission. Η αύξηση των εξουσιών του Κοινοβουλίου, συνεπάγεται και αύξηση των ευθυνών του απέναντι στους πολίτες, τα εθνικά κοινοβούλια και την ίδια την Ένωση και αυτό θα πρέπει να αποτυπωθεί ως αίτημα και στις επερχόμενες ευρωεκλογές.
Το δικαίωμα ψήφου στις Ευρωεκλογές διέπεται από την εθνική νομοθεσία. Άλλωστε παρατηρούνται σοβαρές διαφορές στην αντίστοιχη διαδικασία σε κάθε χώρα. Καταρχάς υπάρχει σοβαρή διαφοροποίηση στο μέγεθος του εκλογικού σώματος που αντιστοιχεί ανά ευρωβουλευτή. Το 2009 στη Γερμανία, σε κάθε ευρωβουλευτή αντιστοιχούσαν 830.000 πολίτες, ενώ στο Λουξεμβούργο 80.000. Επίσης η ψηφοφορία δεν διεξάγεται την ίδια μέρα. Το 2009 διεξήχθησαν μεταξύ 4 και 7 Ιουνίου, ενώ φέτος θα γίνουν μεταξύ 22 και 25 Μαΐου. Τέλος, δεν στάθηκε ποτέ δυνατό, σε καμία από τις προηγούμενες 7 αναμετρήσεις από το 1979, να υιοθετηθεί ένα κοινό εκλογικό σύστημα. Η ευρωπαϊκή νομοθεσία καθορίζει μόνο τις θεμελιώδεις αρχές: οι εκλογές να διεξάγονται με άμεση και καθολική ψηφοφορία, με ελεύθερο και απόρρητο τρόπο και οι ευρωβουλευτές να εκλέγονται σε κάθε χώρα γενικά με βάση την αναλογική εκπροσώπηση. Ακόμα κι αυτά όμως δεν ήταν πάντα αυτονόητα. Αρχικά πολλά σημαίνοντα για την Ένωση κράτη (Γαλλία, Μ. Βρετανία, Δανία) θεωρούσαν μάλλον ανεπιθύμητες τις άμεσες εκλογές, γιατί αφενός είχαν υπερεθνικό χαρακτήρα και αφετέρου συνιστούσαν ενεργή πίεση υπέρ της ενίσχυσης του Κοινοβουλίου. Η Συνθήκη της Λισαβόνας όρισε ότι οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών οφείλουν, στο πλαίσιο των συνόδων κορυφής να λαμβάνουν υπόψη τους τα αποτελέσματα των Ευρωεκλογών όταν προτείνουν νέο πρόεδρο της Κομισιόν. Ενώ το 2013 με ψήφισμά του το Ευρωκοινοβούλιο, καλεί όλους τους πολιτικούς σχηματισμούς που λειτουργούν στο πλαίσιό του να προτείνουν υποψηφίους για τη θέση αυτή και αυτοί ακολούθως να παρουσιάσουν οι ίδιοι το προφίλ και τις απόψεις τους σε όλες τις χώρες της ΕΕ. Στο πλαίσιο αυτό, προωθείται από το ΚΕΑ (Κόμμα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς) για πρώτη φορά για Έλληνα πολιτικό, η υποψηφιότητα του Αλέξη Τσίπρα για την προεδρία της Commission.
Σήμερα είναι κοινός τόπος ότι ενισχύοντας το Ευρωκοινοβούλιο με νέες αρμοδιότητες και ρόλους, δίνεις το έρεισμα στους πολίτες να συμμετέχουν περισσότερο και αποτελεσματικότερα στις αποφάσεις που τους αφορούν. Ταυτόχρονα, επειδή είναι υπερεθνικό όργανο, πλήττεις τον «διακυβερνητισμό», που είναι η μέθοδος με την οποία παίρνονται κυρίως οι σημαντικές αποφάσεις στην ΕΕ και η οποία αποτελεί τροχοπέδη στην πορεία θετικής ολοκλήρωσής της. Όμως αρκούν όλα αυτά για να ενεργοποιήσουν την ευρεία συμμετοχή των πολιτών στις εκλογές; Το 1979 το ποσοστό συμμετοχής στα κράτη-μέλη ξεκίνησε από 62% και έφτασε διαρκώς μειούμενο το 2009 στο 43,2%. Για την Ελλάδα ο παραπάνω πίνακας δείχνει καθαρά την απάντηση. Όταν λοιπόν έχουμε μια κακή εθνική διαχείριση για μια υπόθεση που εκτυλίσσεται σε εθνικό επίπεδο, αλλά που όμως δεν οδηγεί σε εθνική εκπροσώπηση (τυπικά τουλάχιστον), αλλά σε διεθνική πολιτική και ιδεολογική και ταυτόχρονα δεν υπάρχει επαρκής λογοδοσία στην ΕΕ, αφού οι κύριες αρμοδιότητες ελέγχου οργάνων και αποφάσεων δεν αφορούν στο Κοινοβούλιο που εκπροσωπεί τους πολίτες, αλλά σε άλλα όργανα όπως το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο που εκπροσωπεί τις κυβερνήσεις, ίσως έτσι εξηγείται η συνεχής πτώση του ποσοστού πολιτών που προσέρχεται στις κάλπες. Μια δεδηλωμένη άλλωστε τάση μείωσης του δημοκρατικού ελλείμματος, πέραν της ενίσχυσης του Κοινοβουλίου, θα έριχνε σ’ αυτή την μάχη όλα τα δημοκρατικά «όπλα», όπως π.χ. τα δημοψηφίσματα για καταλυτικής σημασίας ζητήματα που σχετίζονται με το μέλλον και την ποιότητα ζωής των Ευρωπαίων. Η μη διεξαγωγή τους δείχνει την απροθυμία των πολιτικών ελίτ να φέρουν τους πολίτες στο κέντρο των αποφάσεων. Αλλά τι λέμε τώρα; Στην Ελλάδα του Σαμαρά, του Βενιζέλου και των μνημονίων, απαγορεύτηκε ως παράνομο, ακόμα και το δημοψήφισμα που για τη διάσωση του νερού από το ξεπούλημα, που οργάνωσαν οι άμεσα ενδιαφερόμενοι Δήμοι της Θεσσαλονίκης.
Μιλώντας πάντως για ευρωεκλογές και ευρωκοινοβούλιο, ακόμα και αν κρίνουμε ως πολύ περιορισμένο τον ρόλο του, το έλλειμμα δημοκρατίας που παράγεται δεν είναι μεγαλύτερο από εκείνο των εθνικών κοινοβουλίων. Αυτό που πραγματικά διαφοροποιεί τις εθνικές πολιτειακές δομές διακυβέρνησης από το ενωσιακό θεσμικό σύστημα, είναι η απουσία από το δεύτερο ενός κοινού δημόσιου χώρου, ενός πλαισίου νέων συμβόλων και συμβολισμών, που θα έδινε τη δυνατότητα στους ανθρώπους που διαβιούν σ’ αυτό, να ελέγχουν τους όρους κοινωνικής αναπαραγωγής, να αξιολογούν και να εμβαθύνουν στις κοινές ευρωπαϊκές αξίες, να οργανώνουν και να επαυξάνουν τη «συμμετοχή στα κοινά» και τέλος να νομιμοποιούν την ίδια την Ένωση και την εξουσία της. Άλλωστε, ένας τέτοιος ευρωπαϊκός δήμος βασίζεται μόνο στην βούληση των πολιτών και για τον λόγο αυτό είναι από τη φύση του πολιτικός και όχι βασισμένος σε κοινή γλώσσα και πολιτισμό. Η ύπαρξη ενός τέτοιου χώρου, θα οδηγούσε τους ευρωπαϊκούς λαούς, αν όχι σε ένα «συνταγματικό πατριωτισμό», σίγουρα σε μια πολιτιστική συγκατοίκηση και επικοινωνία, χωρίς την σημερινή δυσπιστία που τους διακατέχει και χωρίς τον κίνδυνο να απεμπολήσουν την εθνική τους πολιτιστική ταυτότητα. Ενδεχομένως να προκαλούσε σε μαζική κλίμακα εκατομμυρίων Ευρωπαίων, αυτό που έχει αποκαλεστεί ως desir d’ Europe, μια «επιθυμία Ευρώπης» και ταυτόχρονα την πιο φιλόδοξη πολιτική ουτοπία στην ιστορία της δημοκρατίας.
Είναι όμως μόνο θέμα συμμετοχής και δημοκρατίας ή μήπως έχει να κάνει και με την κοινωνική δικαιοσύνη; Αυτό είναι ένα αδυσώπητο ερώτημα από το οποίο δεν μπορούν να κρυφτούν οι χαμογελαστές «Ελιές» και τα cool «Ποτάμια», που μας προέκυψαν εσχάτως και μάλιστα με ευρωπαϊκές βλέψεις. Αυτό που πρέπει να αναδειχτεί ευρέως -και ο ΣΥΡΙΖΑ έχει αποδείξει ότι μπορεί να το κάνει- είναι η Αριστερά που δεν αφήνει τέτοιες ευκαιρίες να πάνε χαμένες, που δεν αφήνει τις χρηματοπιστωτικές και πολιτικές ελίτ της Ευρώπης χωρίς αντίπαλο. Η Αριστερά που ως διακριτό μέρος της πολιτικής της πρότασης μιλάει για μια Ευρώπη που «…ή θα υπηρετεί τον κόσμο της εργασίας ή θα διαλυθεί». Και αυτό ακριβώς κάνει η πρωτοβουλία του ΣΥΡΙΖΑ και του Προέδρου του να διεκδικήσει την προεδρία της Κομισιόν: διεκδικεί να ακουστεί η φωνή του κόσμου της εργασίας και να θέσει για πρώτη φορά τα δικά του διλήμματα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, απέναντι σε εκείνα που έβαζε και βάζει το πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο. Τα δείγματα και τα μηνύματα από την ανταπόκριση των ευρωπαϊκών λαών είναι καθημερινά πολύ αισιόδοξα. Σε μικρές και μεγάλες πόλεις του Βορρά και του Νότου, οι μαζικές και μαχητικές συγκεντρώσεις του Κόμματος της Ευρωπαϊκής Αριστεράς με ομιλητή τον Α. Τσίπρα, φέρνουν στο προσκήνιο ένα «φτάνει πια» στις πολιτικές της λιτότητας και της ανεργίας στην Ευρώπη με πρόσχημα την οικονομική κρίση. Η πρωτοβουλία αυτή, σε συνδυασμό με την ραγδαία ενίσχυση μιας φιλοευρωπαϊκής αριστεράς στην Ελλάδα, πέραν των κοινωνικών μηνυμάτων που εκπέμπει, αποτελεί και αναθέρμανση ενός «ξεχασμένου», από το Μάαστριχτ (1992) και μετά, εναλλακτικού οράματος ολοκλήρωσης: «για μια άλλη ενωμένη Ευρώπη, των λαών, της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ειρήνης και του πολιτισμού».
Μάρκος Χατζησάββας